Mehmet Sait Şimşek

“ŞEYTAN AYETLERİ”NE DAYANAK TEŞKİL EDEN GARANİK 
RİVAYETİ’NİN TARİHİ DEĞERİ

 

Prof. Dr. Sait ŞİMŞEK

 

Din açısından iki temel unsur hayatî önemi haizdir. Bu unsur­ların ilki, Peygamberin kendisidir. Çünkü her dinin, onu tebliğ eden bir peygamberi vardır. Peygamberin peygamberlik yönüyle ilgili her­hangi bir şüphe dinin özünü ilgilendirir.

İkinci unsur ise Peygamberin insanlara tebliğ edilmek üzere Allah’tan kendisine gönderildiğini söylediği kitaptır. Bu kitapta ger­çeklere uymayan bir noktanın bulunması dini temelinden sarsar.

Allah’tan gelen mesajların çok emin bir kanaldan gelmiş olma­sı, peygamberin onları net olarak algılayıp aynı nitelikte insanlara aktarmış olması da dile getirdiğimiz iki unsurun kaçınılmaz gerçekleridir.

Bu nedenle bir dini hedef alıp ona muhalefet edenler, saldırı­larını bu iki unsur üzerinde yoğunlaştırırlar.

İslâm’a karşı olanlar da İslâm’ın bu iki unsurunu hedef almış ve saldırılarını bazen kendi uydurdukları şeylere, bazen de Müslümanların oluşturdukları kültür içerisinden malzeme bularak onlara dayanmışlardır. Ne yazık ki Müslümanların oluşturdukları kültür bu neviden birçok malzemeyi bünyesinde barındırmaktadır. Belki de öyle olması, dünya hayatının bir imtihan yeri olmasının gereğidir.

Bu tür malzemenin büyük çoğunluğunu zayıf ya da uydurma rivayetler teşkil etmektedir. İlk dönemde bazı Müslüman âlimler, nakledilen rivayetin değerine bakmaksızın rivayetin senedini vermekle rivayet karşısındaki sorumluluklarının tamamen kalktığı kanaatini taşımışlardır. Bu tür rivayetlerin İslâm düşünce tarihinde yaygınlık kazanmasının sebeplerinden biri de bu yöndeki kanaattir.

Kur’ân tefsirine dair rivayetler, Peygamberin (s.a.v.) tefsirinin yanı sıra ilk dönem Müslümanlarının tefsirlerini içermektedir. Peygamberin (s.a.v.) bir ayeti nasıl anladığının bilinmesinin önemi araştırma kabul etmez bir husustur.

Peygamberin (s.a.v.) döneminde ya da o döneme yakın dönem­lerde yaşamış kimselerin tefsirleri de elbette bizler için çok önemlidir. Dini algılamada bütünlük ve süreklilik ile Kur’ân’ı anlama sürecinin geçirdiği merhaleleri tespit bakımından bu tefsirleri bilmemiz gere­kir. Ancak bu hedefin gerçekleşmesi, sahih rivayetlere ihtiyaç göste­rir. Ne yazık ki rivayetlere dayalı tefsirlerimizin büyük çoğunluğu, sahih rivayetlerin yanında zayıf ve uydurma rivayetlerden oluşmak­tadır. Böylece tefsire dair rivayetler kabardıkça kabarmıştır. Rivayet­lerin çokluğu ise itiraf etmek gerekir ki Kur’ân ayetleri üzerinde düşünmeyi olumsuz yönde etkilemiş ve düşünce ufkunu daraltmıştır.

On dokuzuncu asırda Batılılar sömürü hareketleriyle birlikte oryantalist çalışmalarını da yoğunlaştırdılar. Yaptıkları araştırma­lar, doğu milletleriyle karşılaşmaları sonucu salt bu milletlerin kül­tür ve dinlerini yakından tanımayı amaçlamıyordu. Bilakis asıl hedef, sömürüye zemin hazırlamak ve onu kolaylaştırmaktı. Bu ne­denle çalışmalarında İslâm’a saldırmak için bahane aradılar. Zayıf ya da uydurma rivayetler bu bahanenin en uygun araçlarıydı.

Bu tür rivayetler arasında en can alıcı olanları, kuşku yok ki Garanik kıssasıyla ilgili rivayetlerdir. Bu rivayetler hem Peygam­berin şahsiyetine hem tebliğ ettiği Kur’ân’a ve hem de Peygamberin vahyi algılamasına gölge düşürüyordu. Oryantalistler bu rivayetler­de anlatılan olaya uygun bir de isim bulmuşlardı: “Şeytan Ayetleri”. İtiraf etmek gerekir ki bu rivayetlerde anlatılanlar, böyle bir isim­lendirmeye uygun olur. Belki müsteşrikler, olayı rivayetlerde anlatı­lanların ötesine götürüyorlardı^[1] ama bu rivayetleri reddeden Müslüman âlimlerin yanında onlara eserlerinde yer veren hatta doğruluklarını savunan âlimler de az değildir.

Bu sebeple çalışmamızda müsteşriklerin söylediklerini hedef edinmedik. Olayı kendi kaynaklarımız çerçevesinde ele aldık. Eleştirilerimizde kendi kriterlerimizi esas kabul ettik. Bu rivayetlerde anlatılanların gerçek olup olmadığını bu esaslar çerçevesinde tespit etmeye çalıştık. Haddi zatında konuyla ilgili müsteşriklerin çalışmaları, hocamız Prof. Dr. İsmail Cerrahoğlu’nun kaleme aldığı bir makalesi^[2] ile Selman Rüşdi’nin bu olayın tekrar gündeme gelmesine neden olan kitabına cevap vermeyi hedef alan Prof. Dr. Hüseyin Hatemi’nin “Şeytan Rivayetleri” isimli eserinde^[3] ele alınmış ve yeterince işlenmiştir.

 

 Anahatlarıyla Garanik Kıssası

 

Konuyla ilgili rivayetler arasındaki çelişkileri ve ayrıntıları ile­ride ele alacağız. Burada rivayetler arasındaki ortak noktalardan hareketle olayı ana hatlarıyla görelim:

Gelen vahiylerin tamamında müşriklerin puta tapmaları kına­nıyor ve taptıkları putların hiçbir güce sahip olmadıkları anlatılı­yordu. Bu durum, Müslümanlarla müşriklerin arasını açmış ve müşriklerin Müslümanlara eziyet etmelerine neden olmuştu.

Bir gün Peygamber (s.a.v.), müşriklerle birlikte oturmuş sohbet ediyorlardı. O sırada kendisine vahiy gelmesini istemiyordu. Çünkü gelecek vahiy, müşrikleri ve putlarını kınayacak, Müslümanlarla aralarındaki gerginliği daha da arttıracaktı. Ya da vahiy gelecek olursa, müşriklerin putlarını övsün ki müşriklerle aradaki buzlar çözülsün. Peygamber (s.a.v.) bu tür düşüncelere daldığı bir sırada vahiy geldi ve Necm sûresini getirdi. Peygamber, kendine gelen vahyi okumaya/tebliğ etmeye koyuldu.

افرأيتم اللات والعزى ومنات الثالثة الاخرى

ayetine^[4] geldiğinde şeytanın telkinleriyle ağzından şu sözler çıkıverdi^[5]:

تلك الغرانيق العلى و إن شفاعتهن لترجى

Peygamber, sûreyi okumaya devam etti ve bitirdiğinde secde etti. Orada bulunan Müslümanlarla birlikte müşrikler de secde ettiler. Müşrikler, Peygamberin putlarını övmesine sevinmişlerdi. “Artık bizimle Muhammed arasında bir ihtilaf kalmamıştır. Zaten biz de aynı şeyi; Allah’ın yaratıcı ve rızık veren olduğunu, fakat put­larımızın Allah katında bize şefaatçi olacaklarını söylüyoruz.” dediler.

Akşam olduğunda Cebrail geldi ve Peygambere, o gün kendi­sine getirdiği vahyi okumasını söyledi. Peygamber Necm sûresini okudu ve şeytanın telkiniyle söylediği sözleri de okudu. Bunun üzerine Cebrail: “Ne yaptın, ben sana bu sözleri getirmedim.” dedi. Peygamber (s.a.v.) son derece üzülmüş perişan olmuştu. Allah’ın kendisine vahyetmediği sözleri, Allah’tan gelmiş gibi tebliğ etmişti.

Kimi rivayetlere göre Resûlullah’ı teselli etmek için şu ayetler indi: “Az daha onlar, seni sana vahyettiğimizden ayırarak ondan başkasını Bize iftira etmen için fitneye düşüreceklerdi. İşte o zaman seni dost edinirlerdi. Eğer Biz sana sebat vermeseydik, onlara bir parça meylederdin. O takdirde sana hayatın da ölümün de kat kat (azab)ını tattırırdık. Sonra Bize karşı bir yardımcı da bulamazdın.^[6]

Kimi rivayetlere göre ise Resulûllah’ın üzüntüsü devam etmiş ve onu teselli etmek üzere şu ayet inmiştir: “Biz senden önce hiçbir resul ve nebi göndermedik ki o, bir temennide bulunduğunda şeytan onun temennisine (bir şey) katmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah kendi ayetlerini sağlamlaştırır. Allah, hakkıyla bilendir, hikmet sahibidir.”^[7]

Garanik olayının yankılarına dair rivayetlerde anlatılan ise müşriklerin bu duruma çok sevindikleri ve daha önce Habeşistan’a hicret etmiş Müslümanların, müşriklerin İslâm’ı kabul ettikleri haberini alarak bir kısmının Mekke’ye döndüğü ve fakat Mekke’ye geldikten sonra kendilerine ulaşan haberin yanlış olduğunu görmeleridir.^[8]

 

Rivayetler Karşısında Takınılan Tavır

 

Konuyla ilgili rivayetlerde birçok çelişkinin bulunduğuna dik­kat çekmiştik. Bu çelişkiler içerisinde en önemlisi, kimi rivayetlerde putları öven sözleri söyleyenin Peygamberin kendisi olduğunun, kimilerinde ise bu sözleri söyleyenin şeytan olduğunun belirtilme­sidir. Kimi rivayetlere göre ise bu sözleri Peygamber söylemiştir ama o, “Siz müşrikler diyorsunuz ki...” diye söze başlamış ve ardından bu sözleri söylemiştir. Rivayetleri kabul eden âlimler de, rivayetler arasındaki bu farklı anlatımlar doğrultusunda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.

Bir de rivayetlerin tamamını reddeden âlimler var ki bunlar, Garanik olayı diye bir olayın vuku bulmadığını, meselenin sonradan uydurulduğunu söylerler. Rivayetlerin ne derece sahih ve güvenilir oldukları konusuna geçmeden önce bu farklı eğilimlere sahip âlim­lerden bazılarının görüşlerini özet olarak nakletmekte yarar görü­yoruz:

 

Taberî (öl. 310/923):

 

Garanik kıssasına dair rivayetlere yer veren en eski kaynak­lardan biridir. Taberî, tefsirinde yer yer dirayet tefsirine girmekle birlikte tefsiri, rivayet tefsiridir. Naklettiği rivayetlerin sened zinci­rini verir ve zaman zaman rivayetlerin kritiğine girer, sıhhat derece­leri üzerinde durur. Garanik kıssasına dair naklettiği rivayetler ara­sında birtakım çelişkiler bulunmasına rağmen rivayetlere herhangi bir eleştiri yöneltmez. Bilakis, kabul eder bir üslûpla onları nakleder.^[9]

 

 

Beğavî (öl. 516/1122):

 

Garanik kıssasını naklettikten sonra, Kur’ân’dan olmayan sözlerin şeytan tarafından söylendiğini ileri sürenlerin bulunduğuna dikkat çeker ve bu görüşe karşı çıkar. Ona göre müfessirlerin çoğunluğuna göre bu sözleri söyleyen Peygamberdir. Ayrıca Katade, Peygamberin, uyukladığı bir sırada bu sözleri sarfettiğini nakleder.^[10]

 

İbni Teymiyye (öl. 652/1254):

 

Peygamberin (s.a.v.) ismeti ile kıssa arasında bir ilişki kurar ve olayın peygamberlerin ismetiyle çelişmediğini anlatır. Sonraki bazı âlimlerin buna karşı çıktıklarını ama bir dayanaklarının bulunma­dığını; olayla ilgili rivayetlerin hem tefsir ve hem de hadis kitap­larında yer aldığını, buna karşı çıkmanın mümkün olmayacağını ve bunun, peygamberlerin ismet sıfatına ters düşmediğini savunur. Çünkü Allah, şeytanın ilka ettiği sözleri neshedip iptal etmiştir.

O da Zemahşerî’nin^[11] vardığı sonuca varır ve olayın, imtihan için vuku bulduğunu anlatır.^[12]

 

İbn Hacer el-Askalânî (öl. 852/1449):

 

Buhârî şerhinde kıssanın kaynak ve senedlerini zikrettikten sonra şöyle demektedir: “Said b. Cübeyr’in rivayeti hariç bu konudaki rivayetlerin tamamı ya zayıf ya da munkatı’dır. Ne var ki kıssanın birçok tarikten rivayet edilmiş olması olayın bir aslının bulunduğuna delâlet etmektedir.

Ayrıca kıssanın rivayet edildiği iki mürsel tarîk vardır ki bu iki rivayetin senedlerindeki râviler, Buhârî ve Müslim’in şartlarına uy­gundur. Bu iki tarîkten biri, Taberî’nin Yûnus b. Yezid ve onun da İbn Şibab’tan rivayet ettiği tariktir. İkincisi ise Mu’temir b. Süley­man ve Hammâd b. Seleme’den yine Taberî’nin naklettiği rivayettir.^[13]

Netice olarak İbn Hacer rivayetlerin ya zayıf ya da munkatı’ senedlerle geldiğini söylemekte, sadece Said b. Cübeyr’den gelen rivayetleri mür­sel bulmakta, diğer iki tarikten gelen iki rivayeti ciddiye almakta ve böylece üç rivayeti, bir konuyla ilgili varid olmuş çok rivayet kabul ederek olayın vuku bulduğunu savunmaktadır.

 

Suyûtî (öl. 911/1505):

 

ed-Durru’l-Mensur isimli rivayet tefsirinde kıssayla ilgili rivayetlerin hemen hemen tamamına yakını derlenip nakledilmektedir.^[14]

Kıssayla ilgili rivayetlerin genel değerlendirmesi ileride yapılacaktır.

Kıssa ayrıca Vahidî’nin (öl. 468/1075) Esbâbu’n-Nüzûl^[15] isimli eseriyle tali bazı hadis kitaplarında yer almaktadır.

Bazı âlimler ise Peygamberin (s.a.v.) Kur’ân’ın tilavetine ister kasden ve ister sehven Kur’an’dan olmayan bazı şeyleri katmasının mümkün olmadığını, konuyla ilgili rivayetlerin sahih olması halinde, o sözleri söyleyenin şeytanın kendisi olduğunu söylerler. Şimdi de bu görüşte olan âlimlerden bazılarını görelim:

 

 Cassas (öl. 370/980):

 

Kur’ân’dan olmayan sözlerin Peygamber (s.a.v.) tarafından değil, şeytan tarafından söylendiğini anlatıyor. Buna göre Peygam­ber, müşrik topluluğundan uzakta bir yerde Necm sûresini oku­yordu.

افرأيتم اللات والعزى …

ayetini okuduğunda ins şeytanlarından biri:

تلك الغرانيق العلى و إن شفاعتهن لترتجى

dedi. Müşrikler, bu sözlerin Peygamber tarafından söylendiğini zan­nettiler. Bu sözlerin, Peygamber tarafından söylendiğini ileri süren âlimlerin bulunduğuna dikkat çeken Cassas, Peygamberin bunları söylemiş olamayacağını, Peygamberin Kur’ân’ı okurken ne şeytan sözünü ve ne de başka herhangi bir sözü sehven de olsa Kur’ân’a katmayacağını ve bunun mümkün olamayacağını belirttikten sonra Hasan Basrî’den şöyle bir rivayet nakleder:

Peygamber (s.a.v.) Kur’ân’dan müşriklerin putlarını söz konusu eden bir bölüm okudu ve müşriklere yönelerek şöyle dedi: “Size göre bu putlar yüce turnalar gibidir ve şefaatleri umulur.” Yani Peygamber (s.a.v.) red makamında bu sözleri söylemiştir.^[16]

 

Kuşeyrî (öl. 465/1072):

 

Peygamber (s.a.v.) Kur’ân’ı okurken ağır ağır okur ve bazen bir miktar sessiz dururdu. Şeytan bu sırada birtakım sözler söylemiştir.^[17] Yani Kuşeyrî de, Cassas’ın görüşündedir.

 

Kadı İbn Arabî (öl. 546/1151):

 

Kıssayla ilgili rivayetleri özetledikten sonra on madde ile kıssayı reddetmektedir. Özet olarak bu maddeler şöyledir:

Birincisi: Yüce Allah Peygambere meleği gönderirken, Peygamberde gelenin melek olduğuna dair bilgi yaratır. Böylece Peygamber melek ile başkasını birbirinden ayırt eder. Peygamber eğer kendisine gelenin melek mi değil mi bilmiyorsa, kendisine gelenin Allah tarafından olduğunu kesin olarak söyleyemez ve biz de onun Allah tarafından olduğunu kesin olarak bilemeyiz.

Eğer şeytan vahyin arasına girebiliyorsa hiçbir ayete güven kalmaz.

İkincisi: Yüce Allah Peygamberini küfür ve şirkten korumuş­tur. Bu konuda Müslümanlar arasında icma vardır. Hem fiil ve hem de inanç bakımından Peygamber bu tür şeylerden münezzehtir.

Peygamber hakkında fiillerde ma’siyet caiz olmazken itikat açısından küfür olan bir şey ona nasıl nispet edilebilir?

Üçüncüsü: Yüce Allah Peygamberine kendisini tanıtmış, onu deliller konusunda haberdar kılmış ve kendisine göklerin ve yerin melekûtunu göstermiş, geçmiş peygamberlerin durumlarını ona öğ­retmiştir: Böyle biri, şeytanın oyununa gelerek onun söylediklerini Allah’ın sözleriymiş gibi tebliğ eder mi?

Dördüncüsü: Peygamberin (s.a.v.), bu rivayetlerde belirtildiği gibi kavmiyle sohbet etmeyi, vahyin kendisine gelmesine tercih etmesi mümkün değildir. Çünkü yüce Allah’tan gelen vahiy, Peygam­berin beden ve kalbine hayat verirdi. Yalnızlığında vahiyde teselli buluyordu. En büyük arzusu oydu. Şu veya bu şekilde başka bir şeyi vahye tercih etmesi düşünülemez.

Beşincisi: Peygamberin, şeytanın telkinlerini kabul etmesi, şeytanla meleği birbirine karıştırması, tevhidle küfrü birbirinden ayırt edememesi mümkün değildir. Gece-gündüz gelen vahiy, bu putların cansız şeyler olduklarını, duyma ve görmelerinin söz konusu olmadığını, insanlara herhangi bir zarar veya yararlarının dokunmayacağını anlatıyordu. Böyle olduğu halde Peygamberin “Onlar yüce turnalardır ve şefaatleri umulur” demesi mümkün müdür?

Rivayetler bununla da yetinmiyor, akşam Cebrail gelinceye kadar Peygamberin ne söylediğinin anlamını bilmediğini ve Cebrail’e de bu sözleri cahil cahil tekrar ettiğini anlatıyor. Hiçbir akıl sahibi böyle bir şeyi kabul edemez.

Altıncısı: Rivayetlerin anlattığına göre Peygamber (s.a.v.), şeytanın telkinlerini Kur’ân’a katmasından dolayı üzülmüş, bunun üzerine şu ayet inmiştir:^[18]

و إن كادوا ليفتنونك عن الذى أوحينا إليك لتفترى علينا غيره

Bu da rivayetleri uyduranların cahilliğini gösterir. Çünkü bu ayet bir şeyin olmasını değil, “neredeyse olacağını fakat olmadığını” anlatır. Ayet, neredeyse, Peygamberi kendisine vahyedilenden uzak­laştıracaklardı fakat bunu gerçekleştiremediler, diyor. Eğer bunu becerebilmiş olsaydılar Peygamberi, Kur’ân’dan başkasını Allah’a nispet etmekle müfteri durumuna düşürmüş olacaklardı.

Yedincisi: Ama Peygamber (s.a.v.), iftira etmedi. Eğer fitne­lerine kapılmış ve iftira etmiş olsaydı, onu dost edineceklerdi.

Sekizincisi: Allah “Eğer sana sebat vermemiş olsaydık, onlara bir parça meylederdin” buyuruyor. Böylece Peygamber’e sebat verdi­ğini, tevhid ve ma’rifeti kalbine yerleştirdiğini ve onu koruduğunu haber veriyor. Onu korumayıp kendi kendisine terk etmiş olsaydı, belki arzularına boyun eğerdi. Ayet, Peygamberin ismetini, yani korunmuş olduğunu ve kendisine nisbet edilen olumsuzluklardan berî olduğunu bildiriyor.

Dokuzuncusu:

و ما أرسلنا من قبلك من رسول ولا نبي…

ayeti ininceye dek Peygamberin kederlenip hüzünlendiği meselesine gelince, az da olsa şeytanın her başarısı Peygamberi üzer. Bu mese­leyi onuncu maddede etraflıca anlatacağız.

Onuncusu: Yüce Allah’ın:

و ما أرسلنا من قبلك من رسول ولا نبي إلا إذا تمنى ألقى الشيطان في أمنيته

ayeti, görüşümüzün doğruluğuna bir delildir. Yüce Allah bu ayetiyle peygamberleri konusundaki bir sünnetini haber vermektedir. Şöyle ki:

Peygamberler, Allah’tan bir söz naklettiklerinde şeytan kendi yanından o söze ilavelerde bulunur.

Peygamber (s.a.v.) Kur’ân okuduğunda kelimeleri tane tane okur ve ayetlerin durak yerlerinde uzunca dururdu. İşte:

و منات الثالثة الأخرى ifadesi ile أ لكم الذكر وله الأنثى  ifadesi arasında o uzunca durmalardan birini yapmış ve şeytan, sesini Peygamberin sesine benzeterek demiş, müşriklerle kalplerinde hastalık bulunan basireti az bazı kimseler bu sözü söyleyenin Peygamberin kendisi olduğunu sanmış ve Peygamberle birlikte secdeye kapanmışlardır.

Kendilerine ilim ve iman verilmiş olanlar ise Kur’ân ile Kur’ân olmayanı birbirlerine karıştırmamışlardır.

Ebû Bekr İbn Arabî sözlerinin sonunda Kur’ân’ın rehber edil­mesi gerektiğini söyler ve başka şeylerin Kur’ân’a karıştırılmaması gerektiği tavsiyesinde bulunur.^[19]

 

Kadî İyâd (öl. 544/1149) :

 

Kıssayla ilgili rivayetlerin hiçbiri, sahih hadisleri derleyenler tarafından rivayet edilmemiştir. Sağlıklı ve muttasıl bir senedle gelen bir rivayet yoktur.

Ayrıca rivayetler arasında birçok çelişki vardır. Bu sebeple kıssa nakil yönünden sahih değildir.

Metin yönünden de sahih olamaz. Ümmet, Peygamberin ismeti konusunda ittifak etmiş ve onu bu tür aşağılıklardan tenzih etmiştir.

Allah’tan başka ilâhların övülmesi küfürdür. Peygamber, bu tür şeylerden de münezzehtir. Şeytanın telkinatına uyarak ve kendi yanından Kur’ân’a ilavelerde bulunmaktan da münezzehtir.

Böyle bir olay gerçekleşmiş olsaydı, müşrikler de Yahudiler de her fırsatta bunu gündeme getirir, hatta imanı zayıf bazı Müslümanlar dinden dönerlerdi.

Kıssanın sahih olmadığını belirten Kadı İyâd, olmuş olması ihtimali üzerinde de durmakta ve bu takdirde Kur’ân’a ilâve sözler Peygamber (s.a.v.) tarafından değil, duraklar arasında şeytan tara­fından söylenmiştir, demektedir.^[20]

 

Fahreddin Râzi (öl. 606/1210) :

 

Tahkik ehli bu rivayetin bâtıl ve uydurma olduğunu Kur’ân, sünnet ve akla dayanarak söylerler.

 

Kur’an’dan delilleri: Rivayet, Kur’ân’ın şu ayetlerine aykırıdır:

 

 ‘’Eğer o (Muhammed), bazı laflar uydurup Bize iftira etseydi, elbette ondan sağ elini (gücünü kuvvetini) alırdık, sonra onun can damarını keserdik. Sizden hiç kimse buna engel olamazdı.”^[21]

“De ki onu (Kur’ân’ı): kendi tarafımdan değiştirmek benim için imkânsızdır. Ben sadece bana vahyolunana uyarım.^[22]

“O havadan konuşmaz. O (Kur’ân), kendisine inen vahiyden başka bir şey değildir.”^[23]

“Az daha onlar, seni sana vahyettiğimizden ayırarak, ondan başkasını bize iftira etmen için fitneye düşüreceklerdi. İşte o zaman seni dost edinirlerdi “^[24]

“Eğer Biz seni sağlamlaştırmamış olsaydık, onlara bir parça meylederdin.”^[25]

‘Biz onunla senin kalbini sağlamlaştırmak (kolayca ezberle­meni sağlamlaştırmak ve çeşitli olaylara karşı yeni gelen ayetlerle kalbini takviye etmek) için onu böyle (parça parça indirdik) ve onu ağır ağır okuduk.”^[26]

“(Ey Muhammed) sana (Kur’ân’ı, Cebrail vasıtasıyla) okutacağız ve sen (onu) unutmayacaksın.”^[27]

 

Sünnetten delilleri:

 

Muhammed b. İshak b. Huzeyme’ye kıssa sorulmuş ve o: “Bu kıssa zındıkların uydurmasıdır” demiş, ayrıca bu konuda bir kitap telif etmiştir.

Beyhakî de bu kıssanın râvîlerinin güvenilir olmadıklarını anlatmıştır.

Ayrıca Buhârî, Sahihi’nde Peygamberin (s.a.v.) Necm sûresini okuduğunu, Müslümanlarla müşriklerin; insanlarla cinlerin secde ettiklerini rivayet etmiştir. Naklettiği rivayette ise Garanik kıssa­sından hiç söz edilmemektedir.

Aklî delillerini de şu maddelerde toplamak mümkündür:

a- Peygamberin (s.a.v.) putları yücelttiğini caiz gören küfre girmiş olur. Çünkü kesin olarak biliniyor ki gayret ve çabalarının en büyük bölümü, putları reddetme yönündeydi.

b- Peygamber (s.a.v.)’in ilk dönemlerde müşriklerin eziyetlerin­den emin olarak Ka’be’nin yanında namaz kılması yahut Kur’ân okuması mümkün değildi. Mutlaka ona eziyet ederlerdi.

Ancak gece vakti yahut müşriklerin bulunmadığı bir zamanda Ka’be’de namaz kılabilirdi. Bu da kıssanın uydurma mahsûlü oldu­ğunu gösterir.^[28]

c- Müşriklerin Peygambere düşmanlıkları o kadar büyüktü ki, işin gerçeğine vakıf olmadan bu kadarlık kıraatle yetinmeleri ve Peygamberin kendileriyle uzlaştığı kesin olarak ortaya çıkmadan ilâhlarını yücelttiğine dair fikir birliğine vararak secde etmeleri düşünülemez.

d- Kıssa ile ilgili anlatılanları caiz görecek olursak şeriat hak­kındaki güven ortadan kalkar. Şeriatın her hükmü için aynı duru­mun söz konusu olmuş olabileceğini kabul etmiş oluruz.

Kıssayı kabul edecek olursak yüce Allah’ın şu ayetini de iptal etmiş oluruz: “Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni duyur; eğer bunu yapmazsan, O’nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni in­sanlardan korur.”^[29] Çünkü gelen vahyi eksiltmekle arttırmak arasında bir fark yoktur.

Özet olarak anlattığımız şu hususlardan da anlaşıldığı gibi Garanik kıssası uydurma mahsûlü bir kıssadır.

Râzî daha sonra Peygamberin sehven de olsa Kur’ân’da eksilt­me ve arttırma yapmasının mümkün olmadığını, kıraati esnasında söz konusu sözleri şeytanın yahut başka birinin söylemiş olmasının da mümkün olamayacağını belirtir.^[30]

 

Muhammed Abduh (öl. 1323/1905):

 

Peygamberler, yüce Allah’ın koruması altındadır. İslâm’ın temel prensiplerinden biri budur. Kur’ân bunu anlatmakta, sünnet bunu te’yid etmektedir. İslâm ümmeti de bu konuda icma etmiştir.

Garanik kıssasına dair rivayetlere eserlerinde yer verenler, rivayet düşkünü ve nakil köleleridir.

Konuyla ilgili rivayetler arasındaki çelişkilere dikkat çeken Abduh, insanların bu tür rivayetlere iltifat etmelerini garip şeylere düşkünlüklerine bağlamaktadır.

Bu rivayetleri aktaranlar, Hac sûresinin elli ikinci ayetinde geçen “ümniyye” kelimesini tilavetle tefsir eder ve İbn Abbas’ın da bu görüşte olduğunu söylerler.

Bu da onların ne kadar kıt bir anlayışa sahip olduklarını gösterir. Bunlar, ifade inceliklerini ayırt edecek bir zekâ ve kabiliyete sahip değillerdir. Buhârî’nin İbn Abbas’tan yaptığı nakil şöyledir:

Ayetin tefsirinde İbn Abbas şöyle demektedir: “Peygamber konuştuğu zaman şeytan konuşmasına (birtakım şeyler) katar. Allah, şeytanın kattığı şeyleri iptal eder ve ayetlerini sabitleştirir “امنية” kelimesinin “kıraati” anlamında olduğu da söylenmiştir.^[31]

İbn Abbas, “ümniyye”yi konuşma ile tefsir ettikten sonra “kıraati” anlamına kullanıldığının söylendiğini ifade etmekle konuşması ile kıraati şeklindeki tefsirler arasında fark görmekte ve tercihini, “konuşması” şeklindeki tefsirinden yana ortaya koymak­tadır.^[32]

Kıssa müstakil eserlere de konu olmuştur. Fahreddin Râzî’den de öğrendiğimiz gibi kıssa, Muhammed b. İshâk b. Huzeyme’ye sorulmuş ve o da kıssanın uydurma olduğuna dair bir eser te’lif etmiştir.^[33]

Aksekili Ahmed Hamdi, kıssayla ilgili bir dizi makale yazmış, bilahare bu makaleleri “Hâtemu’l-Enbiyâ Hakkında En Çirkin Bir İsnadın Reddiyesi” başlığı altında kitaplaştırmıştır. Aksekili de bu kitabında kıssanın uydurma olduğunu anlatmaktadır.^[34]

Çağımızın muhaddislerinden Nâsiru’d-Din el-Elbânî de kıssaya dair müstakil bir eser yazmıştır. “Nasbu Mecânik li Nesfi Kıssati’l-Ğaranik” ismini verdiği bu eserde kıssanın asılsız olduğunu anlat­maktadır. Eser, 1949 yılında Şam’da basılmış olup kırk sayfadır.

Müsteşriklerin Hz. Muhammed’in peygamberliğine ve Kur’ân’ın Allah kelamı olduğuna gölge düşürmek için Garanik kıssasını atlama tahtası olarak kullanmaları İslâm âleminde kıssayla ilgili birçok makalenin yazılmasına neden olmuştur. Çağımızda Peygamberin hayatını kaleme alanlar da meseleye uzunca yer verme ihtiya­cı duymuşlardır. Bu bağlamda hocamız İsmail Cerrahoğlu’nun “Garanik Meselesinin İstismarcıları” isimli makalesini zikrede­biliriz.^[35] Bu konuda çalışma yapacaklara geniş bir bibliyografya sunan Cerrahoğlu makalesinde daha çok müsteşriklerin bu uydurma kıssayı nasıl istismar ettiklerini inceleyerek cevap vermekte, bu arada insaflı müsteşriklerden nakiller yaparak verdiği cevapları desteklemekte ve kıssanın uydurma olduğu sonucuna varmaktadır.

Yine Ebû’l-Alâ’ el-Mevdûdî, “Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamber’in Hayatı” isimli eserinde^[36] Muhammed Sadık el- Arcûn “Muhammedun Resûlüllah” isimli eserinde,^[37] Mehdî Rizkullah Ahmed “es-Sîretu’n-Nebeviyye fî Dav’i’l-Masâdiri’l-Asliyye” isimli ese­rinde^[38] olaya geniş yer vermişlerdir. Her üç yazar da kıssanın uydur­ma olduğuna dair naklî ve aklî delillere yer verirler.

Selman Rüşdi’nin Peygamberi karalamayı hedef alan; onu -hâşâ” seks manyağı, sahtekâr ve çevresindeki Müslümanları da sevi­yesiz ve bayağı kimseler olarak göstermeye çalışan^[39] “The Satanic Verses”^[40] la ilgili yayınlar daha bir hız kazanmıştır. Bunlardan ikisini anmak istiyoruz:

Bunlardan birincisi Ali b. Hasen b. Ali b. Abdilhamid el-Halebî el-Eserî’nin “Delâilu’t-Tahkîk lı Üstabi Kıssati’l Ğarânik Rivayeten ve Dirayeten” isimli eseridir.^[41] 250 sayfadan oluşan eserinde yazar, kıssayla ilgili bütün rivayetleri derlemiş ve her rivayeti tek tek ele alarak sened ve metin açısından eleştiriye tâbi tutmuştur. Kitabının son bölümünde de belli başlı âlimlerden nakiller yapmıştır.

Yazar şu sonuçlara varmaktadır:

a- Kıssa bâtıl olup bir temele dayanmamaktadır. İslâm’ın inançlarına, dinin kurallarına; ayetlere ve sahih rivayetlere aykırı olduğundan merduddur.

b- Sahih bir senedi yoktur.

c- Metinleri muzdarip ve çelişkilidir.

d- Rivayetlerin bir kısmında anlatılanlar, diğerlerinde anlatı­lanları yalanlamaktadır.

e- Böyle bir kıssanın kabul görecek bir tarafı yoktur.

İkincisi: Hüseyin Hatemî’nin “Şeytan Rivayetleri” isimli ese­ridir. Müellif eserinde Selman Rüşdi’nin eserini, eserin yankılarını, müsteşriklerin olay karşısında takındıkları tavrı ve Garanik kıssasını derinlemesine incelemekte, kıssanın tamamen uydurma mahsûlü olduğunu anlatmaktadır.

Kıssa hakkında farklı görüşlere sahip âlimlerden nakiller yaptık. Özet olarak da olsa görüşlerini aktarmakta yarar gördük.

Tarafsız bir yaklaşımla, bu nakillerden rahatlıkla şu sonucu çıkarabiliriz: Meseleyi derinlemesine inceleyen ve din konusunda bütüncül bakışa sahip olanlar, kıssanın uydurma mahsûlü olduğu sonucuna varıyorlar. Kıssa üzerinde derinlemesine araştırma yapma­yan ve yeterince düşünmeyen ya da dine bütüncül bakmayanlar, kıssayı kabul ediyor.

Bütüncül derken kastımız, dinî bir mesele incelenirken, dinî bir bütün olarak ve özellikle o meseleyi ilgilendiren diğer dinî hususları göz önünde bulundurarak meselenin çözümüne gitmektir. Bütüncül bakış, geniş bir kültüre ve güçlü bir muhakemeye ihtiyaç gösterir. Geçmişte âlimlerimiz, böyle bir alt yapıya sahip olmalarına rağmen her nedense böyle bir bakışı çoğu zaman ihmal etmişlerdir. Günü­müzde dağınık ve değişik meselelerde birbirleriyle uyumsuz bir din anlayışının ortaya çıkması geçmişteki bu ihmalin sonucudur. Özel­likle tefsirde böyle bir bakış açısına şiddetle ihtiyaç vardır. Ama maalesef bütüncül bakışın en çok ihmal edildiği alanlardan biri, tefsir olmuştur.

Oysa Kur’ân, harf harf, kelime kelime, ayet ayet böyle bir uyum ve bütünlüğün şaheseridir. Her harf yakınındaki harflerle, her kelime, çevresindeki kelimelerle ve her ayet, önceki ve sonraki ayet­lerle tam bir uyum ve anlam bütünlüğüne sahiptir. Kur’ân’ın tama­mına mükemmel bir uyum ve örgü hakimdir. Bununla birlikte müfessirlerimiz çoğu zaman her ayeti, diğer ayetlerle ve sûreye hakim fikir ve konu örgüsü dışında müstakil bir cümleymiş gibi tefsir etmiş­lerdir. Hatta bazen tek ayetin bile ifade terkiplerini birbirinden bağımsız tefsir edebilenleri olmuştur.

Geçmişte âlimlerimizin bütüncül bakış için gerekli alt yapıya sahip olmalarına rağmen, onu yeterince işletmemelerinin temelinde her neslin, bir önceki nesle aşırı bağımlı oluşunun yattığı kanaatin­deyiz.

Her âlim, kendinden önceki âlimlerin görüşlerine yerli yersiz eserlerinde yer vermek istiyor. Belki güçlü bir muhakemeye sahip toplum ya da okuyucu kitlesi için bu tavır yararlıdır. Çünkü okuyu­cunun önüne birçok alternatif sunulmuştur. Okuyucu farklı görüş­lerden uygun olanı seçer ve Kur’ân’ı anlamaya çalışırken bütüncül bir görüşe varır.

Toplumun bir kesimi bu kargaşa karşısında dinden soğumuş, din konusunda duyarsız hale gelmiştir. Bir kesimi de farklı hatta birbirine zıt görüşlerin hepsini peşinen doğru kabul etme gibi bir çıkmaza saplanmıştır.

Bu durum, toplumun dine bakışını da etkilemiş, farklı bakış açılarının ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Sened ve Metin Açısından Garanik Kıssası

 

a-     Sened Yönünden:

 

Kıssa, birçok tarikten rivayet edilmesine rağmen muttasıl ve sahih bir senedle gelen tek bir rivayeti mevcut değildir. Râvilerin büyük çoğunluğu ya yalancılık ya da güvenilir olmamakla itham edilmiştir.

Kıssayla ilgili rivayetlerin senedinde geçen râvilerin her birini ayrı ayrı ele alıp inceleme ihtiyacı duymadık. Çünkü kıssayı kabul edenler de rivayetlerde geçen râvilerin pek çoğunun yalancı ya da güvenilir olmadığını kabul ediyorlar. O halde kıssayı kabul edenlerin itibar ettikleri senedlerle rivayet konularında sözlerine itibar edilir âlimlerin bazılarının görüşlerine yer vermek yeterli olacaktır.

Rivayetlerin senedleri üzerinde duran ve kıssayı vuku bulmuş kabul eden, Buhârî şârihi İbn Hacer el-Askalânî’dir (öl. 852/1449). Kıssanın senedlerini gündeme getirerek kıssayı kabul eden başka bir âlime çalışmamızda rastlamadık. İbn Hacer’in senedleri değerlen­dirmesi şöyledir: “Said b. Cübeyr’in rivayeti hariç bu konudaki riva­yetlerin tamamı ya zayıf ya da munkatı’dır. Ne var ki kıssanın birçok tarikten rivayet edilmiş olması, olayın bir aslının bulunduğuna delâlet etmektedir. Ayrıca kıssanın iki mürsel tariki vardır ki bu iki rivayetin senedlerindeki râviler, Buhârî ve Müslim’in şartlarına uygundur.

Bu iki tarikten biri, Taberî’nin Yûnus b. Yezid ve onun da İbn Şihab’tan rivayet ettiği tariktir, ikincisi ise Mu’temir b. Süleyman ve Hammâd b. Sele­me’den yine Taberî’nin naklettiği rivayettir.”^[42]

Askalânî’nin söz konusu ettiği, rivayetlerin çokluğu meselesi, âlimlerin kabul ettiği mutlak bir hüküm değildir. Bir konuyla ilgili diyelim ki on rivayetin veya yirmi, otuz rivayetin bulunması, o riva­yetlerin hepsini ya da birini sahih rivayet mertebesine yükseltmez. Rivayetlerin çokluğu sadece sahih senedlerle rivayet edilmiş mürsel rivayetler için söz konusu edilmiştir ki bu konuda da âlimler arasında ittifak yoktur. Nitekim Askalânî de, rivayetlerin çokluğunu ifade ederken mutlak bir hükmü dile getiriyor gibi görünse de kıssayla ilgili sahih senedlerle rivayet edilmiş üç rivayetin bulunduğuna dik­kat çekmektedir.

Askalânî’nin değer verdiği üç rivayeti ileride ele alacağız. Rivayet tefsirlerinde mürsel rivayetlerin çokluğunu da göz önünde bulundurarak mürsel rivayetlerin değeri üzerinde durmak istiyoruz.

 

Mürsel Rivayetlerin Değeri

 

Mürsel rivayet senedinde sahabinin zikredilmediği hadistir.^[43] Tabiînin, Resülüllah (s.a.v.) döneminde vuku bulmuş bir olayı kendisi görmüş gibi anlatması yahut Peygamberin hadisini duymuş gibi nakletmesidir.

Sahabilerin tamamı âdil kabul edilmişlerdir. Ama onları atla­yarak hadisi Resûlüllah’tan nakleden tabiînin bunu direkt bir sahabiden mi naklettiği bilinmediğinden, rivayeti nakleden tabiînin güvenilir olması yeterli görülmemiştir. Rivayet eden tabiî, muhte­meldir ki o hadisi başka bir tabiiden ve o da başka birinden nakletmiştir. Kendisinden nakil yapılan kişi bilinmediğinden âdil olduğuna hükmedemeyiz.^[44] İşte bu nedenle mürsel, zayıf hadis kısmına girer ve hüccet olarak kabul edilmez. İbn Salah, muhaddislerin bu konuda ittifak ettiklerini bildirmektedir.^[45]

Said b. el-Müseyyib, Şa’bi, Hasan Basri ve Said b. Cübeyr gibi tabiînin ileri gelenlerinin mürsellerini kabul edenler bu sonuca varırken daha çok bu zatların mürsellerinin başka tarikten sahih müsned senedlerle rivayet edilmiş olduklarını göstermişlerdir. Yani bir tabiînin mürselleri, başka tariklerden muttasıl ve sahih sened­lerle rivayetleri varsa o tabiînin mürselleri, diğer mürsellerden farklı bir konumdadır ve diğer mürsellerden üstündür. Hemen belirtelim ki, Garanik kıssasıyla ilgili mürsellerin sahih ve müsned bir senedle gelen tek bir rivayeti mevcut değildir.

Mürsel rivayetin kabul görmesi için önemli şartlardan biri de mürsel rivayetin, güvenilir ve müsned bir senedle rivayet edilen bir hadise ters düşmemesidir. İleride göreceğimiz gibi Garanik kıssası, değil sahih ve müsned bir hadisle, Kur’ân-ı Kerim’in ayetleriyle bile çelişmektedir.

Mürselin farklı tariklerden gelmesi meselesine gelince, bu tür mürselleri kabul eden âlimler olmuştur. Ancak bu tür mürseller, müsned senedle takviye edilen mürsellerden aşağı bir mertebededir.^[46] Yani bu tür mürseller, sahih hadis mertebesinde değildir.

Kaldı ki mürsel hadisin, zayıf hadisler kısmında mütâlâa edil­mesi gerektiğine dair gerekçe bu tür mürseller için de geçerlidir. Çünkü gerekçe olarak; onu irsal eden tabiînin bu hadisi bir sahabiden değil de bir tabiînden duymuş olabileceği ve o tabiînin de bizce meçhul olduğu ifade edilmektedir. Halbuki farklı kanallardan gelen mürseller için de aynı durum söz konusu olabilir. Meselâ biri, tabiîn döneminde bir hadis uydurur ve buna pekâlâ birkaç tabiî aldanabilir. Uydurulan rivayet yaygınlaşmıştır ve onu bir değil de iki veya üç tabiî nakletmektedir. O halde tariklerin çokluğu belki rivayet hak­kındaki şüphe ihtimalini azaltır ama tümden ortadan kaldırmaz.

Şimdi Askalânî’nin senedlerini sahih bulduğu biri İbn Abbas’tan ve ikisi mürsel rivayetleri görelim:

Birincisi: Said b. Cübeyr’in İbn Abbas’tan naklettiği rivayettir.

Askalânî’nin kendisi de senedinden söz ederken sonundaki ifadesini nakletmeyi ihmal etmiyor.^[47]

Bezzâr’ın Müsned’inde sened şöyledir:

 

حدثنا يونس بن حماد، حدثنا أميه ابن خالد، حدثنا شعبة عن أبى بشر عن سعيد ابن جبير، عن ابن عباس ـ فيما أحسب ـ 

Senedinin sonunda geçen فيما أحسب  ifadesi, râvinin, rivayet zincirin­de ibn Abbas’ın bulunup bulunmadığından ya şüphe ettiğini ya da râvinin, rivayette anlatılanlardan şüphe ettiğini dile getiren bir ifadedir. Râvinin kendisinin şüphesi varsa o rivayet konusunda bizim nasıl şüphemiz olmasın ki?

Nitekim Askalânî’nin kendisi de, el-Bezzâr’dan, rivayetin sadece bu tarikinin muttasıl olduğunu nakletmektedir. Aslında Bezzâr’ın buna dikkat çekmesi, rivayetin zayıflığına işaret etmesi anlamına gelir.^[48] Eğer sadece bu tarik muttasıl ise ve râvinin kendisinin şüphesi varsa, rivayetin hiçbir değeri yoktur, demektir.

İbn Kesir ve benzeri muhakkik âlimlerin Garanik kıssasıyla ilgili rivayetlerin hepsinin mürsel olduğunu söylemeleri^[49] bundan dolayıdır. Hafız el-Munzirî de sened yönüyle rivayetlerin hüccet olamayacaklarını belirtmektedir.^[50]

Geriye iki mürsel rivayet kalıyor. En nihayet rivayetlerin ikisi de mürseldir ve mürsel, zayıf hadis kısmına girer.

Ayrıca hüccet olarak kabul edilecek hadisin sadece sened yönünden değerlendirilmesi yeterli değildir. Rivayetler sened yönün­den eleştiriye tâbi tutuldukları gibi metin yönünden de eleştiriye tâbi tutulurlar. Şimdi de kıssayla ilgili rivayetlerin metinlerini görelim.

 

b-Metin Yönünden:

 

İslâm düşünce tarihinde rivayetlerin metin tenkitlerinin yete­rince yapıldığını söylemeliyiz. Belki de sünneti tümden reddetme eğiliminin yaygınlaşma istidadı göstermesi, metin tenkidinin yeterin­ce yapılmamış olmasındandır. Çünkü sosyal olaylarda ifrat tefriti doğurur. Bir alandaki bir ihmal, başka alanda bir patlamaya sebep olabilir.

Sahih-zayıf demeden, hattâ uydurma hadisler delil olarak ileri sürülürse, elbette ki hadislere karşı bir tepkinin ortaya çıkması sonucunu doğuracaktı.

Hadis metinleri ulu orta tenkit edilsin demek istemiyoruz. Böyle bir akım daha çok rivayetlerle gelen sünnetin değeri konusun­da birtakım olumsuzluklara sebep olacaktır. Ama gerçekten işin ehli olanlar, bu meselelerde emek ve birikime sahip kimseler bu işe eğilmeli, rehberlik etmeliler. Biz biliyoruz ki, tamamını “udûl” diye tanımladığımız sahabe, birbirlerine naklettikleri rivayetleri bazen tartışma konusu yapmışlardır. Tartışmaları, nakledilen metinle ilgiliydi. Kişi âdil olur ama unutabilir, vehmedebilir. Hz. Âişe’nin bu konudaki istidrakleri meşhurdur.^[51]

Kendi çağımız açısından meseleye baktığımızda, metin tenki­dine daha çok önem vermenin gerektiği açıktır. Çünkü onların döne­minde sened bir veya iki kişiden oluşuyordu. Güvenilirlik açısından ise nesil olarak sonraki nesillerden daha güvenilir idiler. Oysa bize gelen hadisler, yazıya geçinceye kadar sened zinciri dört-beş kişi, hatta onlarca kişiden oluşabilmektedir. Daha âdil olan ve o günün ortamında yaşayan bir-iki kişinin, unutma, hata etme veya vehmet­me payı, sahih sened zinciriyle gelen fakat sened zincirindeki ravi sayısı daha fazla olan hadisler için elbetteki daha fazladır.

O halde senedin sahih olması, hadisin sahih olması için yeterli değildir. Hadisin sahihliği, metninin de bir eleştiri süzgecinden geçirilmesiyle tahakkuk eder.

Metinler eleştiriye tâbi tutulurken en önemli ölçü hiç şüphesiz Kur’ân-ı Kerim’dir.

Bir hadisin hem sahih olması hem de Kur’ân’a ters düşmesi düşünü­lemez. Daha açık bir ifade ile Peygamberin Kur’ân’a ters bir söz söylemesi ya da bir davranışta bulunması mümkün değildir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Eğer o (Muhammed), bazı laflar uydurup Bize iftira etseydi, elbette ondan sağ elini (gücünü kuvve­tini) alırdık, sonra onun can damarını keserdik. Sizden hiç kimse de buna engel olamazdı.”^[52]

Sahih ve müsned bir senedle rivayet edilen bir hadis Kur’ân’la çeliştiğinde hüccet olmaktan çıktığına göre mürsel rivayetler nasıl hüccet olabilir ki?

Göreceğimiz gibi Garanik kıssasıyla ilgili rivayetler en nihayet mürsel rivayetlerdir ve Kur’ân-ı Kerim’in nasslarıyla çelişki halin­deler.

 

Kıssa Kur’ân’la Çelişiyor

 

Kıssa, Peygamberin (s.a.v.) şeytanın telkinlerini Allah’ın kela­mı olarak insanlara tebliğ ettiğini ve bu telkinlerle putları övdüğünü anlatıyor. Akşam olup Cebrail geldiğinde Peygamber hâlâ yaptığının farkında değildir. Ve o gün kendisine indirilen Necm sûresini Cebra­il’e arz ettiğinde şeytanın putları öven telkinlerini de Necm sûresindenmiş gibi Cebrail’e arz etmiştir. Rivayetlerin büyük çoğunluğu olayı ana hatlarıyla bu şekilde anlatmaktadır.

Bir Peygamberin, şeytanın telkinlerini Allah kelamı olarak insanlara tebliğ etmesi mümkün değildir. Yüce Allah şöyle buyu­ruyor:

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ، فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ

“Eğer O (Muhammed), bazı laflar uydurup Bize iftira etseydi, elbette ondan sağ elini (gücünü, kuvvetini) alırdık, sonra onun can damarını keserdik. Sizden hiç kimse de buna engel olamazdı.”^[53]

Yüce Allah, bu şiddetli tehdidin yanı sıra Peygamberini bu tür durumlara düşürmekten koruduğunu da belirtmektedir:

وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا، إِذًا لَأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيرًا

“Eğer Biz sana sebat vermemiş olsaydık, onlara bir parça meyledecektin. O takdirde de sana hayatın da, ölümün de kat kat (azab)ını taddınrdık. Sonra bize karşı yardımcı da bulamazdın.”^[54]

Ayet, Peygamberin (s.a.v.) müşriklere meyletmediğini açık bir ifade ile anlatmaktadır. Yani Garanik ve benzeri uydurmaları açıkça reddetmektedir. Yüce Allah yine şöyle buyurmaktadır:

 

وَإِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا

“Az daha onlar, seni, sana vahyettiğimizden ayırarak, ondan başkasını Bize iftira etmen için fitneye düşüreceklerdi. İşte o zaman seni dost edinirlerdi.”^[55]

Bu ayet de Garanik ve benzeri olayların vuku bulmadığını anlatmaktadır. Ama bununla birlikte kimi rivayetler bu ayetin, Garanik kıssasının vuku bulması üzerine indirildiğini anlatmaktadır. Bu rivayetlere göre Peygamber (s.a.v.) kalabalık bir Kureyş toplulu­ğunda oturuyordu. Bu sırada kendisine bir vahyin gelmesini arzu etmiyordu. Çünkü vahiy geldiği takdirde müşrikler meclisi terk edip dağılacaklardı. Tam bu sırada yüce Allah Necm sûresini indirdi. Peygamber (s.a.v.):

اَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى

Ayetini okuduğunda şeytan ona:

تَلْكَ الْغَرَانِيقُ الْعُلَى وَ إَِّن شَفَاعَتَهُنَّ لَتُرْجَى

sözlerini fısıldadı ve Peygamber de bu sözleri Kur’ân’danmış gibi tebliğ etti. Sûreyi bitirdiğinde de secde etti ve oradakilerin hepsi onunla birlikte secde ettiler. Müşrikler, bu sözlerden dolayı gayet memnun oldular.

Akşam olduğunda Cebrail, Peygamber’e geldi; Peygamber, o gün Ceb­rail’in kendisine indirdiğini okudu. Şeytanın ona fısıldadığı sözleri de okuyunca Cebrail: “Ben sana bu sözleri vahyetmedim.” dedi.

Peygamber (s.a.v.) son derece üzülmüştü. Allah’a iftira etmiş, kendisine indirilmeyen sözleri Allah kelamı diye insanlara tebliğ etmişti. Bunun üzerine yüce Allah şu ayeti indirdi: “Az daha onlar, seni sana vahyettiğimizden ayırarak, ondan başkasını Bize iftira etmen için fitneye düşüreceklerdi, işte o zaman seni dost  edinirlerdi.”^[56] Ancak Peygamberin (s.a.v.) üzüntüsü devam etti. Nihayet Hacc sûresinin elli ikinci ayeti olan,

وَمَا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ…

ayeti indi ve Peygamberin üzüntüsü son buldu.^[57]

Rivayetteki diğer tutarsızlıklar bir tarafa rivayette Garanik olayının vukuu üzere bu ayetin indiğinin söylenmesi rivayeti uydura­nın cehaletini de ortaya koymaktadır. Çünkü gerek bu ayette ve gerek söz konusu ettiğimiz önceki ayette geçen kâde sözcüğü, olayın vuku bulduğunu değil, Allah’ın desteği sayesinde Peygamberin, müşriklere meyletmediğini, fitneye düşmediğini anlatıyor.

Nitekim dil konusunda mütehassıs müfessirler de buna dikkat çekiyorlar. Bir önceki ayetin tefsirinde Zemahşerî (öl 538/1144) şöyle demektedir: “Eğer biz sana sebat vermemiş olsaydık, onlara bir parça meylederdin.”^[58]

Ebû Hayyân da (öl. 754/1344) ayeti tefsir ederken İbn Abbas’ın şöyle dediğini nakletmektedir: “Peygamber (s.a.v.) masum (korun­muş) idi. Ancak bu, Allah’ın hüküm ve kuralları konusunda ümmet­ten herhangi birinin müşriklere meyletmemesi için bir anlatım (bir dikkat çekme)dir.”^[59]

Ebu’s-Suûd (öl. 982/1574) ise ayetin tefsirinde şöyle demek­tedir: “Yani sana sebat vermiş olmasaydık, aldatmalarının kuvvetin­den ve hilelerinin şiddetinden dolayı onlara hafif bir meylin olurdu. Lakin Bizim korumamız sana ulaştı ve değil onlara meyletmek, meyletmenin en alt düzeyine meyletmekten bile seni korudu. Ayet, kuvvetli bir etken olmakla birlikte Peygamberin, müşriklerin istek­lerini yerine getirmeğe kalkışmadığına ve yerine getirmekten korun­masının, yüce Allah’ın muvaffakiyet ve inâyetiyle gerçekleştiğine açık bir delildir.”^[60]

Yüce Allah, sadece Peygamberleri değil muhlis kullarını da şeytanın bu tür tasallutlarından koruduğunu belirtmektedir:

إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ

“Benim (hâlis) kullarıma karşı senin bir gücün yoktur. Ancak sana uyan azgınlar(ı azdırabilirsin sen)”^[61]

Yine şöyle buyurmaktadır:

إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ

“Çünkü iman edenler ve Rablerine tevekkül edenler üzerinde onun (şeytanın) bir gücü yoktur, onun gücü sadece, kendisini dost tutanlar ve ortak koşanlar üzerindedir (o, sadece onları kandırabilir).”^[62]

Şeytanın hakimiyeti ancak taraftarlarınadır. Peygamberler bu hakimiyet ve tasallutun etki alanına girmekten uzaktırlar.

Şeytanın, Allah ile Peygamber arasındaki irtibata müdahale etmesi haddi değildir. Yüce Allah bu gerçeğe işaret ederek şöyle buyurmaktadır:

وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ وَمَا يَنْبَغِي لَهُمْ وَمَا يَسْتَطِيعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ

‘’Onu (Kur’ân’ı) şeytanlar indirmedi. Bu onlara düşmez; zaten buna güçleri de yetmez. Şüphesiz onlar, vahyi işitmekten uzak tutul­muşlardır.”^[63]

Şeytanlar vahyi işitmekten bile uzak tutuluyorlar, vahye söz karıştırmaları nasıl mümkün olsun? Şeytanlar ancak yalancı günah­kârlara ve müfterilere telkinatta bulunurlar.^[64]

Yüce Allah, Peygamberini Garanik kıssasında anlatılan bir duruma düşürmekten koruduğu gibi Kitabını da böyle bir duruma düşmekten korumuştur:

لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ

“Ona önünden de, ardından da bâtıl gelemez.”^[65]

Eğer Garanik kıssasında anlatıldığı gibi Kur’ân’ın ilk mübelliği Peygamberin (s.a.v.) dili üzere şeytan Kur’ân’a bir şeyler karıştırabiliyorsa, Kur’ân’a bâtıl ilişebilir demektir. Peygamber böyle bir şey yapmaktan, Kur’ân da mübelliğinin dili üzere böyle bir duruma düşmekten münezzehtir.

 

 Kıssa ve Necm Sûresi

 

Şimdi de şeytanın telkinleriyle Peygamberin (s.a.v.), ayetleri arasında müşriklerin putlarını övdüğü söylenilen Necm sûresini görelim:

Sûre, Miraç hadisesini anlatmakla konuya giriyor. Peygamberin bu mucize sırasında gördükleri anlatılarak bunlara iman edil­mesi gerektiği vurgulanıyor.

Sonra putperestlerin taptıkları putlardan söz ediliyor ve Allah’ tan başkasına ibadet edilmeyeceği anlatılıyor.

Sûre, insanların hesap gününde âdil bir yargılamaya tâbi tutu­lacaklarını ve herkesin ameline göre ceza veya mükâfat göreceğini anlatmakla söze devam ediyor.

Bilahare diriltme, öldürme, ölümden sonra diriliş ve Allah’ın yaratılış konusundaki kudreti gündeme getiriliyor ve Ad ile Semûd kavimleriyle Hz. Nûh ve Lut’un kavimlerinin helakleri anlatılarak Peygamberi (s.a.v.) yalanlayanları da aynı akıbetin beklediği hatırla­tılıyor.

Ana hatlarıyla sûrenin işlediği konular bunlar. Sûre sadece Allah’a ibadet edilmesi gerektiğini, putlara tapmanın bâtıl olduğunu ve Peygamber’e muhalefet edenlerin sonlarının hüsran olacağını an­latıyor. Böyle bir anlatım ortamında putların övülmeleri mümkün mü? Bunu daha iyi anlamak için Garanik kıssası açısından ve konumuzu ilgilendiren ayetleri öne çıkararak sûreyi görelim:

“Battığı zaman andolsun yıldıza ki, arkadaşınız (Muhammed) sapmadı, azmadı. O hevadan konuşmaz. Onun (söylediği), vahiyden başka bir şey değildir.”^[66]

Sûrenin girişi olan bu ayetler, Garanik kıssasıyla ilgili rivayet­lerin bâtıl ve uydurma mahsulü olduklarına delildir.

Müteakip ayetlerde de müşriklerin taptıkları Lat, Uzza ve Menat gibi putların, müşriklerin uydurdukları boş şeyler oldukları; Allah tarafından bunlara hiçbir yetki verilmediği ve şefaat edeme­yecekleri vurgulanıyor.^[67] Bunlara tapanlar boş bir kuruntu peşin­deler ve onların hakla bir ilişkileri yoktur.^[68]

Burada anlatılanlarla Garanik kıssasında anlatılanlar birbir­leriyle hiç bağdaşır mı? Böyle bir anlatım atmosferinde putlar övüldüğünde bir çelişkinin olduğu hemen göze çarpmaz mı? Farzı muhal Peygamber putları övmüş olsaydı, müşrikler sadece putları öven söz­leri duyup puta tapmanın boş bir kuruntu olduğunu anlatan ve bu yolda gidenlerin hüsrana uğrayacaklarını ifade eden sûrenin diğer bölümlerini duymadılar mı? Kuşkusuz böyle bir şey vuku bulmuş ol­saydı bir sûrede putlarının hem övülüp hem de kınandıklarına itiraz edeceklerdi.

Haddi zatında müşrikler, sûrenin fesahat ve belagatine kendi­lerini kaptırıp secde etmiş olabilirler. Ancak bu, bir anlık bir şeydir ve o atmosferin etkisinden kurtulduktan sonra kendileri de yaptıklarına pişman olmuşlardır.

Doğrusu o günün müşrikleri, Garanik kıssasını uyduranlar ka­dar geri zekâlı değillerdi.

Kıssayla ilgili rivayetlerde Müslümanların nasıl bir tavır takın­dıklarına dair hiçbir bilgi verilmemektedir. Eğer gerçekten böyle bir olay vuku bulmuş olsaydı, Müslümanlar, o güne kadar Tevhid uğru­na niçin sıkıntı çektiklerini Peygamber’e sormazlar mıydı? Putlara tapmayı reddettikleri, putların şefaat edeceğine inanmadıkları için nice işkencelere maruz kalmışlardı. O işkencelere boşuna mı katlan­mışlardı? Müslümanlar da bu olay karşısında tepki gösterirlerdi. O ana kadar puta tapanları ve putları kınayan Peygamber’e ne oldu da tam aksi şeyleri Allah kelamı diye tebliğ ediyor? Böyle bir olay vuku bulmuş olsaydı, Müslümanların birçoğu Peygamberin etrafından da­ğılır ve müslümanlar, ilk dinden dönme olaylarıyla karşılaşırlardı. Hatta bundan sonra her beklenmedik veya garipsedikleri bir Peygamberî tebliğle karşılaştıklarında: “Bekleyelim bakalım, belki şeytanın vahyidir, sonra düzeltilecektir.” derlerdi. Peygamberin vefa­tına kadar da bu tür tavırlara sıkça rastlanırdı. Halbuki Müslümanların, Peygamberin tebliğ ettiği herhangi bir vahiy karşısında bu türden bir tavır takındıklarına dair bir rivayet mevcut değildir.

Netice olarak kıssa, sûrenin hiçbir bölümüyle bağdaşmamak­tadır ve Kur’ân’ın diğer sûreleriyle bağdaşmasına da imkân yoktur. Kıssayla ilgili rivayetler Kur’ân’la çeliştikleri gibi kendi aralarında da birçok çelişkiyi barındırıyorlar.

 Rivayetlerdeki Çelişkiler

Kıssayla ilgili rivayetler mürsel olmakla birlikte rivayetler arasında birçok çelişki de mevcuttur. Kur’ân’a ilave olarak söylendiği ifade edilen sözler bile birbirine uymamaktadır. Rivayetlerde tesbit edebildiğimiz farklılıklar şöyledir:

تلك إذن فى الغرانيق العلى تلك إذن شفاعتهن لترجى

تلك الغرانيقة العلى، و إن شفاعتهن لترجى

تلك الغرانيق العلى، و إن شفاعتهن لترجى

تلك الغرانيق العلى، منها الشفاعة لترجى

تلك الغرانيق العلى، و شفاعتهن ترتضى، و مثلهن لا ينسى

تلك الغرانيق العلى، و شفاعتهن ترتجى، مثلهن لا ينس

انهن الغرانيق العلى

و انهن لهم الغرانيق العلى، وإن شفاعتهن ترتجى

إن شفاعتهن ترتجى

و هى الغرانيق العلى، و إنها لمعى الغرانيق العلى

و إنهن لمن الغرانيق العلى، وإن شفاعتهن ترتجى

إنما هى عندكم كالغرانيق العلى وإن شفاعتهن ترتجى

Kıssayla ilgili rivayetler, Kur’ân’a ilave sözlerle ilgili bu çeliş­kilerin yanında diğer konularda da pek çok çelişkiyi barındır­maktadır.

Kimi rivayetlere göre Kur’ân’a ilave sözleri söyleyen Peygam­berin (s.a.v.) kendisidir. Rivayetlerin çoğu bu doğrultudadır. Ancak rivayetlerin bir kısmı Peygamberin (s.a.v.) uyurken bunları söylediğini ileri sürerken, bir kısmı, kendi kendine düşünürken içinden geçirdiklerinin farkında olmadan dilinden döküldüğünü, bir rivayete göre ise Peygamber (s.a.v.) müşriklere hitap ederek onların böyle dediklerini naklettiğini belirtmektedir. Kimi rivayetlere göre ise Peygamber (s.a.v.) Necm sûresini okuduğunda okuma esnasında şey­tan bu sözleri söylemiş ve fakat dinleyiciler bu sözlerin Peygamber (s.a.v.) tarafından söylendiğini sanmışlardır.^[69]

Rivayetlerin kimisine göre Peygamber (s.a.v.) namazda Necm sûresini okudu ve Kur’ân’a ilave sözleri bu sırada söyledi. Kimisine göre ise olay müşriklerle sohbet ettiği bir sırada vuku buldu. Kimi­sine göre müşriklerden uzak bir yerde bulunuyordu ve kendi kendine müşriklerin putlarının isimlerini fısıldıyordu. Putların isimlerini duyunca etrafında toplandılar ve Peygamber bu sırada Kur’ân’a ilave sözleri söyledi.

Rivayetler, mürsel senedlerle rivayet edilmekle birlikte bunca çelişkiyi de beraberlerinde taşıyorlarsa bu rivayetleri din adına kabul edenleri, rivayet köleleri olarak tavsif edenlere hak vermemek mümkün değildir.

Ayrıca Buhâri ve başka muhaddislerin İbn Abbas’tan sahih ve müsned bir senedle naklettikleri bir rivayette Peygamberin (s.a.v.) Necm sûresini okuduktan sonra secde ettiği ve orada bulunan Müslümanlarla müşriklerin secde ettikleri anlatılmakta^[70] fakat sûreye Kur’ân dışı ilavelerin yapıldığı belirtilmemektedir. Eğer müşriklerin secde etmeleri putlarının övülmesinden dolayı olsaydı bu husus bu rivayette de söz konusu edilirdi.

Müşrikler iki sebepten dolayı secde etmiş olabilirler: Ya putların ismi sûrede zikredildiği için, Müslümanlar Allah’a secde ederken onlar da kendi putları için secde etmişlerdi. Ya da Necm sûresinin fesahat ve belağatine kendilerini kaptırmış ve bu eşsiz sanat karşısında secdeye gitmişlerdir. Nitekim Kur’ân’ı dinleyen müşriklerin etkisinde kaldıklarını ve Kur’ân’ı okuyup etkisinde kalmamak için Kur’ân okunduğunda gürültü çıkardıklarını biliyoruz.^[71] Çünkü şark milletlerinde, harika bir şeyle karşılaştıklarında takdir duygularını ifade etmek bakımından secdeye kapanmak, yaygın bir davranıştır.

Mevdûdî, müşriklerin secde etmelerini şöyle değerlendirmek­tedir: “Bütün hikâye, Hz. Peygamberin (s.a.v.) Necm sûresini tilavet etmesi ve bunun sonunda secde edince toplantıda hazır bulunan bü­tün Müslümanlar ve müşriklerin secde etmesinden ibarettir. Bunda, aslında hayret edilecek bir şey yoktu ve pek garipsenmemeliydi. Zira evvela Kur’ân-ı Kerim’in bizatihi son derece tesirli ve büyüleyici bir üslubu vardır. Üstelik Hz. Peygamberin (s.a.v.) mübarek ağzıyla okunmasının bu etkiyi daha da arttıracağı unutulmamalıdır. Bu iki faktörün birleşerek toplantıdakileri büyülediği ve secdeye gitmelerine sebep olduğu pek uzak bir ihtimal değildir.^[72]

Zaten, bundan dolayıdır ki Kureyşliler Hz. Peygamber’e (a.s) sihirbaz ve büyücü gibi lakaplar takıyorlardı. Bundan sonra, öyle sanılıyor ki, Kureyşliler bu bir anlık dalgınlıkları üzerine pişmanlık duydular ve onlardan bazısı buna bir gerekçe bulmaya çalıştılar ve dediler ki: “Vallahi biz bunu yapmak istemiyorduk ama biz Hz. Muhammed’in (a.s) ağzından mabudlarımızı öven bazı sözler duy­duktan sonra secdeye gittik.” Diğer tarafta bu olay Habeşistan’daki Müslüman muhacirlere “İslâm ile Küfr arasında sulh temin edildi” diye ulaştı; zira görgü tanıkları müşrik ve Müslüman herkesin aynı anda secde ettiklerini görmüşlerdi. Bu söylenti öylesine yoğunlaştı ki Habeşistan’daki muhacirlerin hepsi değilse de çoğu Mekke’ye dönmüş oldu. Bu olaydan sonra aradan geçen 10 yılda, Kureyşlilerin secde etmesi olayı şu secde ile ilgili Kureyşlilerin ileri sürdüğü gerekçe ve Habeşistan’daki Müslümanların yurda dönüşü, hepsi bir araya gelip gerçek bir olay şeklini aldı ve bazı çok mümtaz âlim, muhaddis, müfessir ve tarihçi bunu kabullenmek zorunda kaldılar. İnsan, insan­dır. En bilgili ve imanı kuvvetli kişi bile hataya düşebilir. Din büyük­lerine büyük bir hayranlık besleyenler ise dinî coşku ve velvele yüzünden bazen hakikatlerle beraber mübalağalı hikâye ve olayları da gerçekmiş gibi kabul ediverirler. Kötü niyetli insanlar ise bu iyi, dürüst insanların sadece hata ve kötülüklerini bir yerde toplayıp bu zevat vasıtasıyla bize intikal eden hadîs-i şeriflerin ve hattâ Kur’an-ı Kerim’in tümünün güvenilir olmayıp, hâşâ çöpe atılmaya lâyık oldu­ğunu ispatlamaya çalışırlar.”^[73]

Peygamberi teselli etmek üzere indiği söylenen ayet ise Medenî bir sûre olan Hac sûresinde geçmektedir. Buna göre Garanik olayı ile Peygamberi teselli eden ayetin inişi arasında en azından sekiz yıl gibi uzun bir müddet vardır.

Kıssayla ilgili rivayetleri kabul ettiğimiz takdirde şöyle bir durumla karşı karşıya kalıyoruz: Şeytan, İslâm’ın inançlarıyla bağ­daşmayan birtakım sözleri Peygamber’e hem de Allah kelamı olarak söyletiyor. Aynı akşam Cebrail’in uyarısıyla Peygamber yaptığının farkına varıyor ve son derece üzülüyor; Allah’a iftira etmiş olmaktan dolayı dehşetli bir korkuya kapılıyor. Hattâ bazı rivayetlere göre o kadar üzülüyor ki onu teselli eden ayet ininceye kadar yarı baygın olarak kalıyor. Sekiz yıl sonra teselli eden ayet geliyor ve diyor ki:

“Ey Peygamber! Sekiz yıl önce şeytanın oyununa gelerek Kur’ân’dan olmayan bazı sözleri Kur’ân’a katmıştın. Sekiz yıl önce işlemiş olduğun bu hatadan dolayı artık üzülme. Çünkü senden önceki Peygamberlerin her birinin başına bu tür olaylar gelmiştir. Sen merak etme, Biz şeytanın Kur’ân’a kattıklarını nesheder ve ayetlerimizi sağlamlaştırırız.” 

 

İslâm İnancı Açısından Kıssanın Bir Değerlendirilmesi

 

Peygamberler, İlâhi mesajları alır ve onları insanlara iletirler. Allah tarafından bu göreve seçilmiş ve bu görevi yürütebilecek şekil­de yine Allah tarafından eğitilip yetiştirilmişlerdir. Onlar, ilâhi vahyi insanlara iletmekle de yetinmez, kendi hayatlarında da uygularlar. Böylece pratik hayatta da insanlara örnek olurlar.

Son Peygamber Muhammed (s.a.v.)’e indirilen kitabın, diğer peygamberlere indirilen kitaplar gibi topluca değil de parça parça indirilmesinin en önemli sebeplerinden biri, Peygamberin Kur’ân’ı hayatında yaşayarak tebliğ etmesidir. Bu yönüyle Peygamber, Allah ile insanlar arasında elçilik görevini yapmaktadır. Bu elçilik görevinde Peygamberin güvenilirliği kaçınılmaz bir zorunluluktur. Peygamberler, elçilik görevlerinde hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde güvenlidirler. Güvenilirlik, Peygamberin temel niteliklerindendir.

Ayrıca Peygamberler, görevlerini yerine getirirken Allah tara­fından gözetilip korunurlar. Bir Peygamber için zorunlu niteliklerden biri de budur.

Garanik kıssası, Peygamberin bu nitelikleriyle bağdaşmayan bir olaydır. Kur’ân’ın mübelliği durumunda olan Peygamberin (s.a.v.) Kur’ân’ı tebliğ ederken araya şeytanın birtakım sözleri karışması Peygamberin tebliğ ettikleri hakkındaki güvenilirliği sarsar. Bir peygamber, ilâhî vahiy ile şeytanın telkinlerini birbirinden ayırt edemiyorsa güvenilirliğini yitirir.

Bir Peygamber ki şeytanın telkinlerini Allah kelamı diye tebliğ ediyor, tebliğ ettiği bu sözler, o ana kadar inen vahiyle taban tabana zıt olduğu halde farkına varmıyor ve ancak akşam olup Cebrail’in uyarısıyla yaptığının farkına varıyor. Bu mümkün müdür?

Böyle bir iddiada bulunabilmek, Peygamberlik müessesesinin anlamını idrak etmemektir. Bu iddiayı kabul edecek olursak, Allah’ın indirmediğini Allah’tanmış gibi tebliğ ettiğinden ve bu sözlerle put­ları överek onlara tapmayı teşvik ettiğinden dolayı Peygamberi küfre girmekle itham etmiş oluruz. Bir Peygamberin küfre girmeyi gerektirecek bir davranışta bulunmayacağı, küfür sözü söylemeyeceği hem Kur’ân nassıyla ve hem de icma ile sabittir.

Yüce Allah, Kur’ân’ı elçisi Muhammed’e (s.a.v.) indirmiş, onu korumayı da bizzat üstlenmiştir. Bu nedenle Kur’ân’a bâtılın karış­ması mümkün değildir.

O halde Garanik kıssası, Peygamberlik kurumuyla, Kur’ân’ın korunmuşluğuyla bağdaşmayan bir kıssadır ve gerçekle hiçbir ilişkisi yoktur.

Kıssaya dair bu eleştirilerden sonra Peygamberi teselli etmek için indiği söylenen ayeti görelim. Çünkü bu kıssaya meyledenlerin meyletmelerinin sebeplerinden en önemlisi, belki de söz konusu ayetin ne anlama geldiği konusudur. Bu nedenle ayetin tefsiri üzerin­de durmakta yarar vardır.

 

 Sözkonusu Ayetin Tefsiri

 

Garanik olayından dolayı son derece üzülen Peygamberi (s.a.v.) teselli etmek için indiği söylenen ayet şöyle:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

“Biz senden önce hiçbir resul, hiçbir nebî göndermedik ki o resul veya nebi bir şey temenni ettiği zaman, şeytan onun ümniyyesine bir şey atmış olmasın. Allah, şeytanın attığını iptal eder, sonra kendi ayetlerini sağlamlaştırır Allah alim ve hakimdir.”^[74]

Ayette geçen ümniyye kelimesine farklı anlamlar verilmiştir. Ayet tefsir edilirken tefsirine yön veren de bu kelimeye verilen anlam olmuştur.

Ümniyye kelimesine üç anlam verilmiştir:

Tilavet, konuşma ve temenni.

Onu tilavet (okumak) manasına alanlar, şu ayeti delil olarak zikrederler.^[75]

وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ

Ayette geçen أمانى kelimesinin ezbere okuma anlamında oldu­ğunu söylerler. Çünkü ümmî, okuma-yazma bilmeyendir. Kitaptan okumayı bilmediğine göre onu ezbere okur.^[76] Ya da anlamını bilmeden okur.^[77]

Konuşma anlamına geldiğini söyleyenler, Buhârî’nin İbn Abbas’tan naklettiği rivayeti gösterirler. Söz konusu rivayette İbn Abbas ümniyye nin konuşma anlamına geldiğini belirttikten sonra ona kıraat anlamı verildiğini de ifade eder.^[78]

Bazı müfessirler bu iki anlam arasında ayırım yapmaz.^[79] Ümniyye sözcüğünü bu anlama alanlar, Garanik kıssasını kabul ederler.

Ancak bir kısmı, Kur’ân dışı sözleri söyleyenin Peygamber olduğunu söylerken bir kısmı da Kur’an dışı sözleri söyleyenin şeytan olduğunu fakat muhatapların, Peygamberin söylediğini zannettik­lerini belirtirler.

Kelimeye verilen üçüncü anlam ise dilimize de geçmiş olan “temenni”dir. Kelimenin sözlük anlamı da budur.^[80]

Kanaatimiz o ki kelime sözlük anlamı olan temenni anlamında kullanılmıştır. Zaten kelimenin sözlük anlamında kullanılmadığını söyleyebilmek için, buna dair kesin bir karinenin bulunması gerekir.

Nitekim “okuma’’ anlamında kullanıldığına dair delil olarak ileri sürdükleri:

وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ

Ayetinde geçen “emâni” kelimesinin de okuma anlamında olduğu şüphelidir. Nitekim Zemahşerî kelimeye temenni anlamını verdik­ten sonra, kelimenin “uydurma yalanlar” ve okuma anlamında kullanıldığının da söylendiğini belirtir.^[81] İfade üslûbundan da anlaşıl­dığı gibi o, birinci anlamı yani temenni anlamını tercih etmektedir. Kaldı ki bu ayette okuma anlamında kullanılmış olduğunu kabul etsek bile bu kökten türetilmiş kelimelerin kullanıldığı ayetlerin büyük çoğunluğunda bu kelimeler temenni anlamında kullanıl­mışlardır.^[82]

Nitekim İbn Abbas da tefsirini yapmaya çalıştığımız ayette geçen “ümniyye” kelimesini tefsir ederken: “Her peygamberin arzusu, ümmetin Müslüman olmasıdır”^[83] demek suretiyle kelimenin temenni manasında kullanıldığını belirtmektedir.

Ayette geçen ümniyye kelimesinin anlamını belirledikten sonra ayetin tefsirine geçebiliriz:

İbn Abbas’ın da belirttiği gibi her Peygamberin arzusu, ümme­tinin iman etmesidir. Bir Peygamber için ilk planda gelen bir arzudur bu. Peygamber, ümmeti için hayır diler; dünya ve âhirette mutlu olmalarını; Allah’ın emirlerine riayet etmelerini temenni eder. Çünkü bilir ki dünya ve âhiret mutluluğu, Allah’ın emirlerine riâyet etmek­ten geçer. Zaten Peygamberin görevi de ümmetini Allah’ın yoluna davet etmektir.

Peygamberimizin bu konudaki temenni ve çabaları müteaddit ayetlerde dile getirilmiştir. Bu ayetlerden birkaçı şöyledir:

‘’Ama sen, ne kadar istesen de yine insanların çoğu inanacak değildir.”^[84]

“Demek onlar bu söze inanmazlarsa, onların peşinde (üzüle üzüle) kendini helak edeceksin (ha)!”^[85]

“Allah dilediğini sapıklık içinde bırakır, dilediğini yola iletir. Bundan dolayı nefsin onlar için hasretle (üzüntülerle) gitmesin, (yok yere kendini harab etme), Allah onların ne yaptıklarını biliyor.”^[86]

Şeytanın arzusu ise insanları hak yoldan; Allah’ın yolundan uzaklaştırmaktır. Peygamberin çabalarına karşın şeytan da karşı çaba içerisindedir. Peygamber, arzusunu gerçekleştirmek için her hamle yaptığında şeytan da karşı hamleyi başlatır.

Peygamberin gelişiyle hak ve bâtıl çatışması alevlenir. Pey­gamberler ve onlara ilk dönemlerde iman edenler başta sıkıntı çeker­ler. Kurulu düzen içerisinde etkin güçler Peygamber’e ve ona tâbi olanlara karşı çıkarlar. Toplumun daha çok fakir ve haksızlığa uğramışları Peygamberin etrafında toplanırlar. İlk dönemlerde hak-bâtıl çatışmasında imkânlar, karşı güçlerin elindedir. Hattâ bu güçler çoğu zaman Peygamberi ve etrafında toplananları yurtlarını terk et­meye zorlarlar. Ancak Peygamberin etrafında toplanan ve ona ina­nanlar yavaş yavaş çoğalırlar, halka genişler ve nihayet Hak bâtıla galip gelir. Allah, şeytanın ve taraftarlarının çabalarını boşa çıkarır, onları iptal eder.

Peygamber ve taraftarları, bilhassa mücadelelerinin ilk dönem­lerinde büyük sıkıntılara maruz kalırlar. Peygamberimiz ve ona inananlar da başlangıçta büyük sıkıntılarla karşılaşmışlardır. Yüce Allah, ona ve beraberindekilere kendilerinden önce de her peygam­ber ve etbaının sıkıntı çektiklerini, fakat sonuçta onların galip geldiklerini haber vererek sıkıntılarını hafifletir ve azimlerini takviye eder. Ayetin siyakı da bu anlattıklarımızı doğrulamaktadır. Sûrenin önceki ayetlerinde aynı durumun geçmiş Peygamberlerin başından da geçtiğinden bahisle şöyle buyrulmaktadır:

“Eğer onlar seni yalanlıyorlarsa (şunu bil ki) onlardan önce Nûh’un kavmi, Ad, Semûd, İbrahim’in kavmi, Lût’un kavmi ve Medyenliler de (Peygamberlerini) yalanladılar. Musa da yalanlanmıştı, işte Ben o kâfirlere süre tanıdım, sonra yakaladım; azabım nasılmış görsünler!”^[87]

Ayetin peygamberler hakkında genel bir yasayı dile getirdiği, ayetin kendisinden anlaşılmaktadır. Bu nedenle ayeti Garanik ola­yıyla izah ettiğimiz takdirde ona şu anlamı yüklememiz gerekir: Bütün peygamberlere şeytan musallat olmuş, kendilerine indirilmiş vahyi karıştırmış ve sonra da yüce Allah şeytanın karıştırdığını neshetmiştir. Böyle bir şeyin mümkün olmadığı ise açıktır.

Ayet siyakı içerisinde anlaşılmalıdır. Siyaktan anlaşılan ise her peygamberin kavmi tarafından yalanlandığı ve sonuçta peygam­berlerin muzaffer olduklarıdır.

Garanik hadisesiyle ilgili olarak indiği söylenen ayetten önceki ayetlerde söz konusu yasanın geçmiş peygamberlerin hayatlarında da uygulandığından bahisle şöyle buyrulmaktadır:

“(Ey Muhammed), eğer, (bunlar) seni yalanlıyorlarsa, (bil ki) bunlardan önce Nûh kavmi, Ad ve Semûd (kavimleri) de yalanla­mıştı, İbrahim kavmi de Lût kavmi de (yalanlamıştı). Medyen halkı da (yalanlamıştı), Musa da yalanlanmıştı. Ben de kâfirlere (yola gelirler diye) mühlet verdim, sonra onları yakaladım. (Bak), Benim (onları) inkârım nasıl oldu, (Halkı) zulmederken helak ettiğimiz nice memleketler vardır ki duvarları tavanlarının üstüne çökmüştür.”^[88]

Hatta “ümniyye”yi okuma anlamına alsak bile bu uydurma rivayetlerde anlatılan durum söz konusu değildir. Bu anlama aldığımız takdirde ayette anlatılan şudur:

Peygamber kendisine gelen vahyi okuduğunda şeytan vahyi karıştırmak ya da zıddını telkin için Peygambere birtakım vesveseler verir. Böylece Peygamberi meşgul etmeye, kendisine gelen vahyi tam olarak ezberlemesine ve onu olduğu gibi insanlara tebliğ etmesine engel olmaya çalışır. Ancak Allah, şeytanın bu vesvesesini iptal eder etkisiz kılar ve Peygamberin hem vahyi olduğu gibi ezberlemesini ve hem de olduğu gibi insanlara tebliğ etmesini sağlar.

Habeşistan’a hicret etmiş Müslümanların niçin geri döndükleri meselesi zihnimize takılabilir. Bu konuda iki sebep zikredilir:^[89]

Birincisi: Hz. Ömer, Habeşistan’a yapılan hicretten kısa bir müddet sonra Müslüman olmuştur. Onun Müslüman oluşuyla Müslümanlar bir müddet için kendilerini daha bir güven içerisinde his­setmişlerdir. Hattâ ibadetlerini açıkça yapmaya, Ka’be’de namaz kılmaya başlamışlardır. Kureyşliler de bir iç savaşın çıkmasından endişe ederek Müslümanlara yaptıkları baskıya ara vermişlerdir. Hattâ bu arada Müslüman olanların sayısı da çoğalmıştır. Bu haber Habeşistan’a hicret etmiş Müslümanlarda Mekke’ye geri dönme arzularını kamçılamıştır.

İkincisi: O sıralarda Habeşistan’da Necaşi’ye karşı ayaklanma başlamıştır. Ayaklanmanın temel sebebi de onun Müslümanlara mü­samahakâr davranmasıdır. Bu iki sebep bir araya gelince de Müslümanlar Habeşistan’dan geri dönmüşlerdir.

 

 Sonuç

 

Peygamberi (s.a.v.) ilgilendiren rivayetler din açısından hassas bir konuma sahiptir. Çünkü bir din için Peygamber en temel unsur­lardandır. Din düşmanlarının seçtikleri hedeflerin başında Peygam­ber gelir. Çünkü Peygamber hakkında ortaya konacak bir olumsuz­luk dinîn özünü ilgilendirir. Müsteşriklerin her fırsat buldukça Garanik kıssasını gündeme getirmelerinin nedeni de budur.

Kıssa ne yazık ki bazı Müslüman âlimler tarafından da kabul görmüştür. Hâlbuki sened bakımından da metin bakımından da kıssanın kabul görecek bir değeri yoktur.

Her şeyden önce kıssa mürsel rivayetlerle rivayet edilmiştir ve mürsel rivayetler zayıf hadis kapsamına girerler. Din açısından hüccet kabul edilmeyecekleri de muhaddislerin temel görüşüdür.

Said b. Cübeyr gibi tabiînin bazı büyüklerinin mürsellerinin hüccet olduğunu söyleyenler olmakla birlikte, bunların hüccet olduk­larını söyleyenlerin ileri sürdükleri gerekçe Garanik kıssasına uyma­maktadır. Çünkü gerekçe olarak derler ki: Bu zatların mürsellerinin başka tarikten sahih ve müsned senedlerle rivayetleri mevcuttur. Hâlbuki Garanik kıssasının sahih ve müsned senedle rivayet edilmiş tek bir rivayeti mevcut değildir. Kaldı ki sahih ve müsned senedle rivayet edilmiş olsaydı bile kıssa Kuran’la çeliştiğinden yine bir değeri olmayacaktı. Çünkü kıssa, Peygamberin, (s.a.v.) Kur’an’dan olmayan ve müşriklerin putlarını öven sözleri, şeytanın telkini ile Allah kelamı olarak insanlara tebliğini anlatmaktadır. Hâlbuki Peygamberin vahye bir şey karıştırmadan gelen vahiyleri olduğu gibi insanlara tebliğ ettiğine dair müteaddit ayetler vardır.

Ayrıca bir peygamber için emanet, yani Allah’tan gelen vahyi olduğu gibi insanlara tebliğ etmesi, zorunlu niteliklerindendir. Kıssa bu yönüyle de İs­lâm’ın inanç prensipleriyle bağdaşmaz.

Kıssayla ilgili rivayetlerde olaydan sonra Peygamberin (s.a.v.) çok üzüldüğü hatta bazı rivayetlere göre teselli ayeti gelinceye kadar üzüntüsünden yarı baygın bir vaziyette kaldığı anlatılmaktadır. Rivayetlerin anlattığına göre olay, Habeşistan’a ilk hicretten sonra gerçekleşmiş ve olayın vukuundan sonra Habeşistan’a hicret edenle­rin bir kısmı geri dönmüştür.

Buna göre olay Peygamberliğin beşinci yılında vuku bulmuş­tur. Peygamberi teselli etmek için indiği söylenen ayet ise Hac sûresinde geçmektedir ve bu sûre Medenî’dir. Yani Hicretten sonra indirilmiştir. O halde olay ile teselli olarak indiği söylenen ayetin inişi arasında en az sekiz yıllık bir müddet vardır. Bu da rivayetlerin çelişkilerinden biridir.

Tarih açısından bu tutarsızlığın yanı sıra rivayetlerde başka birçok çelişki vardır.

Ayet, siyak ve sibakından da anlaşıldığı gibi Peygamberler hakkında genel bir yasayı dile getirmektedir. Her Peygamberin arzu­su, kavminin hak yolu bulmasıdır. Peygamberler mesailerini buna harcarlar. Ancak şeytan daima karşı taarruz içerisindedir. Peygam­berlerin, arzularını gerçekleştirmeleri zorlu bir yoldur. Şeytanın kış­kırtma ve engellemeleriyle davetin başlangıcında peygamberler kavimleri tarafından yalanlanırlar. Mücadele devam eder ve nihayet bu mücadelede peygamberler galip gelirler. Şeytanın çabaları boşa gider.

Hem mürsel ve çelişkili rivayetlerle nakledilen ve hem de Kur’ân’la çelişen, bir kıssanın kimi Müslüman âlim tarafından kabul görmüş olması üzücü olmakla birlikte ilmî ölçüler çerçevesinde kıssanın tutarlı hiçbir tarafı yoktur.

 

KUR’AN ve MEAL MERKEZLİ DİN ANLAYIŞI

 

Prof. Dr. Mehmet Sait ŞİMŞEK

 

Ne peygamberimiz ilk peygamberdir, ne Kur’an indirilmiş ilk kitaptır ve ne de Müslümanlar hak dine tabi olmuş ilk ümmettir. Bizden önce nice ümmetler geçmiştir. Aslında yeryüzünde yaşayan insanlar o ümmetlerin devamıdır.

Diğer toplumlar da indirilmiş bir dine geçmişte mensuptu ama günümüzde indirilmiş bir dine mensubiyetleri bilinen üç topluluk vardır: Yahudiler, Hristiyanlar ve Müslümanlar. Diğer topluluklar da kadim zamanlarda onlar da hak dine mensup iken günümüzde ondan bütünüyle uzaklaşmışlardır. Yahudi ve Hristiyanların da inanç ve amelde diğerlerinden az da olsa hak dinden uzaklaştıkları kanaatindeyiz. Bu son iki topluluğun kitaplarında kısmi tahrifler olmuş olsa da tahriflerin büyük kısmı yorum tahrifinden kaynaklanmaktadır.

 İşte bu nedenle dini yaşayan din, yani mensuplarının yaşadığı din, bir de kitaptaki din şeklinde ikiye ayırıyoruz. Yaşayan her dinde zamanla asıldan uzaklaşma kaçınılmazdır. O halde yaşayan İslam dininde de kaçınılmaz olarak asıldan uzaklaşma yaşanmaktadır. Kur’an’ın geçmişte sapmış toplumların sapmalarına dair örnekler bu sebeple verilmektedir; İslam ümmeti bundan ibret alsın ve dikkatli olsun diye.

Sözünü ettiğimiz gerçek dinden uzaklaşma ve sapmaları Müslümanlar neye dayanarak tekrar rayına oturtacaklar. Bu konuda temel kaynak şüphesiz ki Kur’an-ı Kerim’dir. O, dinin tamamını içerir.

 وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ

“Sana bu kitabı her şeyin açıklayıcısı, doğru yola kılavuzluk eden bir rahmet ve Müslümanlara müjde olarak gönderdik.” (16 Nahl 89).

Öncelikle Kur’an’ın rehberliği gerekmektedir çünkü ona batıl karışmamış ve insan eli değmemiştir. Ayrıca o, Allah’ın koruması altındadır.

Sözünü ettiğimiz uzaklaşma sonucunda günümüzde Müslümanlar arasında tefrika çoğalmıştır. Oysa tarafların tamamı Kur’an’ın bir değişikliğe uğramadan günümüze ulaştığını kabul etmektedir. O halde Müslümanların birliği açısından da buna ihtiyaç vardır.

Kitap Ehli dini şu veya bu tarafa çekip Peygamber’e karşı çıktıklarında şu ayet indirilmiştir:

 أَفَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنزَلَ إِلَيْكُمْ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمْ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنْ الْمُمْتَرِينَ

“Kitabı size ayrıntılı olarak indirdiği halde Allah’tan başka hakem mi arayayım? Kitabı kendilerine verdiklerimiz, onun, Rabbin katından gerçek olarak indirildiğini bilirler. O halde kuşkuya düşenlerden olma.” (6 En’am 114).

Peygamberin de rehberi Kur’an’dır; ayette Peygamberin de başka bir hüküm kabul etmediği açık bir şekilde ifade edilmektedir. Zira Kur’an’ı görmezlikten gelene Allah şeytanı musallat eder. (Bk.43 Zuhruf 36-37)

Müslümanlar arasındaki tefrikanın çözüm yolu da Kur’an’dan geçer. En azından tefrikanın azalacağından söz edebiliriz. Cüz’i yorum farklılıkları olsa da yaşayan Mezheplerin en büyüğü olan iki mezhep Kur’an’ın bir tahrife uğramadan günümüze geldiğini söylemektedir. Diğer küçük mezhepler de bunu kabul etmektedir.

Kur’an’a her vurgu yapıldığında kimileri "hadis ve sünnet", kimileri de "mezhebimiz ve âlimlerimiz ne olacak" derler.

Her ne kadar Kur’an’a vurgu yapanlara karşı çıkanların önemli bir kesimi mezhepleri, tarikatları, âlimleri vs. öne çıkarsa da bunlardan çok daha önemli olan Peygamberin hadisleri ve sünneti meselesini ele alacağım:

Kur’an-ı Kerim’de Peygamber’e itaat, onun peşinden gidilmesi, usvei hasene olarak örnek alınması, anlaşmazlıklarda Allah ve resulüne başvurulması gerektiği gibi hususlar yer almaktadır.

Bu hususların yer aldığı ayetlerin bağlamlarından hareketle o ayetlerin o dönem Müslümanlarına hitap ettikleri şu veya bu sebeple iddia edilebilir ise de şahsen onların bize de hitap ettikleri kanaatindeyim.

 Anladığım kadarıyla Kur’an’da yer alan her bir ayet şu veya bu şekilde bize de hitap etmektedir. Peygamberin özel durumları ve onlara özel hitaplar bile Peygambere iman kapsamındadır; nasıl bir peygambere iman ettiğimize dair beyanlardır.

Sözünü ettiğimiz hususlar Kur’an’da yer almamış olsaydı bile كِتَابٌ أَنزلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الألْبَابِ   “(Kur’an öyle) mübarek bir kitap ki akıl sahipleri ayetleri üzerinde inceden inceye düşünsünler ve öğüt alsınlar diye onu sana indirdik.” (38 Sad 29) ayeti peygamberden gelen haberleri önemsememizi gerektirirdi.

Her halde Peygamber ölülere sevap göndermek için veya anlamadan Kur’an okumuyordu. Bu ayette istenen şekilde ayetleri üzerinde tedebbur ederek okuyordu ve kendisini ilgilendiren hususları hemen uyguluyordu.

Kimse Peygamberden Kur’an’ı daha iyi anladığını iddia edemez. Kur’an’ı anlayarak okuyan ve ayetleri üzerinde tedebbür eden Peygamber, elbette anladıklarını ve vardığı sonuçları ihtiyaç halinde sahabesine de aktarıyordu.

Az önce sözünü ettiğimiz Peygambere itaat, örnek alınması vs. gibi hususlarla onun Kur’an’ı en iyi anlayan olması nedeniyle vefatından sonra Müslümanlar söz ve davranışlarını ele alan hadis ilmi ve metodolojisini kurmuşlardır. Peygamberin vefatından sonra ona sormak mümkün olmadığından ta sahabe döneminde birbirlerine Peygamberin hadislerini aktardıklarına dair haberler bize gelmiştir. Buna rağmen Hz Ebu Bekir döneminde Kur’an cemedilmiş ama ne Ebu Bekir ne de diğer Raşid halifeler döneminde hadislerin toplanması konusunda bir girişimde bulunulmuştur.

Hatta Hz. Ömer çok hadis rivayet eden Ebu Hüreyre’yi hadis rivayet etmekten menetmiş ve hadis nakleden bir sahabi gördüğünde o hadisi Peygamberden duyduğuna dair şahit getirmesini istemiştir.

Eğer bugün bazı kesimler tarafından ileri sürüldüğü gibi hadisler dinin kaynağı olsaydı kuşkusuz Raşid halifeler döneminde hadislerin toplanması için komisyonlar toplanır ve onların toplanması için sahabe seferber olurdu.

Bu sözlerimle hadislerin önemini azaltmak peşinde olmadığımı belirtmek isterim. Peygamber’in söz ve davranışlarını içeren hadisler sadece ve sadece Kur’an’ın açıklaması mahiyetindedir.

Ayrıca din sadece bir anlatımdan ibaret olmayıp bir de pratiği vardır. Özellikle şekli ve zamanı belirlenmiş namaz gibi ibadetler sünnetle belirlenmiştir. O halde hadis ve sünnet dinin kaynağı değil, Kur’an’ın açıklamasında kaynaktır. Bu nedenle Şatibi her hadisin mutlaka Kur’an’da bir dayanağının olması gerektiğini söylemektedir.

Namaz konusunda iki aşırı uçtan söz etmek istiyorum:

Sünneti bütünüyle göz ardı etmek isteyenler ki bunlar, Peygamber’den önce de namazın var olduğunu söyler, dolayısıyla Peygamber’in Sünnetine bir ihtiyaç olmadığını hatta Kur’an’a dayandıklarını ileri sürerek mesela belirli dönemlerinde kadınların namaz kılması gerektiğini ileri sürerler.

Peygamberden önce de namazın kılındığını söyleyenlerin sözünü ettikleri namaz müşrikler ve Kitap ehlinin aktarmasıdır. Belki kasıtları o değildir ama iddialarıyla müşrik ve Kitap ehlinin aktarımına güveniyorlar ama Müslümanların aktarımına güvenmiyorlar.

Bu kesimin tam zıddı davranış içerisinde olanlar ise Peygamberin sünneti olmasaydı nasıl namaz kılacağımızı bilemezdik diyerek hadis diye gelen en azından sahih oldukları söylenen her hadisi kabul etmemiz gerektiğini ileri sürerler.

Oysa namaz gibi günde beş vakit her Müslüman tarafından tekrar edilen, ayrıca İslamiyet inkıtaa uğramadığı için nesilden nesile aktarılan namaz ile hayatta bir veya birkaç kez gündeme gelen meselelerin zapt yönünden bir midir? Bilindiği gibi namaz fiili sünnete girer ve fiili sünnet en güçlü sünnet olup diğer hadislere benzemez.

Türkiye Müslümanlarını baz alırsak –başkasını hadis münkiri olmakla itham eden hadis savunuculuğuna soyunmuş olanları kastediyorum- bunlar hadis ehli olmadıkları gibi ne hadisten anlarlar ne rical bilgileri vardır.

Aslında onların dertleri mezhep ve meşrepleridir fakat bunu hadis ve Peygamberi savunuyorum görüntüsü altında yaparlar.

Bunların birçoğu ise ulusalcıdır; Türkiye Şii olsaydı Şia mezhepçiliği yapardı. Oysa ne mezhep ne de meşrep İslam’ın üst başlığıdır; üst başlık Kur’an’dır. Nakledilen hadisler de üst başlık değildir, nakledilen hadisler için de üst başlık yine Kur’an’dır.

Delillere dayanmaksızın sırf o bölgede doğdu yahut bir mezhep ve meşrebin eğitimini aldı diye o mezhep veya meşrep bağlıları o mezhep ve meşrebi savunma hak ve yetkisine sahip değilken başka mezhep ve meşreplerin aleyhinde konuşma hak ve yetkisine nasıl sahip olsunlar ki? Buna rağmen mezhep konusunu gündeme getirip diğer mezhep mensuplarını sapıklıkla itham eden ve onları tekfir ederek kargaşa ve fitne çıkaranlar çoğunlukla bu kesimdir.

Delillerin kaynağına inemeyen ve bu delilleri değerlendirme istidadında olamayanların Müslüman ümmetin kahir ekseriyeti olduğunu biliyoruz.

Bu sebeple mezhepler ümmetin dininin pratiğini yaşayabilmesi için faydalı kurumlardır. Fakat bir mezhebin mensubu olmak başka mezhepçilik yapmak başka bir şeydir. Mezhebe bağlanan Müslümanlar başka bir çare bulamadıkları için aslında bağlanırlar ve bir mezhebe bağlı olmak bu sebeple övünülecek bir durum değildir. 

Günümüzde İslam âlemi için en büyük tehlikelerden biri mezhep çatışmasıdır. Mezhep çatışmasının sadece Müslüman olmayan ve İslam âlemine müdahale etmek için pusuda bekleyen gayr-ı müslim sömürgecilere yarar.

Mezhep çatışmasında her bir taraf diğer mezhepleri hedef almakta ve asıl mezhepçilik yapanların diğerleri olduğunu söylemektedir. Oysa her mezhebin bağnazları vardır ve hiçbir mezhep bu bağnazların fitne ve mezhepçiliklerinden masun değildir. Kur’an’a yönelmenin bir nebze olsun bu fitneyi hafifleteceği kanaatindeyim.

Özellikle toplumsal değişimlerin hızlandığı dönemlerde bütün toplumlarda muhafazakârlık etkili bir damardır. Müslüman toplumlarda muhafazakârlık damarı ulusalcılık ve İslamcılık karışımından oluşur. Ülkemizde bu eğilime sahip olanların önemli bir kısmı: ”Bin yıldır Müslüman bir milletiz; Mevcut din anlayışımızla bir din algımız, bir kültürümüz oluşmuş; adet ve geleneklerimiz oluşmuştur. Yine bu anlayışımız ve kültürümüz sayesinde beş asır Müslümanların bayraktarlığını yapmışız. Bu din anlayışımız değişikliklere uğrarsa tarihteki konumumuzu yitirebiliriz" endişesi taşırlar.

Günümüzde ulusalcılı damarın dindar bilinen kesimde güçlü olmasının nedenlerinden biri kanaatimce budur. Hâlbuki din anlayışımızın hurafelerden ayıklanması bize daha da güç katacaktır. Ayrıca oluşan kültür içerisinde Kur’an’a ters düşmeyeni devam eder, gelenek ve göreneklerimiz de öyle. Yeter ki bunları din olarak görmeyelim.

 "Onlara: ‘Allah'ın indirdiğine uyun." dendiği vakit de: Yok, atalarımızı neyin üzerinde bulduysak ona uyarız." ( 2 Bakara 170) ayeti acaba sadece cahiliye dönemindeki müşrik Araplara mı hitap ediyor. 

Az önce de belirttiğimiz gibi elbette Peygamberimiz Kur’an’dan pratiğe aktarılacak emirleri bizzat kendisi pratiğe aktarmış, nazari meselelerle ilgili ayetleri tedebbür etmiş ve vardığı sonuçları sahabesine aktarmıştır. Hatta müminlere güzel örnek olması ve kendisine itaat etmemizin istenmesi nedeniyle hata etmişse vahiy tarafından mutlaka düzeltilmiştir. Zira Allah yanlışı örnek almamızı ve yanlışa itaat etmemizi istemez.

Bir Müslümanın Peygamberi dışlayarak kendisinin Kur’an’ı daha iyi anladığını iddia etmesi mümkün değildir. Böyle birinin peygamber inancında da, Kur’an’a imanında da problem vardır.

Ne var ki Peygambere nispet edilen hadisleri Peygamberin kendisinden duymadık, arada aracılar var ve bunlar masum değildir. Arada kötü niyetliler olabilir, hafızası kendisini yanıltmış olanlar olabilir hatta peygamberden hadisi işitirken yanlış anlamış olabilir, Peygamberin konuşmasının yarısında oraya gelmiş ve konunun bütününü yakalayamamış olabilir vs. Aslında âlimler de geçmişte olaya böyle bakmış ve içtihatlarında sahih diye bilinen veya iddia edilen hadislerin tamamını delil olarak almamışlardır. Sahih diye bilinen hadislere dört mezhep içerisinde uymayan mezheplerin başında Hanefi mezhebi gelmektedir. Bu, erbabınca bilinen bir husustur.

O halde nakledilen hadislerde problem ravi dediğimiz aracılardadır, değilse Peygamberin bizzat kendisinden duyduğu halde onun dediğini kabul etmeyen kişi Müslüman bile değildir. Bu nedenle Müslüman âlimler nakledilen rivayeti kabul etme veya reddetme konusunda birtakım kriterler ileri sürmüşlerdir. Günümüzde tartışma daha çok nakledilen rivayeti Kur’an’a arz etme meselesidir. Kur’an’a ters düşen rivayeti kabul edecek miyiz, etmeyecek miyiz?

Hadis işiyle uğraşan âlimler iki sahih hadis biri biriyle çelişirse daha sahih olanı alınır, derler. Peki, Kur’an’dan daha sahih rivayet mi var? 

Bazı kimseler –ki aralarında ilahiyatçılar hatta ünvanlılar da var- rivayeti Kur’an’a arz ederim, Kur’an’la çeliştiğini görürsem reddederim, diyenleri de hadis münkiri olarak ilan edebiliyorlar. Aynı mantıkla hareket edersek onlar niye Kur’an münkiri sayılmasınlar ki?

Kendisinin de diğer peygamberlerin de en çok üzerinde durdukları tevhit ve yalnız Allah’a kulluk olduğu halde: “Eğer Rahman’ın bir çocuğu olsaydı, ona kulluk edenlerin ilki ben olurdum” (43 Zuhruf  81) diyen bir peygamberin Kur’an’a muhalif bir söz söylemesi veya bir davranışa davet etmesi mümkün müdür?    

“Benden size bir haber ulaştığında onu Kur’an’a arz ediniz; Kur’an’a uyuyorsa onu söylemişimdir, uymuyorsa söylememişimdir” anlamında Peygambere nispet edilen bir rivayet vardır. Bazı âlimler bu rivayetin sahih olduğunu söylerken bazıları da uydurma olduğunu söylemektedir.

Hadisçilerin ve hadis ricaliyle ilgilenenlerin, hadisin sahih olup olmadığı meselesiyle ilgilenmeleri doğaldır. Hadisin sahih olmadığını her söyleyenin kastı, Kur’an’la çelişen ve senedi sahih kabul edilen hadislerin sahih olabileceği değildir. Ama bir kısmı, Kur’an’la çelişiyor olsa da o hadisin madem senedi sahihtir, o halde o hadis sahihtir ve onunla amel edilir hatta çeliştiği ayeti nesih etmiştir, görüşündedir. Bunu söyleyen alimlerin azınlıkta olduklarını belirtelim. Problem bu bakış açısındadır yoksa arz hadisinin sahih olup olmamasında değil.

Her şeyden önce Peygamber ne dinin kurucusudur ne de sahibidir. Dini vaz’eden ve onun sahibi olan Allah’tır. Peygamberin kendisi de kendisine Allah’tan gelen vahiylerle dini öğrendi:

“İşte Biz sana emrimizden bir ruh vahyettik. Sen kitap nedir, iman nedir bilmezdin; ne var ki Biz onu kullarımızdan dilediğimiz kimseyi kendisiyle doğru yola eriştirdiğimiz bir nur kıldık.” (42 Şuara 52).

Ayette sözü edilen “ruh” ve “nur” kelimeleriyle Kur’an’ın kastedildiği açıktır.

Peygamberin bütün çabası Allah’tan kendisine indirilen Kur’an’a uymaktı.  O, kendisine indirilene uyma konusunda diğer insanlara örnektir. Allah’tan gelen vahiylere ilk teslim olan olmakla emir olunduğunu söylemektedir. (Bk. 5 En’am 14, 39 Zümer 12). Onun Kur’an’la çelişen söz söylemesi ya da tavır takınması düşünülemez. Allah’ın indirdiği vahye aykırı bir davranışı olduğunda da uyarılmıştır. Bu ayetlere “ıtap/uyarı, kınama” ayetleri denilmektedir. Kendisine uyarı geldikten sonra o davranışını mutlaka düzeltmiştir. Değilse kendisine itaat etmemiz ve onu örnek almamız Allah tarafından emredilmezdi.

“ Eğer (Peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu kudretimizle yakalardık. Sonra da onun şah damarını mutlaka keserdik. Hiçbiriniz de bu cezayı engelleyip ondan savamazdı. Şüphesiz Kur'an, Allah'a karşı gelmekten sakınanlara bir öğüttür.”69/38-48)

Yapılması gereken şey, hadisleri Kur’an’ın yanı sıra paralel bir din olarak görmek değil, Kur’an’ın hakemliğinde hadisleri kabul etmek ve onları Kur’an’ın açıklaması olarak görmektir. Bu sebeple hadis savunmasına soyunanlar, sahih bildikleri bir hadisi ret eden birini gördüklerinde muhatabı hadis münkiri veya Peygamberi dışlayan biri olarak yaftalamadan önce o hadisin Kur’an’a uygun olduğunu, ona aykırı düşmediğini ispatlamaktır.

Kur’ancı diye nitelenenlerin itham edildikleri hususlardan biri de müsteşriklerin peşinden gitmeleri ve onların oyuncağı haline geldikleridir.

Doğrusu, Kur’an’ı öne çıkarmanın müsteşriklikle ne ilgisi var anlayamadım. Bu mesele üzerinde durmaya lüzum yok diye düşünüyorum. Müslüman toplumların tamamın ve hayatın her alanında olumsuz bir durum oldu mu, dış güçlerle izah edilir oldu. Dış güçler denildiğinde problem mi çözülüyor? Hayır. Kendilerini, kendi hata ve eksikliklerini sorgulamayı göze alamayanların; kendi hatalarıyla yüzleşemeyenlerin sarılacakları başka bir bahane yok ki.   

Türkiye’de hadisleri bütünüyle ret eden tanınmış birini görmedim ama şunu bunu hadis münkiri olmakla suçlayıp kendisi hadisle amel etmeyen nicelerini gördüm. Bu kesime muhaddislerin sahih olarak gördüğü fakat kendi mezhep ve meşreplerine uymayan bir hadis getirseniz o hadisin ya muevvel veya mensuh olduğunu söylerler. Aslında bu kesimin çoğuna ulusalcılık ve mezhepçilik taassubu hâkimdir. Hadislerle amel eden hadis ehliyle karşılaşsalar ya Harici yahut Vahhabi diye itham ederler.

Hadis münkiri olmadıkları halde hadis münkiri olarak takdim edilen ve Kur’an’cı diye bilinen kesime şahsen benim de itirazlarım var. Şöyle ki:

 

Öne çıkardıkları meselelerin çoğu hayatla direkt ilişkili değildir:

Âdem tek miydi yoksa Âdemler mi vardı?

Havva Âdemden mi yaratıldı yoksa ayrıca mı yaratıldı?

Hz. İsa inecek mi inmeyecek mi?

Kabir azabı var mı yok mu?

Cehennemden çıkmak diye bir şey var mı yok mu?

Ruh diye bir varlık var mıdır yok mudur?

Peygamber miraca çıkmış mıdır çıkmamış mıdır?

Mehdi gelecek mi gelmeyecek mi? Vs.

Elbette bir Müslümanı bu gibi meselelere dair de kanaati olacaktır ama bu gibi meseleler öne çıkarılacak meseleler midir?

Kur’an’ın konusu hep bu gibi konular mıdır?

Mesela direkt hayatı ilgilendiren gelir dağılımındaki adaletsizliğe, açlık ve sefalete, adaletsizliklere, insanın temel haklarına, ulusalcılığa, dünya hayatına dair dinin her türlü emrini dışlayan sistemlere, tarih felsefesine ve buradan hareketle toplumsal olayları tahlile dair Kur’an’ın söyleyeceği hiçbir şey yok mudur?

Kur’an’cıyım diyenlerin veya bu şekilde bilinenlerin -bazı istisnalar hariç- bu gibi hayatı direkt ilgilendiren meseleleri öne çıkardıklarına ben şahit olmadım.

İster Kürt meselesi deyin, ister terör meselesi deyin ülkemizde otuz seneyi aşan bir çatışma var acaba Kur’an’dan âdil bir çözüm önerisi çıkarılıp kamuoyuna açıklanamaz mıydı?

İslam âlemi darmadağın olmuş savaşların arenası haline gelmiş. Bu konuda Kur’an söylediği bir şey yok mudur?

Hayatla ilgili hiçbir meseleyle ilgilenmediklerini söylemiyorum, genel meselelere dair ses getirici bir girişimleri yok, diyorum.

Sürekli şirk meselesini dile getiriyorlar. Evet, bu mesele hem hayatı yakından ilgilendiriyor ve hem de hayati bir mesele. Ancak şirk hep tasavvuf ehlini mi ilgilendiriyor ki sadece tasavvuf ehli gündeme getiriliyor. 

Sözünü ettiğimiz kesim, aslında hadis münkiri olmadıkları halde karşıtlarının işine yarayacak sivri sözler söyleyip onlara çanak tuttuklarının farkında mı değiller?

SONUÇ

1. Dinin tek bir kaynağı vardır ve o da Kur’an-ı Kerim’dir. Hadisler dinin kaynağı değil, Kur’an’ın açıklamasıdır. Hadisler eğer dinin kaynağı olsaydı Peygamber döneminde yazıya geçirilir koruma altına alınırdı. Dört halife döneminde de derlenip yazıya aktarılmadıkları bir gerçektir.

2. Kur’an’ı en iyi anlayan, en iyi uygulayan şüphesiz Peygamberdir. Bu nedenle Peygamberin hadislerini ve özellikle sünnetini ihmal edemeyiz. Ne var ki biz hadisleri Peygamberin kendisinden işitmedik, ravi denilen aracıların aktarmasıyla bize ulaşmışlardır. Bu sebeple bazı kriterlere dayanarak seçmeci olmak zorundayız.

3. Hadisleri sonradan derleyen ve gerek kendilerinin, gerek diğer hadis ehlinin sahih dedikleri her hadisi kabul etmek zorunda değiliz. Bazı kriterler çerçevesinde sahih denilen şu veya bu hadisi kabul etmeyebiliriz. Eğer böyle davranmak Peygamberi devre dışı bırakmak ise mevcut dört sünni mezhepler mezhep içerisinde Peygamberi devre dışı bırakan mezheplerin başında Hanefi mezhebi gelmektedir. Çünkü söz konusu mezhepler içerisinde hadislere en uzak mezhep Hanefiliktir.

4. Şahsen, hadisleri bütünüyle ret eden ve halk arasında da tanınan birine şahit olmadım. Hadis münkiri olarak ileri sürülenler, Kur’an’a ters düşen hadislerin kabul edilemeyeceğini söylüyorlar ki geçmiş âlimlerin de büyük çoğunluğu bu görüştedir.

5. Kur’an’cı diye bilinen kesimin hatalı yorumları yanlış tespitleri hatta bazen agresif üslupları olabilir bu yönleriyle elbette eleştirilmelidirler. Ancak onları eleştirme üzerinden insanları Kur’an’dan uzaklaştırmaya çalışmak hak dine; Kur’an’a ihanettir. Ayrıca hadisleri bütünüyle inkâr etmedikleri halde onları hadis münkiri olmakla ve peygamberi dışlamakla itham etmek onlara iftiradır.  

6. Ülkemizde hadis ehli olarak bilinen kesim yoktur. Erbabınca bilindiği gibi Hadis ehli ayrıntılara varıncaya kadar her meselede hadisle amel ederler. Bizde ise mezhebe göre amel edilir. Hadisçilerin sahih dedikleriyle değil mezhep müçtehitler hangi hadisi sahih kabul etmişlerse o hadislere dayanan, içtihatlarıyla amel ederiz. Diğer hadislere ya müevveldir ya da mensuhtur, der geçeriz. Bu sebeple hadis savunuculuğuna soyunanlar aslında mezhep savunuculuğu yapıyorlar.

7. Ne mezhebi ne de hadisleri İslam’ın merkezine değil, Kur’an’ı İslam’ın merkezine oturtmak gerekir.

Bu sözlerimle Kur’an’ın bir vadide diğerlerinin başka vadide olduklarını anlatmak değil ama mezhep de hadis de bir meselede Kur’an’a ters düşmüşse Kur’anı hakem kılmak gerekir.

YAYGIN HALK KÜLTÜRÜNÜN TEFSİR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

 

Prof. Dr. Mehmet Sait ŞİMŞEK

 

Kişinin içinde yaşadığı ve genel kabul gören kültürün algılama ve yorumlama faaliyetleri üzerinde etkisi bilinen bir husustur. Kişi, genel kabul gören bilgi, düşünce ve inançları genelde yargılamaz, olduğu gibi kabul eder. Bu olgunun, tefsir faaliyeti üzerinde de etkisini göstermesi göz ardı edilmemelidir. Oysa yaygın kültürlerde eleştirilecek tutarsız birçok yön vardır. Tefsir faaliyetinin bu tür olumsuz etkilerden arındırılması için eleştiri kapısının sürekli açık tutulması kaçınılmazdır.

 Biz bu çalışmamızda üç örnek üzerinde duracağız. İlki, Bakara süresinin 102. ayetinde söz konusu edilen Harüt ve Marüt kıssası; ikincisi, Kehf süresindeki Hızır kıssası, üçüncüsü ise, Kur'an'ın birçok ayetinde sözü edilen şefaat meselesidir.

 

Harüt ve Marüt

 

Babil'de Harüt ve Marüt isminde iki meleğin insanlara sihir öğrettikleri değişik milletlerin kültürlerinde mevcuttur. Bu. iki melek bir sebepten dolayı cezalandırılmış ve kıyamete kadar insanlara sihir öğretmekle görevlendirilmişlerdir. Ancak bunlar melek olduklarından insanlar için zararlı olan sihri öğrettiklerinde öğrenen kimseleri uyarırlar.

Değişik halkların kültürlerinde genel kabul gören kıssa, Bakara süresinin 102. ayetine anlam verilmesi ve tefsirinde etkili olmuştur.

 Türkçe' meallerin neredeyse tamamında bu etkiyi görmek mümkündür. Ayete şu şekilde meal verilmektedir:

"Süleyman’ın hükümranlığı hakkında onlar, şeytanların uydurup söylediklerine tâbi oldular. Halbuki Süleyman büyü yapıp kâfir olmadı. Lâkin şeytanlar kâfir oldular. Çünkü insanlara sihri ve Babil’de Hârut ile Mârut isimli iki meleğe indirileni öğretiyorlardı. Halbuki o iki melek, herkese: Biz ancak imtihan için gönderildik, sakın yanlış inanıp da kâfir olmayasınız, demeden hiç kimseye (sihir ilmini) öğretmezlerdi. Onlar, o iki melekden, karı ile koca arasını açacak şeyleri öğreniyorlardı. Oysa büyücüler, Allah’ın izni olmadan hiç kimseye zarar veremezler. Onlar, kendilerine fayda vereni değil de zarar vereni öğrenirler. Sihri satın alanların (ona inanıp para verenlerin) ahiretten nasibi olmadığını çok iyi bilmektedirler. Karşılığında kendilerini sattıkları şey ne kötüdür! Keşke bunu anlasalardı!” (Diyanet Vakfı)

"Tuttular Süleyman mülküne dair Şeytanların uydurup takip ettikleri şeylerin ardına düştüler, halbuki Süleyman küfretmedi ve lakin o şeytanlar küfrettiler, nâsa sihir talim ediyorlar ve Babilde Harüt Marüt iki melek üzerine indirilen şeyleri öğretiyorlardı, halbuki o ikisi 'biz ancak bir imtihan için gönderildik sakın sihir yapmayı tecviz edip de kafir olma' demedikçe bir kimseye öğretmezlerdi, işte bunlardan kişi ile zevcesinin arasını ayıracak şeyler öğreniyorlardı, fakat Allah’ın izni olmadıkça bununla kimseye zarar verebilir değillerdi, kendilerine zarar verecek, menfaati olmayacak bir şey öğreniyorlardı, kasem olsun onu her kim satın alsa her halde onun Ahirette bir nasibi yok, bunu muhakkak bilmişlerdi amma canlarını sattıkları o şey ne çirkin bir şeydi onu bilselerdi" (Elmalı)

Bizce ayetin meali şöyle olmalıdır:

"Süleyman'ın hakimiyeti hakkında şeytanların söylediklerine uydular. Oysa Süleyman asla kafir olmadı. İnsanlara· büyü öğreten şeytanlar ise, kafir oldular. Babil'de Harüt ve Marüt adında iki meleğe böyle bir şey indirilmemişti ki "Biz ancak bir imtihan vasıtasıyız, sakın kafir olma" desinler, insanlar da onlardan kan ile koca arasını ayıran şeyler öğrensinler. (İnsanlara büyü öğreten o şeytanlar/cinler de), Allah'ın izni olmadıkça bununla kimseye zarar verecek değillerdi. Onlar, kendilerine zarar verecek ve faydası olmayacak şeyler öğreniyorlardı. Kuşkusuz biliyorlardı ki o sihri satın alan kimsenin, ahirette hiçbir payı yoktur. Karşılığında kendilerini sattıkları şey ne kötüdür. Keşke bunu bilmiş olsalardı.”

 Medine yahudileri, Tevrat'ta Hz. Muhammed'in peygamberliğine delalet eden ayetleri ve Tevrat'ı doğrulayan Kur'an'ı Kerim'e inanmayı; Kur'an'ın gerçekten Allah tarafından gönderilmiş bir kitap olup olmadığı meselesini değerlendirmeyi bir tarafa bırakarak Hz. Süleyman'ın hakimiyeti konusunda büyücülerin söylediklerini yaymayı yeğlemişlerdi. Muhtemelen Hz. Süleyman'ın hakimiyetini büyü sayesinde elde ettiğini söylüyor, bu arada da Babil'de Harüt ve Marüt isminde iki meleğin bulunduğunu ve bunların, kan ile koca arasını ayıracak büyüleri insanlara öğrettiklerini fakat kendilerinin bir imtihan aracı olduklarını söylemeyi de ihmal etmediklerini anlatıyorlardı.

 Ayette, Hz. Süleyman'ın iktidar gücünü büyü sayesinde elde ettiğini ileri sürmek, ona küfür isnat etmekle aynı anlama alınmıştır. Böylece burada onun kafir olmadığım söylemek büyüyle uğraşmadığını söylemek anlamına gelmektedir. "Ama insanlara büyü öğreten şeytanlar kafir oldular" cümlesi bu düşüncemizi desteklemektedir. Çünkü şeytanların kafir olmaları, insanlara büyü öğretmeleri gerekçesine bağlanmaktadır.

Bununla, peygamberlik iddiasında bulunan Hz. Muhammed'in de aslında büyücü olduğunu, Kur'an'ın bir büyü olduğunu ve tıpkı Harüt ve Marüt meselesinde olduğu gibi melek davranışlı birinin de büyü işiyle uğraşabileceğini anlatmaya çalışıyorlardı. Ancak onlara göre Allah'la bağlantısı bulunan iyi biri, büyü ile uğraştığında tıpkı Harüt ve Marüt misalinde olduğu gibi insanları büyü konusunda uyarmalıdır. Nitekim müşrikler de Kur'an'ın bir büyü olduğunu; Hz. Muhammed'i bazen büyücü olmakla, bazen de büyülenmiş olmakla itham ettiklerini biliyoruz. Ellerindeki bütün dayanakları tüketen Yahudiler, bu tür yollara başvurmaya başlamışlardı.

Âyetin tefsirine geçmeden önce sihir ve Kur’ân’daki kullanışları üzerinde durmakta yarar vardır:

Kelime olarak sihir, muhatabı gerçeğin zıddına yönlendirmek[1]  ve onu aldatmaktır..[2]

Sihir, sözle karşı tarafı aldatma şeklinde olabileceği gibi davranışlarla da olabilir. Sözle yapılan sihir, kulağa ve zihne hitap eder. Karşı tarafın zihnini bulandırır. Böylece kişi gerçeği tersyüz edilmiş şekliyle görmeye başlar. Davranışlarla yapılan sihir ise göze hitap eder. Muhatap var olmayan bir şeyi varmış gibi görür. Bütün bu aldatmalar, muhatabın farkına varamayacağı gizli yollarla yapılır. Müşrikler Kur’ân-ı Kerim’i sihir diye nitelerken sözle sihri kastediyorlardı. Bununla Kur’ân-ı Kerim’in aslında gerçekleri anlatmadığını fakat parlak üslubuyla insanları büyüleyerek saptırdığını anlatmak istiyorlardı. Davranışlarla karşı tarafın gözünü boyayıp aldatmak ise Hz. Musa’yla yarışmaya giren sihirbazların ip ve değneklerini yürütmeleri şeklinde bir sihirdir. Gerçekte ip ve değneklerde bir hareket yoktur; ama muhatap onları o şekilde görmektedir. Yani olay, bir göz boyamadan ibarettir. Nitekim Hz. Musa’yla yarışan sihirbazlar için: “İnsanların gözlerini büyülediler” (A’raf 7/116) denmektedir. Başka bir âyette söz konusu sihirbazlar için şöyle denmektedir: “Bir de ne görsün! Sihirleri yüzünden ipleri ve değnekleri gerçekten yürüyormuş gibi göründü.” (Taha 20/66).

Bu anlatılan sihir çeşitleri, el çabukluğu ve göz boyamacılık sonucu muhatabı aldatmaktan ibarettir. Bir de şeytan ve cinlerin yardımıyla yapıldığına inanılan bir sihir vardır ki bu iddiaya göre şeytan ve cinler, kendileriyle irtibata geçen kişilere gaipten haberler getirirler, onları olağanüstü birtakım güçlerle donatırlar. Onlar da bu güçlerini kullanarak başkalarına ve tabiat kanunlarına kısmen hükmederler.

Mutezile ve Ehl-i Sünnet’in bazı âlimlerine göre sihir sonucu ortaya çıkan görüntülerin tamamı hayalidir; göz boyamaktan ibarettir, bunların bir gerçekliği yoktur. Diğerlerine göre ise gerçekliği vardır.

Belirtmek gerekir ki Kur’ân-ı Kerim’de söz konusu edilen sihrin tamamı, gerçekliği olmayan göz boyama ve el çabukluğu sonucu olan şeylerdir. Biz de sihrin bir gerçekliğinin bulunmadığı kanaatindeyiz. Çünkü büyü ile uğraşanların çoğunun sefil bir hayat yaşadıklarını biliyoruz. Gerçekten eşyanın hakikatını değiştirme imkânları bulunmuş olsaydı, önce kendilerini bu sefaletten kurtarırlardı. Yöneticileri devirir ve kendileri yönetimlerin başına geçerlerdi.

Büyücülerin güçleri sadece muhataplarının cehaletinden ve zayıf tabiatından kaynaklanmaktadır. Muhataplarını aldatabilirlerse onlardan kopardıklarıyla geçimlerini sağlarlar. Değilse kendi geçimlerini bile sağlayamazlar.

Cinlere hakimiyetlerinden yahut cinleri işlerinde kullanmalarından da söz edilemez. Onların yaptıkları sadece muhataplarını aldatmaktır. Cinlerle büyücüler arasındaki ilişkiyi Cin süresinin tefsirinde ele alacağız.

Sonuç olarak bizi asıl ilgilendiren, sihrin gerçekliğinin olup olmamasından çok, muhataplar üzerindeki etkisidir. Sihrin gerçekliği olmasa da muhataplar üzerindeki etkisi herkes tarafından kabul edilmektedir.

Sihir hakkında verdiğimiz bu özet malumattan sonra âyetin tefsirine geçebiliriz:

Âyetin anlamına dair çok farklı görüşler ileri sürülmüştür. Farklı görüşlerin kaynağı, “ما انزل”deki “ما”nın olumsuzluk bildiren nâfiye mi, yoksa “o ki” manasına gelen ism-i mevsul mu olduğunda düğümlenmektedir. Müfessirlerin pekçoğu onu ism-i mevsul olarak değerlendirmişlerdir. Buna göre âyetin anlamı şöyledir:

“Süleyman’ın hâkimiyeti hakkında şeytanların söylediklerine uydular. Oysa Süleyman asla kâfir olmadı. Ama insanlara büyü ve Babil’­de Harut ve Marut adında iki meleğe indirileni öğreten şeytanlar kâfir oldular. (Ne var ki o iki melek) “Biz ancak bir imtihan vasıtasıyız, sakın kâfir olma” demedikçe kimseye hiçbir şey öğretmiyorlardı. Onlardan, karı ile koca arasını ayıran şeyler öğreniyorlardı.” [3]

Bu anlamı veren müfessirlerden bir kısmı, Harut ve Marut ismindeki bu iki melekle ilgili tamamen uydurma garip bir kıssa naklederler. Kıssa bütünüyle İsrailiyat kaynaklıdır. Müfessirlerin bir kısmı da, bu kıssaya iltifat etmeksizin Allah’ın bu iki meleği böyle bir görevle görevlendirdiğini; haddizatında onların da insanları büyü konusunda uyardıklarını ve bu nedenle büyü öğretmelerinin kendilerine bir sorumluluk yüklemediğini, bilakis Allah’ın emrini yerine getirdiklerini söylerler.

Bazıları da İbnu Abbas’tan yapılan bir rivâyete dayanarak Harut ve Marut’un melek olmayıp büyü işiyle uğraşan iki büyücü olduklarını söylerler.

Yine bazı müfessirler melekeyn kelimesinin melikeyn şeklindeki kıraatine dikkat çekerek, aslında bunların iki kral olduklarını ileri sürerler.

Allah tarafından görevlendirilen bu iki meleğin, büyü konusunda insanları uyardıktan sonra büyü öğrettiklerini ve bu işle Allah tarafından görevlendirilmiş olmaları nedeniyle böyle bir görevi yerine getirmelerinde bir sakınca bulunmadığını söyleyen görüş, ilk bakışta makul gibi görünse de bizce değildir. Çünkü Hz. Süleyman’ın büyü ile hiçbir bağlantısının bulunmadığı ve şeytanların kâfir olmalarının büyü öğretmelerine bağlandığı bir ortamda açıklayıcı yeterli bir gerekçe olmaksızın iki meleğin insanlara büyü öğrettiklerinin ifade edilmesi tutarlı görünmemektedir. Ayrıca büyünün hiçbir fayda vermediği ve salt zarar içerdiği, âyetin “İnsanlar (o şeytanlardan) kendilerine zarar veren ve faydası olmayan şeyler öğreniyorlar.” ifadesinden anlaşılmaktadır. Zarardan başka hiçbir getirisi bulunmayan büyünün melekler tarafından öğretilmesinde ne gibi bir hikmet olabilir? Ayrıca âyetin bu kısmında geçen zamir çoğul, melekleri ilgilendiren kısımda ise hep tesniye (ikil) olarak geçmektedir. Âyetin anlamında tutarlılık ve gramer kuralları gibi sebeplerle âyette geçen “ما”­nın nâfiye edatı olduğu görüşünü tercih ettik. Buna göre:

Medine Yahudileri büyücülerin, Hz. Süleyman’ın gücünü büyüden aldığına dair iftiralarına tabi oluyorlardı. Bu arada uydurma şöyle bir kıssa anlatıyorlardı: Babil’de Harut ve Marut adında iki melek vardı. Bunlar insanlara büyü, bir de kişi ile hanımının arasını açacak şeyler öğretiyorlardı. Ne var ki bu iki melek, bu tür şeyleri öğretmeden önce insanları bu konuda uyarıyordu. Oysa Süleyman gücünü büyüden almadığı gibi insanlara bu iki melek gibi uyarıda da bulunmuyordu. Muhammed de tıpkı Süleyman’ın yaptığı gibi hem dini şeylerden söz ediyor hem de gücünü büyüden alıyordu. Ancak bahsettiği bu dini şeylerde samimi olsaydı, Harut ve Marut ismindeki iki meleğin yaptığı gibi insanları uyarırdı.

Şunu da belirtelim ki kıssa, Yahudi kaynaklarından İslâm kültürüne girmekle birlikte çevre kültürlerde de mevcuttur.

İşte âyet Harut ve Marut ismindeki iki melekle ilgili bu kıssayı tümden reddetmekte, böyle bir şeyin vuku bulmadığını; büyü ile uğraşmanın küfür olduğunu ve bu nedenle ne Hz. Süleyman’ın, ne Peygamberimizin ve ne de Harut ve Marut isminde iki meleğin büyü ile hiçbir ilgilerinin bulunmadığını dile getirmektedir.

Bizi bu görüşe götüren diğer bir husus ise âyete bu şekilde anlam verilmediğinde şeytanların Hz. Süleyman hakkında anlattıklarının, âyette dile getirilmemiş olmasıdır. Hâlbuki bizim verdiğimiz anlama göre şeytanların ne anlattıkları ortaya çıkmaktadır. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi onlar, Babil’de Harut ve Marut isminde iki meleğin olduğunu ve bunların, büyüyü öğretmeden önce insanları uyardıklarını, oysa Süleyman’ın böyle bir uyarı yapmadığını, bu sebeple de Allah’la bir ilişkisinin bulunmadığını söylüyorlardı. Medine Yahudilerinin bu kıssayı anlatmadaki amaçları, Peygamberimizin de Allah’la bir ilişkisinin olmadığını ispatlamaktı. Çünkü böyle bir ilişkisi var olsaydı, tıpkı o iki melek gibi uyarıda bulunurdu, diyorlardı.

Kıssalar salt tarihi bilgi vermek üzere Kur’ân’da yer almazlar. Onların Kur’ân’ın indiği döneme ve sonraki dönemlere uzanan birtakım yansımaları vardır. Hz. Süleyman hakkında anlatılan bu olayın, Kur’ân’ın indiği dönemle sonraki dönemlere dair bir yansıması yoksa Kur’ân-ı Kerim’de yer alması anlamsızdır. Kıssanın söz konusu yansıması, bu kıssayı araç edinen Medine Yahudilerinin, Peygamberimizin peygamberliğine karşı çıkmalarıdır.

Kıssanın Kur’ân’ın indiği döneme işaret eden bir diğer yönü, “(İnsanlara büyü öğreten o şeytanlar/cinler de) Allah’ın izni olmadıkça bununla kimseye zarar verecek değillerdi“ cümlesidir. Bu ifade, Hz. Süleyman dönemindeki büyücülerin, Hz. Süleyman’a herhangi bir zarar veremediklerini anlatmaktadır. Ancak cümle, Yahudilerin bir çabalarını deşifre etmekte ve bu çabalarıyla Hz. Muhammed (s.a.v.)’e bir zarar veremeyeceğine işaret etmektedir. Bilindiği gibi Medine Yahudileri, Hz. Muhammed’e zarar vermek için birçok komplo kurmuşlardı. Bu arada büyücülere de başvuruyor, büyü yoluyla ona zarar vermeyi umuyorlardı. İşte bu ifade hem onların bu çabalarını deşifre etmekte, hem de bu çabalarının boşa gideceğini haber vermektedir.

“Eğer inansalardı ve takva sahibi olsalardı, Allah katındaki ödül daha hayırlıdır. Keşke bilselerdi!”

Böyle şeyler uydurmanın, Peygamber’e komplolar hazırlamanın, ona zarar vermek için büyüden medet ummanın Yahudilere bir yararı olmayacaktır. Onlar için asıl yarar, gerçekten inanıp Allah’ın azabından kendilerini kurtarmalarıdır. Bu, kendileri için çok daha yararlı oldurdu. Keşke bunu bilselerdi!

Daha önce de dikkat çektiğimiz gibi, tarihte vuku bulmuş birtakım olayların Kur’ân’da yer alması, tarihi bilgi verme amacıyla değildir. Amaç, Kur’ân’ın indiği döneme ve geleceğe ışık tutmaktır. Tarihte Yahudilerin yaptıklarından söz edilen bu bölümde, zaman zaman Kur’ân’ın indiği dönemdeki Yahudilerden söz edilmesi, hatta aşağıdaki âyette olduğu gibi kimi zaman Müslümanlara hitap edilmesi, o tarihi bilgiyi güncelleştirme amacı taşımaktadır.

 

 Hızır Kıssası

 

Tefsirlerde tartışma konusu yapılan hususlardan biri, Hızır'ın kimliğidir. Halk arasında yaygın görüş, Hızır'ın veli olduğudur. Hızır Kimdir? Hızır'ın Allah'ın evliyasından batın ilmine vakıf biri olduğu yaygın bir kanaattir. Oysa veli olduğunu söyleyen ne dini bir nass vardır, ne de kıssada Hızır'ın yaptıkları bir velinin yapacağı şeylerdir. Hızır'ın bir peygamber olduğunu söyleyenler de olmuştur. Oysa peygamberler de insanların bağlı bulundukları şeriat kurallarına uymak zorundadırlar. Hızır'ın yaptıkları ise, şeriat kurallarının dışında şeylerdir. Bu sebeple çağdaş müfessirlerden Mevdûdî'nin yaptığı şu değerlendirme gayet yerindedir:

“Bu kıssa ile ilgili olarak cevaplandırılması gereken çok zor bir soru ortaya çıkar: Hızır tarafından yapılan işlerin iki tanesi insanın yaratılışından beri var olan kanunlara apaçık aykırıdır. Hiçbir kanun bir kimseye başka bir kimsenin malını tahrip etme ve suçsuz bir insanı öldürme izni ve yetkisi vermez. O denli ki bir kimse ilham yoluyla bazı korsanların belli bir gemiyi basacaklarını ve belli bir çocuğun isyankâr ve kâfir olacağını bilse o zaman bile Allah tarafından gönderilen hiçbir kanun insana ilhamı nedeniyle gemide bir delik açma ve masum bir çocuğu öldürme izni vermez. Buna cevap olarak birisi Hızır’ın bu iki işi Allah’ın emri ile yaptığını söyleyecek olsa bu bizim sorunumuzu çözmez. Çünkü soru: ‘Hızır bu işleri kimin emri ile yaptı?’ değil, ‘Bu emirlerin özelliği ne idi’ sorusudur. Bu önemlidir, çünkü Hızır bunları ‘ilâhi emir’ doğrultusunda yapmıştır. Hızır’ın kendisi de bu işleri kendi yetkisi ile yapmadığını, bilakis Allah’ın rahmetiyle hareket ettiğini söylemektedir. Allah da bunu şu sözlerle tasdik etmektedir: ‘Biz ona katımızdan bir ilim öğrettik.’ Bu nedenle bu işlerin Allah’ın emri ile yapıldığından hiç şüphe yoktur. Fakat emrin niteliği ve özelliği ile ilgili soru hâlâ ortada durmaktadır. Çünkü bu emirler, hiçbir ilâhi kanun tarafından izin verilmediği için meşru değildir. Ve Kur’ân da suçlu olduğuna bir delil olmaksızın bir kimsenin başka birisini öldürmesine izin vermez. Bu nedenle bu emirlerin de bir kimsenin zengin, diğerinin fakir ve bir kimsenin hasta, diğerinin de hasta iken iyileşmesine neden olan Allah’ın emirleri ile aynı grupta olduğunu kabul etmek zorundayız. Eğer Hızır’a verilen emirler bu tür emirler idiyse Hızır’ın insanlar için konulan ilâhi kanunlarla sınırlı olmayan bir melek (veya Allah’ın yaratıklarından başka biri) olduğu sonucuna varılabilir.

Çünkü şer’î yönü olmayan bu tür emirler ancak meleklere verilebilir. Bunun nedeni haram ve helâl sorununun onlar için söz konusu olmamasıdır; onlar hiçbir kişisel güce sahip olmaksızın Allah’ın emirlerine itaat ederler. Onların aksine bir insan, işlediği amel ilâhi kanuna aykırı ise bunu ilham sonucu veya içgüdülerle istemeyerek işlemiş de olsa günah işlemiş olur. Çünkü insan, insan olması münasebetiyle ilâhi kanuna uymak zorundadır. Ve ilâhi kanunda, bir kimsenin ilham yoluyla bir emir aldığı veya kendisine gizlice yasak bir işin hikmeti bildirildiği için yaptığı işin helâl sayılabileceği bir boşluk yoktur.

Yukarıda değindiğimiz ilke fıkıh âlimleri ve sufi liderler tarafından tartışmasız kabul edilmiştir. Allame Alûsî bu konuda Abdü’l Vehhab Şa’rânî, Muhiddin ibn A’rabi, Müceddid-i Elf-i Sani, Şeyh Abdülkadir Geylani, Cüneyd Bağdadi, Serî Sekati, Ebu’l Huseyn en-Nuri, Ebu Said el-Harrâz, Ahmed ed-Dineveri ve İmam Gazzali’nin birçok sözünü ayrıntısıyla nakletmiştir. Onlara göre, bir sufi için bile kendine gelen bir ilhama uyarak kanunun ilkelerine ters düşen birşey yapmak doğru değildir.[4] İşte bu nedenle biz Hızır’ın bir melek veya insanı sınırlayan kanunlardan azade başka bir yaratık olması gerektiği sonucuna vardık. Çünkü o, yukarıda anılan formülün tek istisnası olamaz, bu yüzden kaçınılmaz olarak onun, insanlar için önceden belirlenen ilâhi kanuna göre değil, Allah’ın dileği doğrultusunda hareket eden Allah’ın kullarından biri olduğu sonucuna varıyoruz.

Eğer Kur’ân Hz. Musa’nın (a.s) eğitilmek üzere gönderildiği ‘kul’un bir insan olduğunu söylemiş olsaydı, o zaman Hızır’ın insan olduğunu kabul edecektik. Fakat Kur’ân açıkça onun bir insan olduğunu söylemez, aksine ‘kullarımızdan biri’ olduğunu söyler, bu da onun insan olduğunu göstermez. Kur’ân’da bu kelime (kul) çeşitli yerlerde melekler için kullanılmıştır.[5] Bunun yanısıra Hz. Hızır’ın insan olduğuna işaret eden hiçbir hadis yoktur. Hz. Peygamber’den (s.a) Said ibn Cübeyr, İbn Abbas ve İbn Ka’b kanalıyla rivayet edilen sahih bir hadisde “Racul” kelimesi, genelde insanlar için kullanılmasına rağmen, Hızır (a.s) için kullanılmıştır ve sadece insanlar için kullanılmayacağı açığa çıkmıştır. Kur’ân da bu kelimeyi Cin Sûresi altıncı âyette cinler için kullanmıştır. Şu da bir gerçektir ki bir melek, bir cin veya görünmeyen bir varlık insanların yanına geldiğinde, insan şeklinde görünür. Ve bu şekil içinde aynen Meryem’e gelen insan kılığındaki melek gibi beşer adını alır.[6] O halde yukarıda zikredilen hadiste Peygamber (s.a) tarafından Hızır için kullanılan “Racul” kelimesi, onun mutlaka insan olduğu anlamına gelmez.

Bu nedenle yukarıdaki tartışmanın ışığında, Hızır’ın, bir melek olduğu veya insanlar için belirlenen sınırlarla bağımlı olmayan başka bir yaratık olduğu sonucuna varabiliriz. İbn Kesir’in tefsirinde Mâverdî’den rivayet edildiğine göre, bazı eski müfessirler ve Kur’ân âlimleri de bu görüştedirler” (Mevdûdî, III, 190-191).

 

Şefaat

 

Şefaat Kur'an'ın pek çok ayetinde gündeme getirilmektedir. Genelde alimlerimiz, müşriklerin şefaat anlayışlarını reddetmekle birlikte Allah'ın iznine bağlı olarak şefaatin varlığını kabul ederler. Biz, izinden söz edilen ayetlerde de amacın şefaati reddetme olduğu görüşündeyiz.

 Ahirette şefaat diye bir şeyin olmadığı açıkça ifade edilmektedir. Örneğin Bakara süresinin 48. ayetinde şöyle buyrulmaktadır: "Hiçbir insanın bir başkasının yerine bir şey ödemeyeceği, kimseden bir şefaatin/aracılığın kabul edilmeyeceği, kimseden fidye alınmayacağı ve hiç kimsenin yardım görmeyeceği günden sakının."

 Genelde alimler şefaati reddeden bu ve benzeri ayetlerin iman etmeyenler hakkında olduğunu söylerler. Bu iddiayı kabul etsek bile Bakara süresinin 254. ayetinde hitap iman edenleredir. Söz konusu ayette şöyle denilmektedir: "Ey inananları Hiçbir alışverişin, hiçbir dostluğun ve hiçbir şefaatin bulunmadığı gün gelmeden size rızık olarak verdiğimizden infak edin. Kafirler/nankörler, zalimlerin ta kendileridir."

Allah'ın ancak izin vermesiyle Şefaate olabileceğini anlatan ayetlerde de aslında izin verilmeyeceği anlaşılmaktadır. Bu konuda en çok gündeme getirilen ayete'l-kürsi olarak da bilinen şu ayettir:

"Allah ki O'ndan başka ilah yoktur; her zaman diridir, koruyup yönetendir. O, ne uyuklar, ne de uyur. Yeryüzünde ve gökte ne varsa O'nundur. İzni olmadan kim O'nun katında şefaat edebilir? O, insanların ellerinin arasında/önlerinde olanı da, arkalarında olanı da bilir. İzin verdiği miktar dışında kimse O'nun ilmini kuşatamaz. O'nun Kürsüsü, bütün gökleri ve yeri kaplamıştır. Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. Pek yüce ve çok büyük olan O'dur."

 "Ayete'l-kürsi" olarak bilinen bu ayet çok yüce hakikatleri dile getirmektedir. Yüce Allah'ın diğer varlıklara benzemediği ve O'nun yüceliği, bu ayette mükemmel bir anlatımla dile getirilmektedir. Ne gökte ne yerde O'ndan başka ilah vardır. Kendisine ibadet edilmeyi hak eden yalnızca O'dur. O'nun emirleri; bütün emirlerin üstündedir. O, hep diridir. Gökte ve yerde ne varsa, hepsi O'nundur ve O'nun yönetimindedir. Bu dünya hayatında O'nun emirlerine karşı gelen varsa, bu da O'nun izniyle olmaktadır. İmtihan gereği O buna izin vermektedir. O'nun bilgisinden hiçbir şey kaçmaz. İzni olmadıkça hiç kimse O'nun katında şefaatçi olamaz. Çünkü şefaatin tamamı O'nundur.

Ahirette herhangi bir kimseye şefaat izni verecek midir? İzinden söz edilmesi, böyle bir iznin verileceği anlamına gelmez. İzinsiz böyle bir şeyin olamayacağını anlatır. Allah'ın herhangi bir kimseye izin vereceğine dair Kur'an'da bir bilgi mevcut değildir. Mesela izinden söz eden bu ayette ilminin sınırsızlığından ve tek hakim oluşundan böyle bir iznin verilmeyeceğini anlamak mümkündür. Çünkü herkesin ne olduğunu en iyi bilen Allah olduğuna göre herhangi bir aracılığa ihtiyaç kalmamaktadır. Yine tek hakim O olduğuna ve şefaatin tamamı kendisine ait olduğuna göre ne diye bir başkasını bu işte kendisine ortak kılsın ki!