Behice Boran

Sosyolog, akademisyen, siyasetçi ve Türkiye İşçi Partisi’nin son genel başkanı (D. 1 Mayıs 1910, Bursa – Ö. 7 Ekim 1987, Bürüksel / Belçika). Ortaöğrenimini İstanbul / Arnavutköy Amerikan Kız Koleji’nde yaptı. İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü’ne girmiş, ancak bu bölümdeki eğitimini yarım bırakarak Amerikan Kız Koleji ile Manisa’da öğretmenlik yapmaya başladı. Sonra kazandığı bir bursla yükseköğrenimini Amerika (ABD)’da bitirdi. Michigan Üniversitesi’nde sosyoloji doktorasını tamamladıktan sonra 1939 yılında Türkiye’ye döndü ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) sosyoloji bölümüne doçent olarak atandı. ABD’den doktora alan ilk Türk kadın öğrenci oldu.

Üniversiteye ‘kadro yok’ denilerek alınmadığı için ‘hademe kadrosunda’ bile görünüp hocalığa razı olmasına karşın ‘hademe kadrosu da yok’ denilerek reddedilince dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’e başvurdu ve doçentliğe atandı. Aynı dönemde “Yurt ve Dünya” ile “Adımlar” dergilerinin yayın çalışmalarına katıldı. Bu arada DTCF Dekanı Prof. Enver Ziya Karal; Milli Eğitim Bakanlığı’na Doç. Behice Boran, Doç. Pertev Naili Boratav ve Doç. Mediha Berkes hakkında bir rapor verdi. Bu raporda, sözü edilen öğretim üyelerinin, “İstanbul’da yayımlanan ve siyasi görüşü ilmi düşünceyle uzlaşma kabul etmeyen” bir dergiye yazı vaat ettikleri, bu durumun okuldaki eğitim-öğretim için sakıncalar barındırdığı belirtiliyordu. Adı geçen dergi, Zekeriya Sertel’in çıkardığı “Görüşler” adlı dergiydi. Yükseköğrenim Genel Müdürü Halil Onan da sözü geçen öğretim üyelerinin sakıncalı olduğu konusunda Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’e bir yazı vermişti.

Bu yazılardan sonra 15 Aralık 1945 tarihinde, aralarında Behice Boran’ın da bulunduğu öğretim üyeleri aktif eğitimden çıkarıldı ve bakanlık emrine alındılar. Bunun üzerine bu kişiler Danıştay’a başvurdular. Danıştay tasfiye kararını oybirliğiyle iptal etti. Komünistlikle suçlanan bu üç öğretim üyesinin üniversiteye geri dönmeleri üzerine olaylar çıktı. Milliyetçi tepkiler üzerine Pertev Naili Boratav, Behice Boran, Niyazi Berkes ve Muzaffer Şerif Başoğlu hakkında soruşturma açıldı. Adı geçen öğretim üyeleri yargılandılar. Boran ve Berkes “görevi kötüye kullanmak”tan ceza aldılar, ancak bu ceza kararı Yargıtay tarafından bozuldu. Buna karşın 5 Temmuz 1948 tarihinde TBMM’de görüşülen tasarı gereği bu öğretim üyelerinin kadrolarının kaldırılması üzerine Behice Boran öğretim üyeliğinden ayrılmak zorunda kaldı.

     Boran, daha sonra Niyazi Berkes, Adnan Cemgil ve Pertev Naili Boratav’la birlikte “Yurt ve Dünya” dergisini çıkardılar. Sonra buradan ayrılarak Muzaffer Şerif Başoğlu ile “Adımlar” dergisini çıkarmaya başladılar. Bu arada Behice Boran çevirmen Nevzat Hatko ile evlendi. İki yıl sonra, Türkiye Barışseverler Cemiyeti’ni kurdu ve bu derneğin başkanı oldu. Kore Savaşı’na karşı yayımladığı bir bildiriden dolayı 15 ay hapis cezasına çarptırıldı. Hükümlülüğü sırasında oğlu Dursun’u dünyaya getirdi (1951). Boran, 1953 yılında TKP ile ilgili davadan da üç ay tutuklu kaldı. 1962 yılında, 27 Mayıs İhtilali’nden sonra kurulan Türkiye İşçi Partisi (TİP)’ne üye olan ve 1965 genel seçimlerinde Urfa’dan milletvekili seçilerek parlamentoya girdi (1965-69).  Birkaç dönem Avrupa Parlamentosu’nda Türkiye’yi temsil etti.

TİP içinde Mehmet Ali Aybar’a ile, Sovyetler Birliği’nin Çekoslovakya’yı işgali dolayısıyla fikir ayrılığına düşmeleri nedeniyle karşı tavır aldı. Behice Boran, Sovyetler Birliği’ni desteklemekteydi. TİP’in dördüncü büyük kongresinde genel başkan seçildi.  12 Mart (1971)’tan sonra TİP kapatıldı ve Behice Boran 25 yıl hüküm giydi. 1974 yılında serbest bırakıldıktan sonra TİP yeniden kuruldu. 1 Mayıs 1979’da sokağa çıkma yasağını protesto eden TİP’in başına geçen Behice Boran 25 gün tutuklu kaldı. 12 Eylül 1980 darbesiyle kapatılan tüm partilerin üyeleriyle birlikte Behice Boran da bir süre evinde gözaltında tutuldu. Hastalanarak yurtdışına çıktı. Partisi ve kendisi hakkında soruşturma açıldı. “Yurda dön” çağrısına uymaması nedeniyle vatandaşlıktan çıkarıldı (1981) ve Belçika’ya yerleşti.

Behice Boran, yurtdışında çeşitli çabalar içinde olduysa da TİP’i parçalanmak ve dağılmadan kurtaramadı. Yurtdışında Türkiye Komünist Partisi (TKP) ve TİP’in birleşmesi çalışmalarında da yer alan Boran, iki partinin yetkili kurullarının birleşme kararını açıklamalarından iki gün sonra Brüksel’de öldü (1987). Cenazesi Türkiye’ye getirildi ve TBMM’de biren düzenlikten sonra İstanbul’da toprağa verildi.

Şiirler de yazmış olan Behice Boran, köy araştırmaları ile Türkiye’de ilk saha araştırmalarından birini gerçekleştirmiş olan toplumbilim alanında çok iyi bir analistti ve bu alanda birçok eseri bulunan çok değerli bir toplumbilimciydi.           

ESERLERİ:

TOPLUMBİLİM: Toplumsal Yapı Araştırmaları (1945), Türkiye ve Sosyalizm Sorunları (1968), Savunma (Türkiye Sosyalist Hareketi Tarih Dizisi / Belgeler, İstanbul 1992).

ÇEVİRİ: Devlet Adamı (Platon’dan, 1944), Harley - Voysey Mirası (Granville-Barker’dan, 1946), Sardalye Sokağı (John Steinbeck’ten, 1964), Hürriyet Yolu (Howard Melvin Fast’tan 1966) 

KAYNAKÇA: Büyük Larousse Ansiklopedisi (1969-1973), Grolier İnternational Americana Encyclopedia (1993), Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (1999), Çiler Keleş / Behice Boran'ın İletişim Alanına Katkıları (21 Mart 2003), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (10 cilt, 2006).