II.
Meşrutiyet’in 1908’de ilanından sonra Galatasaray Sultanîsinde (Lisesinde)
Farsça ve Darülfünûnda (Üniversitede) İran edebiyatı tarihi dersleri verdi.
Galata Mevlevîhanesi şeyhliğini kısa bir süre vekaleten yürüttükten sonra
1910’da Konya Mevlâna Dergâhı postnişinliğine getirildi. Birinci Dünya
Savaşı’nda kurduğu Mücahidan-ı Mevleviye Alayı’yla Şam’da bulunan Cemal Paşa
komutasındaki 4. Orduya katıldı. Şam’da üç yıl kaldıktan sonra 1919’da VI.
Mehmet’in (Vahdettin) iradesiyle postnişinlikten alınarak Şürayı Devlet
üyeliğine getirildi. Aynı yıl Maarif Nezaretinin Tetkikat-ı Lisaniye
Encümeninde bir süre çalıştı. Millî Mücadele’ye katılmak üzere Ankara’ya geçti.
Ankara hükümeti tarafından Ankara Lisesi öğretmenliğine ve Ziya Gökalp’in de
üyesi olduğu Telif ve Tercüme Encümeni üyeliğine atandı. 1924-43 yılları
arasında Kastamonu ve Yozgat milletvekillikleri yaptı.
Veled
Çelebi, Tercüman-ı Hakikat, İkdam, Mektep, Hazine-i Fünûn, Resimli Gazete gibi
gazete ve dergilerde yazı ve şiirler yayımlamıştır. Türkçülük akımının önde
gelen düşünürlerindendir. II. Meşrutiyet yıllarında Yusuf Akçura ve Necip
Asım’la birlikte Türk dili üzerindeki çalışmalarını yoğunlaştırdı, daha sonra
dil devrimini destekleyerek ölümüne kadar TDK’da çalıştı. En önemli eseri,
sekiz cilt olarak hazırladığı ve henüz yayımlanmamış olan Türk Dili Lügatı,
bu alanda yazılmış pek çok kaynağın titizlikle taranması sonucu
oluşturulmuştur. Eski ve yeni harflerle sekiz kez basılmış, yurtiçinde ve
ylurtdışında pek çok yayına kaynaklık etmiş Letaif-i Hoca Nasreddin adlı
kitabı sözlü ve yazılı kaynaklardan derlenmiş kırk dörde yakın fıkra
içermektedir.
ESERLERİ:
Araştırma-İnceleme:
Beda-yiü’l-Efkâr (1894), Leylâ ile Mecnun (1895), Muvazene
(1895), Birbirimizi Kırmayalım (1895), Letaif-i Hoca Nasreddin
(1909), Darülfünun Dersleri (1912), Vasiyetname-i Şerife Şerhi,
Hayrü’l-Kelam (1914), Ferhengname-i Sadi Tercümesi yahut Muhtasar Bostan
Tercümesi (yay. haz., Kilisli Rifat ile, 1924), Divan-ı Türki-i Sultan
Veled (1925), Kuran-ı Kerim Elifbası (Ahmet Edip ile, 1925), El-İdrak
Haşiyesi (1926), Atalar Sözü (1936), Oğuz Ata, Orhun Abideleri
(1937).
Dil-Sözlük: Türk
Lügatı (12 cilt), Arapça Gramer (1908), Türk Diline Medhal
(1922), Türkçeden Türkçeye Lügat (1926).
Anı: Hatıralarım
(1946).
Çevİrİ: Mesnevi
(6 cilt, Mev-lâna’dan, 1942-1946).
HAKKINDA: Mehmet Zeki / Türkiye Teracimi Ahval
Ansiklopedisi (c. II, 1929), İbnülemin Mahmut Kemal / Son Asrın Türk Şairleri
(1970), Nevin Korucuoğlu / Veled Çelebi İzbudak (1994), Necat Birinci / İzbudak
Veled (TDE Ansiklopedisi, c. V, s. 41-42, 1982), Nihad Sami Banarlı / Resimli
Türk Edebiyatı Tarihi (1971-1979), Feyzi Halıcı / Parlamenter Şairler (1990),
Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1991 (1994), M. Duman / Veled
Çelebi’nin Letaif-i Hoca Nasreddin Adlı Eseri (Nasreddin Hoca’ya Armağan, haz.
M. Sabri Koz, 1996), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi (1999),
TBE Ansiklopedisi (2001), Mustafa Kara / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 23, 2001),
Mehmet Atilla Maraş / Şair Milletvekilleri 1 - 22. Dönem 1920-2005 (2005).