Osmanlı şeyhülislâmı, şair ve tezkire yazarı
(D. 17 Kasım 1786, İstanbul- Ö. 22 Mart 1859, İstanbul). Tam adı Seyyid Hacı
Ahmed Ârif Hikmet’tir. Büyük dedesi I. Mahmud dönemi veziri Malatyalı İbrahim
Paşa, dedesi I. Abdülhamid dönemi veziri Reîsülküttâb Râif İsmail Paşa, babası
III. Selim dönemi kazasker ve nakîbüleşraflarından İbrahim İsmet Bey’dir.
1796’da Sultan Osman Camiînde öğrenime başladı. Aynı yıl müderris unvanıyla
ilmî ve edebî çalışmalara yöneldi. 1814’te hacca gitti. Daha sonra Kudüs
(1816), Mısır (1820) ve Medine (1823) kadılıklarında bulundu. 1828’de İstanbul
kadılığına atandıysa da bu görevi kabul etmedi. 1829’da nüfus sayımı göreviyle
Rumeli’ye gitti. Bir yıl sonra nakîbüleşraf, 1833’te Anadolu kazaskeri (ordu
kadısı), 1838’de Rumeli kazaskeri oldu. 1939’da Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı
Adliyye üyeliğine, ardından Rumeli müfettişliğine getirildi. Osmanlı Devleti
topraklarında eğitimin yaygınlaştırılması amacıyla kurulan Meclis-i Maârif-i
Muvakkat’a üye seçildi. Rüştiye (ortaokul) mekteplerinin açılmasında önemli
çaba harcadı. 1846’da Şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu görevde yedi buçuk
yıl kadar kaldı. Sultan Abdülmecid döneminde çıkan bazı olaylarda müsamahalı
davrandığı iddiasıyla azledildi. 1854’te bu makamdan ayrılınca Medine’ye gitti
ve burada adıyla anılan bir kütüphane kurdu. Ölünce Üsküdar Nuh Kuyusu’nda
Kartalbaba Tekkesi (Kartalbaba Camiî) karşısında bulunan mezarlıkta toprağa
verildi.
Son devir Osmanlı âlimleri arasında önemli bir
yeri vardır. Nadir eserlerden meydana gelen 12.000 ciltlik bir kütüphaneye
sahipti. Bunlardan 5000’ini Medine’de Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında inşa
ettirdiği, kendi adıyla anılan kütüphaneye bağışladı. Klasik tarzda şiirler
yazdı, şiirlerinde Nef’î, Nâbî ve Nedim’in etkileri görülür. Eski şiirin son temsilcilerinden
biri olarak tanınır. Nâmık Kemal onun II. Mahmud devrinin en gözde şairlerinden
biri olduğunu belirtir. Cevdet Paşa, Arif Hikmet Bey’in üç dilde yazdığı
şiirlerini topladığı divanından övgüyle söz etti. Vak’anüvis Esad Efendi
tezkiresinde onu, ‘bin yılda bir gelen’ faziletliler arasında gösterdi.
Edebiyat, fıkıh (İslâm hukuku) ve biyografi alanında eser verdi. Basılan
eserlerinden başka İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde İbnülemin yazmaları
bölümünde kendi el yazısıyla Rumeli Teftiş Defteri ile Mecmû’a- i
Eş’ar ve kısa bazı bilgiler içeren bir hatıra defteri vardır. Ayrıca
İbnülemin’in de bahsettiği, Keşfü’z-Zünûn’a hazırladığı bir zeylin (ek)
eksik bazı nüshaları İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde kayıtlıdır.
Kaynaklarda eserleri arasında anılan el-Ahkâmü’l-Mer’iyye fi
Arâzî’l-Emîriyye (1265) ona ait değildir.
ESERLERİ:
Dîvân-ı Hikmet (Türkçe, Arapça, Farsça. Yay. haz. Mehmed
Zîver, Dîvân-ı Ârif Hikmet Beyefendi adıyla 1866-67), Tezkire-i Şuarâ,
Mecmûatü’t-Terâcim (biyografi), Bâzı Vekâyi-i Dahiliyye Notları, Tahrir
Defteri, Tanzimat Defteri, Mecmûa-yı Eş’âr, Mecmûa-yı Ârif
Hikmet, Hülâsatü’l-Makâlât fî Mecâlisi’l-Mükâlemât, el-Ahkâmü’l-mer’iyye
fi’l-Arâzi’l Emîriyye, Ref’u’n-Nikâb an Vücûhi’l-Elkâb, Keşfü’z-Zünûn Zeyli ve
Esâmî-i Müellifîn.
KAYNAK: Ârif Hikmet / Divân-ı Hikmet (1283), Şeyhülislâm Arif Hikmet / Tezkiretü’ş-Şuarâ (Millet
Kütüphanesi AE Tarih, nu. 789; BS, sayfa: 36.), Ahmed Rıfat / Devhatü’l-Meşâyih
Zeyli (s. 130), Ahmed Cevdet Paşa / Târîh-i Cevdet - Tezâkir, Şehâbeddin
Ebü’s-Senâ Mahmud b. Abdullah el-Alûsî / Kitâbu Garaibi’l-İğtirâb ve
Nüzhetü’l-Elbâb (yay. haz. Ahmed Şakir Ef. el-Alûsî, Bağdat, 1327), Muallim
Naci / Osmanlı Şairleri, (h. 1307), Namık Kemal / Tahrîb-i Hârâbat (1303, s.
88), Ziya Paşa / Külliyât-ı Ziya Paşa (yay. haz. Süleyman Nazif, 1924), Fatin
Davud Efendi / Tezkire-i
Hatimetü’l-Eş’ar, Tuhfetü’l-Hattatin /
Müstakimzâde S. Sadeddin (c.
1, 1928), Abdürrezzak el-Baytar /
Hilyetü’l-Beşer fi Târihi’l-Karni’s-Sâlii’l-Aşere (Dimaşk, 1961, s.1-141; HOP,
London 1967, s. 5-9.), Fevziye Abdullah Tansel / Ârif Hikmet Bey (İslâm
Ansiklopedisi, 1940-88, cilt: 1, s. 564-568), Nihat Sami Banarlı / Resimli Türk
Edebiyatı Tarihi (c. 1, 1971-79), Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri II
(1972), Şehâbeddin Ebü’s-Senâ Mahmud b. Abdullah el-Alûsî / Şehiyyü’n-Negam fi
Tercümeti Şeyhü ‘l-İslâm Arifi’l-Hikem (yay. haz. Muhammed el-İd el-Hatravî, Dimaşk,
1983), Mustafa L. Bilge / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 3, 1991, s. 365-366),
Bilâl Kemikli / Şeyhülislâm Arif Hikmet Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri (1994),
Şeyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi’nin Vakfiyesi ve Medine-i Münevvere’de Tesis
Ettiği Kütüphanesi (Revak, 1994, s. 51-58), İbnülemin Mahmud Kemal İnal / Son
Asır Türk Şairleri (c. II, 2000), A. Hamdi Tanpınar / Ondokuzuncu Asır Türk
Edebiyatı Tarihi (2001), Bilal Kemikli / Şair Şeyhülislâm Ârif Hikmet
Beyefendi, 2003), TDOE –TDE Ansiklopedisi (c. 5, 2004).
Ayrıca, Arapça şiirleri üzerine Yusuf Sağlam
bir mezuniyet tezi hazırladı (1947).
KAYNAK: İhsan
Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi (2. bas., 2009).
