Tevfik Rüştü Aras

Asker, diplomat, I. Dönem Menteşe, II., III., IV. ve V. Dönem İzmir Milletvekili, 4., 5., 6. ve 7. Hükümet Hariciye Vekili (D. 1883, Kala-i Sultanî / Çanakkale – Ö. 6 Ocak 1972, İstanbul). Meclis kayıtlarında Dr. Tevfik Rüştü Bey olarak da geçer. Babası ceza reisi Rodoslu Hasan Rüştü Bey, annesi Şerif hanımdır.

İlk ve ortaöğrenimi­ni Üsküp ve Gümülcine’de tamamladı. Üsküp İdadisinde okurken bir öğrenci hareketine karışan Aras, İstanbul’a gelerek Nu­mune-i Terakki Mektebini bitirdi. Daha sonra babasının yanına Beyrut’a gitti. Burada Olivier adlı bir Fransız okulunda öğrenim gördükten sonra 1905’te sınavla girdiği Beyrut Fransız Tıbbiyesini bitirdi.

Mezuniyetinin ardından uzmanlığını Paris’te yaptıktan sonra Trabzon’da serbest hekim olarak çalışmaya başladı. Ailesinin İzmir’e yerleşmesiyle İzmir Memleket Hastahanesi Kadın-Doğum Hastalıkları Servisi­ne tayin edildi.

1907 yılında Selanik’te Mustafa Kemal ile tanışıp yakın arkadaş oldu, bu tanışmanın ardından siyasete atıldı. 1909 yılında İttihat ve Terakkinin genel merkez toplantısına katıldı, partinin üyeleri arasında yer aldı. On sekiz ay Selânik’te sağlık müfettişliği yaptıktan sonra İstan­bul’da Meclis-i Umûr-i Tıbbiyye-i Mülkiyye ve Sıhhiyye-i Umûmiyye üyeliğine getirildi. Balkan Savaşı sırasında (1912) Üsküp Hilâl-i Ahmer Hasta­hanesi başhekimliğine getirildi. Çanakkale Hilâl-i Ahmer Hastahanesinde başhekimlik yaptı. 1914 yılında Sıhhiye genel müfettişliği görevindeyken istifa etti. 1918’de Meclisi Ali-i Sıhhi (Yüksek Sağlık Kurulu) üyesiydi.

1919’da Anadolu’ya giderek Millî Mücadeleye katılan Aras, 1920 yılında Ankara’da TBMM açıldıktan sonra Muğla’dan (müstakil Menteşe livası) milletvekili seçildi. İlk dönemde Kastamonu İstiklal Mahkemesi üyeliğine getirildi.

1920 güzünde, Mustafa Kemal Paşa'nın isteğiyle resmî Türkiye Komünist Fırkası'nın kurucuları arasına girdi. T.B.M.M. Hükûmeti'nin Rus Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne ilk büyükelçi olarak gönderdiği Ali Fuat Paşa (Cebesoy) delegasyonu giderken, Tevfik Rüştü de Fuat (Carım) ve İsmail Suphi (Soysallıoğlu) beyler ile birlikte, komünizmi yerinde incelemek ve Türk Komünist Fırkası'nın Komintern'e katılmasını önermek için Moskova'ya gitti. Komintern bu partiyi ve önerisini ciddiye almamıştı.

1923'ten 1939'a kadar, II., III., IV. ve V. Dönem (25.01.1939’da Londra Büyükelçiliğine atanması sebebiyle istifa)  İzmir milletvekilliğinde bulundu. 4 Mart 1925'te, Takriri Sükûn Kanunu'ndan sonra kurulan İsmet Paşa (İnönü) Kabinesi'nde Hariciye vekili oldu. Atatürk'ün ölümüne kadar kurulan bütün kabinelerde bu görevi sürdürdü. Sovyet dostluğuna özel bir önem verirdi. Dışişleri komiseri Litvinov'un davetlisi olarak üç kere Rusya'ya gitti; 1926'da Odesa'da, 1930'da (İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ile birlikte)  ve 1937'de Sovyet ileri gelenleriyle Moskova'da görüşmeler yaptı.

İnönü Cumhurbaşkanı olduktan sonra, dışişlerinde onu istemedi. Aras'ın İnönü ile geçinemeyişi hiç de yeni bir sorun değildi; onun Sovyet dış politikasına fazlaca yatkın görünüşü İnönü'nün dış politikadaki bağımsızlık anlayışıyla çelişiyordu. Nitekim İnönü Cumhurbaşkanı olunca Bayar'ın kabinesinde bulunmasını istemediği başlıca kişi Aras'tı. Geçmişten gelen bu sürtüşme sonuç olarak Aras'ı hep İnönü'nün karşısına itti. D.P.'yi destekleyişi, hattâ 27 Mayıs'tan sonraki dönemde iltifat görmediği A.P. yerine Y.T.P. saflarında İnönü'nün karşısında oluşu bundandı. 1939'da -İzmir Milletvekili iken- Londra büyükelçiliğine atandı ve üç buçuk yıl İngiltere'de kaldı. 1943'te emekli oldu.

Savaşın sonlarında İstanbul basınında (özellikle Tan gazetesinde) yazılar yazdı. Demokrat Parti'nin kuruluş mücadelesini destekledi. 1952-1959 yıllarında İş Bankası Yönetim Kurulu başkanlığı yaptı.

İlk evliliğiyle (Makbule Hanım), Ege'nin büyük ailelerinden Evliyazadeler'e damat olmuştu. İzmir Suikastı girişiminden sonraki İttihatçı temizliğinde (1926) asılan Dr. Nazım Bey, Tevfik Rüştü'nün kayınbiraderinin kızıyle; 27 Mayıs'tan sonra asılan Başbakan Adnan Menderes, baldızının kızıyle evliydi. Dışişleri bakanı Fatin Rüştü Zorlu da Tevfik Rüştü'nün damadıydı. Evli ve 1 çocuk babasıydı.

Askerî hekimliği sırasında yazdığı tıpla ilgili küçük kitaplarından başka, Tevfik Rüştü Aras'ın Dışişleri Bakanlığı sırasında verdiği söylevler Numan Menemencioğlu tarafından derlenerek bir kitap haline getirilmiştir: Lozan'ın İzlerinde On Yıl (1937; Fransızcası: 10 ans sur les traces de Lausanne). Uluslararası Diplomasi Akademisi tarafından yayımlanan Diplomasi Sözlüğü'nde (Dictionnaire Diplomatique) Türkiye'nin Dış Politikası (La politiçue exterieure de la Turquie) maddesini de Tevfik Rüştü yazmıştır. Günlük basında çıkan yazılarının güncel olmayanlarını Görüşlerim (1945 ve 1963) adlı iki cilt kitapta toplamıştır.

ESERLERİ:

Lozan’ın İzlerinde On yıl (Numan Menemencioğlu tarafından derlenen söylevleri, 1937, Fransızcası; 10 Ans Surles Traces de Lausanne), Görüşlerim (basında çıkan yazılarından seçmeler, 2 cilt, 1945 ve 1963).

KAYNAKÇA: Alâettin Gövsa / Türk Meşhurları Ansiklopedisi (1946), Yurt Ansiklopedisi (3. Cilt, 1981), Milliyet Gazetesi/Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1. Cilt, 1986), TBMM Albümü 1920-1991 (1991), TDOE – TDE Ansiklopedisi 1 (2002), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, 2007), TBMM Albümü 1920-2010 (1. cilt, 2010).