İlhan Ayverdi

Dil bilimci (D. 24 Ekim 1926, Akhisar / Manisa - Ö. 5 Kasım 2009, İstanbul). Asıl adı İlhan Tolun’dur. Yazar Ekrem Hakkı Ayverdi’nin eşi olan İlhan Ayverdi; baba tarafından Dağıstan, anne tarafı Rumeli asıllıdır. Ailesi, 1877-78 Osman-Rus Savaşı (93 Harbi) sırasında topraklarını terk ederek önce Bursa’ya sonra İzmir / Ödemiş’e yerleşmişti. Babası Murat Tolun Bey, Kurtuluş Savaşı yıllarında (1919-22) Galip Hoca diye bilinen Celal Bayar’ın silah arkadaşı; Milli Mücadele yıllarında Akhisar Cephesi Kuvay-ı Milliye Komutanı olarak görev yapmış olan bir İstiklal Madalyası sahibiydi. İlhan Hanım, posta müdürü olan babasının Akhisar’a atanmasından sonra dünyaya geldi. İlk ve ortaokulu doğduğu yerde tamamladı. Akhisar’da lise olmadığından öğrenim için İzmir’e gitti ve 1943 yılında İzmir Karataş Lisesi’ni bitirdi.

Hastalığı nedeniyle iki yıl ara verdiği öğrenim yaşamına İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde devam etti. Burada, Türk tarihinin ilk edebiyat profesörü olan Ali Nihat Tarlan, edebiyat tarihçisi İsmail Hikmet Ertaylan ve Prof. Mehmet Kaplan’ın öğrencisi oldu. Gazeteci yazar Ahmet Kabaklı ile sınıf arkadaşı oldu ve dostlukları ömür boyu devam etti. Fakültede öğrenciyken bir yandan da İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü’nde memur olarak çalıştı. Çalıştığı dairede tanıştığı Mehmet Örtenoğlu Dede ile tanışması bütün hayatını etkiledi. Mehmet Dede aracılığıyla da yazar Samiha Ayverdi ve Samiha Hanım’ın hocası Kenan Rıfai (Kenan Büyükaksoy) ile tanıştı. Üniversite öğrenimini 1949 yılında tamamladı.

Edebiyat öğretmenliği yapmaya başlayan İlhan Hanım, sırası ile Anarat Higutyan Ermeni Ortaokulu, Galatasaray Lisesi, Zoğrafyon Rum Lisesi (1951-55), Saint Joseph Lisesi ve Saint Michel Fransız Lisesi’nde görev yaptı. 1960 yılında ise Çapa Eğitim Enstitüsü’nde bir süre öğretmenliğe devam ettiyse de aynı yıl öğretmenlikten ayrıldı. Öğretmenliği bıraktıktan sonraki yaşamını sivil toplum çalışmaları, özel kültür faaliyetleri ile doldurdu.

İlhan Hanım, 8 Ekim 1959 tarihinde Samiha Ayverdi’nin kardeşi mimar ve mühendis olan müteahhit Ekrem Hakkı Ayverdi ile evlendi. Eşinin Anadolu ve Rumeli’de gezerek yirmi yıllık bir çalışma sonucunda dört ciltlik “Osmanlı Mimari Eserleri” adlı kitabı meydan getirmesine katkıda bulundu. 1966-82 yılları arasında Türk Kadınları Kültür Derneği’nin başkanlığını yaptı. 1970’li yıllarda Kubbealtı Cemiyeti’nin kuruluşuna Samiha ve Ekrem Hakkı Ayverdi ile birlikte öncülük etti. Bu dernek, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı adıyla vakfa dönüştürüldükten sonra başkanlığını üstlendi. “Kubbealtı” dergisinin yayımlanmasında, vakfın yayın, seminer, konferanslar, müzik çalışmaları ve çeşitli sosyal faaliyetlerinde eşi Ekrem Hakkı Ayverdi ve Samiha Ayverdi ile birlikte omuz verdi. Kimi kaynaklarda kendisinden; “edebiyle edeplenip, ilminden feyz alınıp, doğruluğu ile aynı doğrultuda olunması gereken” kişi olarak anlatılır.

1976 yılında, Kubbealtı Vakfı’nın yayımlamaya karar verdiği “Misâlli Büyük Türk Lugati”nin hazırlanması ve yazılması işini üstlendi. Bu eser üzerinde yirmi sekiz yıl aralıksız olarak çalıştı ve 2004 yılında 3 cilt halinde tamamladı. XIII. yüzyıldan günümüze kadar Türk dilinin envanterini çıkaran ve binlerce örnekle donatılan bu eser, Kasım 2005’te yayımlandı. İlhan Ayverdi, bu eser ile Türkiye Yazarlar Birliği tarafından 2005’te dil alanında “Yılın Yazarı” seçildi.

İlhan Ayverdi’nin 80. yaşını kutladığı 2006 yılında Kubbealtı Neşriyat tarafından hayatından kesitler sunan bir kitap hazırlandı. Zeynep Uluant ile Aysel Yüksel tarafından hazırlanan “İlhan Ayverdi: Bir Hayat Bir Lûgat: 80. Yaşına Armağan” adlıyla yayımlandı. Ayverdi,  ölümünden önce, kururcularından olduğu Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın başkanıydı. Öldüğünde Merkezefendi Camisi’nde kılınan cenaze namazının ardından Merkezefendi Mezarlığı’nda toprağa verildi.

“... Bu koşullar göz önünde bulundurulursa, başta Osmanlıca olmak üzere, yabancı sözcüklere daha çok yer veren , üç ciltlik ‘Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ün değişik bir işlevi olacağı anlaşılıyor.

“Genel dil dolaşımında yaşayan yabancı bir sözcüğün Türkçe karşılığının bulunması, tanımının yapılması, nasıl kullanıldığının örneklerle belirtilmesi, kökeninin, vurgulanmasının gösterilmesi; her sözlükçünün zorunlu saydığı kurallar arasındadır.

“Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ü 30 yıl emekle hazırlayan İlhan Ayverdi’nin çalışması küçümsenemez. Her ne kadar sözlükçülükte birbirinden yararlanma geleneği varsa da, her sözlüğün kendine özgü bir kişiliği de vardır.

“İlhan Ayverdi’nin sözlüğü üzerine Selim İleri’nin izlenimleri söyle:

“ ‘Sonunda ‘Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ yayımlandı. Gerçekten bir ömrün verimi. Göz kamaştırıcı bir sözlük. İlhan Ayverdi’nin kişisel çabasına, zaman içinde, başka dil tutkunlarının  emeği de eklenerek.’ ” (Mustafa Şerif Onaran)  

KAYNAK: Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi 2 (2002), Selim İleri / ‘Sözlükler, Bir Sözlük’ (Cumhuriyet, 31.1.2006), Mustafa Şerif Onaran / ‘Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ (Cumhuriyet Kitap, 16.2.2006), İsmet Binark / Bir İhlas Abidesi İlhan Ayverdi (2006),  Zeynep Uluant - Aysel Yüksel / İlhan Ayverdi: Bir Hayat Bir Lûgat - 80. Yaşına Armağan  (2006), Aysel Yüksel / “Türkçeye Adanmış Bir Hayat: İlhan Ayverdi” (İzmir Türk Kültür ve Sanat Derneği’ndeki konuşma, 17 Kasım 2007).