Farabî

Filozof (D. 870, Vesic / Otrar / Kazakistan – Ö. 950, Şam). Tam adı Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluk’tur. İbni Ebi Üseybia ile Şemseddin eş-Şehrezûrî’ye dayananlara göre Fars kökenlidir. Kimilerine göre de  “el-Türkî” nisbesinden (belirtecinden) hareket eden İbni Halikan’a dayananlara göre ise Türk’tür. Ortaçağın Lâtince metinlerinde ve diğer eserlerde adı “Alfarabius” ya da “Avennasar” diye geçer. Farabî, İslâm felsefesinin en güçlü filozoflarındandır. “İlk muallim (öğretici)” Aristoteles’ten sonra, “ikinci muallim” unvanıyla tanınmış; felsefe ve düşünce tarihinde bu unvanla anılmıştır. Ebû Yusuf Yakup b. İshak el-Kindi (795-870) onu “ilk Arap filofoz” olarak adlandırılırken, başkaları tarafından da “ilk Türk filozof” olarak bilinmektedir. Ölüm tarihi ise kesin olarak bilinmekte, tahminen 950’de Re­cep ayının bir cuma günü ölmüştür. Babasının bir Türk olduğu ve bir komutan ola­rak görev yaptığı konusu neredeyse kesin bir bil­gi olarak elimizdedir.

Farabî ilk öğrenimini doğduğu yer olan Vesic’de yaptı. Gençliğinde Türkistan’dan göç ederek bir süre İran’da dolaştı. Horasan’da okumuş, bir süre Merv’de öğrenim gör­müş, sonra da o zamanın ilim ve sanat merkezi olan Bağdat’ta giderek yüksek öğrenimini orada tamamladı. Şam’da da öğrenim görmüş, gündüzleri bahçıvanlık yaparak geceleri de kendini felsefe okumaya vermiştir. Bağdat’ta Aristoteles mantığı­nın üstadı olarak bilinen Ebu Bişr Metta b.Yunus’tan 932-42 tarihleri arasında mantık dersleri almıştır. Arkasından Horasan’a gi­derek Hıristiyan bilgin Yuhanna b. Haylan’la ta­nışmış ve ondan aldığı derslerle mantık ve fel­sefe hakkındaki bilgi birikimini ve eğitimini iler­letmiştir. Tekrar Bağdat’a dönen Farabî, Aristote­les ve Eflâtun (Platon)’un kitaplarını incelemiş ve kendisi de çeşitli eserler yazmıştır. Mısır’a da giden filozof, bir süre orada kalmış, tekrar Halep’e dönerek zahidane (sofuca) bir ya­şam sürmüş ve seksen yaşındayken ölmüştür. 

Farabî daha çok felsefe alanıyla ilgilenmiş ve filozof olarak ün yapmış olmasına karşın, doğal olarak felsefenin doğrudan ya da dolaylı ola­rak ilgili bulunduğu öteki bilimlerde de neredeyse söz sahibi olacak kadar kendini yetiştirmişti. Matematik ve tıp ilgi alanlarından sadece ikisidir. Her ne kadar tıbbî alanda pratik yapmamışsa da tıp bilgisi derinliklidir. Müzik öğrenimi hem pra­tik hem de teorik bakımdan Farabî’nin usta sayıldığı bir sanat ve bilim dalıdır. Bunlardan anlaşılmaktadır ki Fa­rabî felsefe, matematik, müzik, mantık, kimya ve tıp eğitimi görmüştür. Türk müziğinde ünlü ud enstrümanını bulan (yapan) da Farabî’dir.   

Farabî, Farab’da öğrenim yaşamını sürdürürken Arapçayı öğrenmiş, Buhara’da da tasavvuf bilimiyle ilgilenmişti. Arkasından 922 yılında ve elli yaşlarında gittiği Bağdat, özlemini duydu­ğu bilim ve felsefe öğretiminin merkezi sayılıyor­du. Dinî bilimlerden felsefî bilimlere yönelmesi, er­ken yaşlarında Eflâtun ve Aristoteles’in eserlerine olan hayranlığı ile açıklanabilir. Farabî’nin bilimsel ve felsefî yetkinliğini kanıtladığı, bir filozof ola­rak ün saldığı dönem, Bağdat’a gidişiyle birlikte başlamaktadır.  

Farabî, mensubu olduğu “Bağdat Okulu” kanalıyla İslâm kültür dünyasının Aristote­les’in mantığıyla tanışmasını sağlamış; felsefe ve teolojiyi (Tanrı bilimi) birbirinden ayırmayı olanaklı kılacak düzenlemeler yaparak, felsefeyi teolojiden ayırmış ve onun İslâm düşüncesi tarihinde kendi başına bir disiplin olmasına önemli katkıda bulunmuştur. İslâm literatüründe adı “kelâm” olan teoloji, Farabî’nin felsefesinde sadece yöntem ba­kımından ayrı tutulmuştur. İkisi arasın­daki ayrım, yapısal olmaktan çok yöntemseldir.

Farabî’ye göre mantık, saf felsefe için bir başlan­gıç ve hazırlıktır. Felsefe fizik ve metafizik olarak iki kısma ayrılır. Fizik özel bilimleri (bilgi teorisi­ni de içeren psikolojiyi) kapsar. Metafizik fizik felsefesi ve teorik felsefeden oluşur, metafizik etik ile ahlâkı da içerir. Farabî, kendi senkretik (çelişkili inançları birleştirmek) felsefesini İslâm akidesiyle uzlaştırmayı amaçlamıştır. O, bir de ruh te­mizliğine çok önem vermiş ve felsefî düşüncesi­nin temeline bunu yerleştirmiştir. Başka bir ifa­deyle Farabî, İslâm felsefesi tarihinde “rasyonel mistisizm”in ya da “akılcı tasavvufun” kurucusu olma unvanını hak etmektedir. Doğal ve manevî bilimlerde araştırmalar yapılırken sonuçlara ma­tematik ve mantık yoluyla varılmasını önerirdi. Felsefe bütün varlıkların bilimi olduğu için, varlığa ulaşan Tanrı’ya benzemiş olur. Farabî, birbiriyle uzlaştırılması mümkün görülen çeşitli sistemlerden bir sentez yaptığı için eklek­tik (seçmeci ve uzlaştırıcı) bir metot izlemişti. Felsefede bir otorite (yaptırım koyma gücü olan) kişi olduğu kabul edilir.

Farabî’ye göre yakinî (onunla ilgili) kanıtlarla elde edilen bilim bütün bilimlerin en önce geleni ve en üstünüdür, diğer bilimler bunun yönetimi altındadır. İşte bu bilim en son mutluluğu oluşturur. Bu bilimin bütün içerdiği şey, Yunan dilinde saptanmıştır. Ona kesin olarak hikmet (bilgelik), bunun sevgisine de felsefe derler…

Farabî’yi anlatan kitaplar, İslam dünyasında Ebul Hasan el-Beyhaki, İbn-el-Kıfti, İbn bu Useybiye, İbn el-Hallikan adlı yazarlar tarafından Farabî’nin ölümünden birkaç yüzyıl sonra oluşturulmuştur. Ama bu yapıtlar, birer araştırma olmaktan çok, Farabî’yle ilgili söylenceleri derliyor, bir felsefeciyle değil, bir ermişi açıklıyordu… Farabî’nin, Kazakistan 200 banknotunun arka yüzünde bir portresi yer almaktadır. Bu da onun Türk ve İslam dünyasındaki saygınlığının bir göstergesidir.

BAŞLICA ESERLERİ:

İhsan’l-Ulum (Eserde bilimler beşe ayrılır: 1) Dil İlmi ve Bölümleri, 2) Mantık İlmi ve Bölümleri, 3) Öğretim İlimleri: Sayı, Matematik, Astronomi, Musiki, Ağırlık Birimleri ve Tedbir İlimleri, 4) Tabiat İlimleri, İlahiyat İlmi ve Bölümleri, 5) "Medenî" İlim ve Bölümleri: Fıkıh ve Kelâm İlimleri.), İkinci Analitikler Üzerine Şerh, Birinci Analitikler Üzerine Şerh, İsagoji Şerhi, Topika Üzerine Şerh, Sophistika Üzerine Şerh, Ka­tegoriler Üzerine Şerh, Zorunlu ve Vücûdî Mu­kaddimeler Üzerine Bir Risale ve Bütün İlimlerde Kullanılan Önerme ve Tasımlara Dair (Aristoteles mantığı ve Yunan felsefesini Arapçaya aktaran, açıklayan ve yorumlayan makale ve kitaplarla, özellikle mantık, metafizik ve siyaset felsefesi alanında kendi görüşlerini içeren eserlerdir. Kitapların adları Türkçe çevirileriyle verildi.), Platon Felsefesi, Aristotales Felsefesi), İlimlerin Sayımı (Bu iki eser ile birlikte Arapçadaki Aristotolesçilik ve Platonculuğa genel giriş mahiyetindeki eserlerin en kapsamlısı), Kitabu's-Sema, el-Asaru'l-Ulviyye, Kitabu'l-Meadin, Kitabu'n-Nebat, Kitabu'n-Nefs, Kitabu's-Sıhha ve'l-Maraz, Kitabu'l-Hayat ve'l-Mevt, Kitabu'l-Hiss ve'l-Mahsus ve Kitabu Hareketi'l-Hayavan (Fizik ve kozmolojiyle ilgili eserlerdir.), Telhisu Nevamisi Eflâtun (Eflâtun Kanun­larının Özeti), Felsefetu Eflâtun (Eflâtun Felsefesi ve el-Cem' Beyne Ra’yayi’l-Hakimeyn (İki Filo­zofun Görüşlerinin Bağdaştırılması), İhsau’l-Ulum (İlimlerin Sayımı), Kitabu’l-Cedel (Diyalektik), Kitabu’l-Burhan (Ispata Dair Kitap), Kİtabu’s-Siyaseti’l-Medeniyye (İnsan Davranışı Üzerine Kitap), Tahsilu’s-Saade (Mutluluğun Ka­zanılması), el-Medinetü’i-Fazıla (Erdemli Şehir), Fususu’l-Medeni (Siyaset Felsefesi), Kitabu’l-Huruf (Harfler Kitabı-Dil Felsefesi), El-Cem Beyne Rayeyi’l-Hakimeyn (Platon ve Aristoteles felsefesinin karşılaştırması), İhsau’l-Ulum (İlimlerin Sayımı), Kitabu’l-Huruf (Dil felsefesi), Ta’likat (Farabi bu eserinde tüm varlıkların Tanrı'dan taşma yoluyla meydana geldiklerini anlatır), Tahsilu’s-Saade (Mutluluğun Kazanılması), Medinetü’l-Fadıla (Daha çok siyaset bilimi ve sos­yoloji alanlarında yazılmış bir eserdir.), Risâle fî Kavniîni Sına’ati’ş’Şir (Şiir Sanatının Kanunları Risalesi).

HAKKINDA: Adnan Adıvar / Farabi (1947), M. İsmet Binark / Farabi Bibliyografyası (1973), Bayraktar Bayraklı / Farabi’de Devlet Felsefesi (1983), İbrahim Hakkı Aydın /’te “Farabi’de Metafizik Düşünce” (doktora tezi, 1993) - “Farabi’de Bilgi Teorisi” (doçentlik tezi, 2002), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (c. 12, 1995), Yaşar Aydınlı / Farabi‘de Tanrı - İnsan İlişkisi (2000),  Şahin Filiz / Farabî (2005).