Refik Saydam

Hekim, devlet ve siyaset adamı, başbakan (D. 1881, İstanbul – Ö. 8 Temmuz, 1942, İstanbul). Tam adı İbrahim Refik Saydam olup, tüccardan Çankırılı Hacı Ahmet Efendinin oğludur. Medeni Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine “Saydam” soyadını verilmiştir. İlk ve ortaöğrenimini Fatih Askerî Rüştiyesi’nde tamamladı. Askeri Tıbbiye (Tıp Fakültesi)’yi tabip yüzbaşı olarak bitirdikten sonra da Al­manya’da Berlin Askeri Tıp Akademisi, bu ülkenin şehirlerinde uzmanlık eğitim gördü. Balkan Savaşı (1912-13) sırasında Antalya ile Çatalca cephelerinde kolera hastalığını önleyici çalışmalar yaptı. 1914 yılında atandığı Sah­ra Genel Sağlık Müfettiş Muavinliği dönemlerinde Bakteriyolo­ji Enstitüsü’nü koordine ederek tifo, dizanteri, veba ve kolera aşı­larının, tetanos ve dizanteri serumlarının burada üretilmesinin yanı sıra, Birinci Dünya Savaşı (1914-18) boyunca ordunun tıbbi ihtiyaçlarının buradan karşılanmasını sağladı.

Refik Saydam’ın tifüse karşı hazırladığı aşı tıp literatürüne geçti ve bu aşı Birinci Dünya Savaşı Müttefik Alman Ordusu ile Kurtuluş Savaşı yıllarında Türk askerleri tarafından kullanıldı. 19 Mayıs 1919’da 9. Kolordu Sağlık Müfettişi Muavinliği görevi ile Mus­tafa Kemal’in yanında Samsun’a çıkan İbrahim Refik Bey, daha sonra­ları Mustafa Kemal’in karargâhı Erzurum’dan Sivas’a taşındıktan sonra, Erzurum askeri hastanesi bulaşıcı hastalıklar servi­si şefliğine atandı. Kendisine verilen bu görevi kabul etme­yerek binbaşı rütbesiyle ordudan ayrılıp Erzurum ve Sivas Kongresi çalışmalarına katıldı. Ancak, aktif görev almaması nedeniyle Mustafa Kemal’e karşı içten içe bir kırgınlık duymaya başladı.

İbrahim Refik Bey, 23 Nisan 1920’de açılan ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne Beyazıt Mil­letvekili olarak girdi. İkinci dönemde İstanbul Milletvekili seçilerek üyeliğini sürdürdü. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Sağlık Bakanı olmasının yanı sıra, on dört yıl sürecek olan bu görevinde sağlık hizmetlerinin temellerini attı. 1924 yılında Ankara’da, daha son­ra Erzurum, Diyarbakır, Sivas gibi birçok Anadolu kentinde memleket hastaneleri, doğum üniteleri ve çocuk bakımevleri aç­tı. Ayrıca bu konuda eleman yetiştirilmesine önem vererek sağ­lık kursları, tıp öğrenci yurtları, 1928’de Hıfzısıhha Enstitüsü ile okulunu, İstanbul ve Ankara gibi merkezi kentlerde verem savaş dispanserlerini kurdu. 15 Temmuz 1931 tarihinde toplanan ilk Sağlık Şurası’na başkan­lık yaptı. 1931-1938 arası zaman zaman Eğitim ve Maliye Bakanlıklarına vekaleten bakan Refik Saydam, Atatürk’ün ölümünden sonra İçişleri Bakanlığı, CHP Genel Sekreterliği ve on beş yıl da Kızılay Başkanlığı yaptı.

Refik Saydam, 1 Mart 1935’te kuru­lan İsmet Paşa Hükümeti’nde Sıhhiye Vekili (Sağlık Bakanı) olarak yer aldı. Atatürk’ün ölümünden sonra, 11 Kasım 1938’de kurulan ve sonraki Celâl Bayar hükümetlerinde İçişleri Bakanlığı yaptı. 25 Ocak 1939’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından Başbakanlığa atandı. Milli Şef İnönü, her fırsatta onu dinliyor ve söylediklerine değer veriyordu. Hükümet adına alınacak kararların ön tasarımlarını genelde birlikte yapıyorlardı. Refik Saydam’ın başbakanlığı döneminde resmî dairelerden Atatürk’ün resimleri indirilerek yerlerin İnönü’nün resimleri asıldı. Yine aynı dönemlerde Hasan Ali Yücel’in Milli Eğitim Bakanı olması­nın ardından, Öğretmen Okulları Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un uygulayıcılığında ve tümüyle Türkiye’ye özgü olan Köy Enstitüleri kuruldu (1940). Bu eğitim projesini doğrudan Hasan Ali Yücel yönetiyordu.

İnönü döneminin en hatırlı ve sözü dinlenen kişisi konu­mundaki Refik Saydam’ın öteden beri süregelen parkinson hastalığı, görev yapmasını engeller bir durum alınca, İnönü’den görevden affını istedi. Kısa bir süre sonra, 8 Temmuz 1942’de İstanbul’da yaptığı bir inceleme gezisi sırasında geçirdiği kalb krizi sonucu öldü. Ankara’ya getirilerek Cebesi Asri Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Sağlık Bakanı olan Refik Saydam, aralarla on dört yıl sürecek olan bu görevi sırasında sağlık hizmetlerinin gelişmesine ciddi katkılar sağladı. Çeşitli şehirlerde hastaneleri, doğum ve çocuk bakımevleri açtı. Sağlık personeli yetişmesi için sağlık kursları, tıp öğrenci yurtları, Hıfzıssıhha Enstitüsü’nü ve Mektebini, İstanbul ve Ankara’da verem savaş dispanserlerini kurdu. Onun başbakanlığı döneminde halkın İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz etki­lerinden korunmasına çalıştı. Hiç ev­lenmemişti.

Öldükten sonra adı bazısağlık ve eğitim kurumlarına verilmiştir.

KAYNAKÇA (Başlıcaları): İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Hakkı Devrim / Türkiye Ansiklopedisi 4 (1974), Yurt Ansiklopedisi (c. 6, 1981), Milliyet Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (c. 20, 1986), Kemal Öztürk / İlk Meclis (1999), Falih Rıfkı Atay / Çankaya (2004), Süleyman Yeşilyurt / Türkiye’nin Başbakanları (2006), Sema Dülger / Dünden Bugüne Devletin Zirvesindekiler / (2007), İhsan Işık / Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).