Sosyolog,
profesör, akademisyen, düşünür ve siyaset bilimci (D. 1927, İstanbul – Ö. 6 Eylül 2017, İstanbul). Ailesi,
aslen Mardinli olup, Türkiye’ye önemli kişiler yetiştirdiği gibi, her biri kendi
alanında efsane olmuş başarılara sahiptirler. Aile büyüklerinden Prof. Ebulula
Mardin, Türk hukuk tarihinin en önemli adlarındandır. Şerif Mardin, Galatasaray
Lisesi’nde başladığı orta öğrenimini ABD’de tamamladı (1944). Stanford
Üniversitesi Siyasal Bilimler Bölümü’nü bitirdikten sonra, yüksek lisans
eğitimini John Hopkins Üniversitesi’nde yaptı. Doktorasını Stanford
Üniversitesi Hoover Institute’de “The
young Ottoman movement: a study in the evolution of Turkish political thought
in the nineteenth century” (Jöntürkler’in Siyasi Fikirleri,1958) başlıklı
tezle tamamladı. Aynı tezin genişletilmişini 1962 yılında Princeton University
Press’ten “The Genesis of The Young
Ottoman Thought” adıyla yayımladı. Bu konu üzerindeki çalışmalarını 1964
yılında çıkan bir başka eseri “Jön
Türklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908” ile taçlandırdı. Bu iki çalışma,
sonraki çalışmalarına yön vermiş, Türk modernleşmesi sorunsalını genişleterek,
kaleme aldığı ayrıntılı makalelerle çalışmalarını sürdürdü.
Mardin,
1954 yılında Amerika (ABD)’dan
Türkiye’ye döndü ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde
asistan olarak çalışmaya başladı. O yıllarda iktidarda olan Demokrat Parti
(DP)’nin üniversiteler üzerinde yoğun baskıları vardı. Bu baskılar üzerine bir
grup arkadaşıyla birlikte üniversiteden istifa etti ve kısa süreli bir siyasi
deneyimin içine girdi. Eski DP’li milletvekillerinin kurduğu Hürriyet
Partisi’ne katıldı ve burada genel sekreter danışmanlığı (1956) yaptı. “Forum” dergisinin kadrosunda yer alarak
(1954-66) orada yazılar yazdı. 1957 yılında Hürriyet Partisi’nin Eskişehir
milletvekili adayı olarak seçimlere katıldıysa da seçilemedi. Bundan sonra uzun
süre politik arenadan uzaklaştı ve ancak 1994 yılında yeniden siyasete ilgi
göstermeye başladı. İsmail Cem’in önderliğindeki Yeni Demokrasi Hareketi’ne
katıldı. Cem Boyner, Asaf Savaş Akat, Kemal Derviş, Mehmet Altan, Cengiz
Çandar, Hüseyin Ergun gibilerle birlikte girdiği bu hareketin başarısızlığı ile
politika serüveni sona erdi. 1967-70 yıllarında Türkiye Sosyal Bilimler
Derneği’nin kurucu başkanlığı da yapmıştı.
Hürriyet
Partisi başarısızlığından sonra ABD’ye giderek Princeton (1958-59, 1970-71) ve
Harward (1958-61) üniversitelerinde çalıştı. 27 Mayıs 1960 ihtilalinden sonra
SBF’deki (1961-72) görevine döndü. 1964’te doçentliğe, 1969’da profesörlüğe
yükseldi. Ankara Üniversitesi, Kolombiya Üniversitesi (1965-66, 1970, 1971-73,
1986), Los Angeles, Kaliforniya Üniversitesi, Kaliforniya-Berkeley
Üniversitesi, Amerikan Üniversitesi, Fransa Oxford Üniversitesi Sosyal Bilimler
Yüksek Çalışmalar Okulu’nda dersler verdi. 1973 yılında Boğaziçi Üniversitesi
Sosyal Bilgiler Bölümü’ne geçti. Bu üniversitede Kamu Yönetimi Bölümü Başkanı,
Sabancı Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi’nde siyaset bilimi
profesörü olarak görev yaptı. Washington D.C.’deki Amerikan Üniversitesi
bünyesinde faaliyet gösteren İslâmî Araştırmalar Merkezi’nin başkanlığını
yürüttü. İslâm dini başta olmak üzere; özellikle din sosyolojisi,
köktendincilik, politik sosyoloji, tarihsel sosyoloji (Osmanlı İmparatorluğu)
ve Osmanlı entelektüel tarihi üzerine çok sayıda yayın yaptı.
Şerif
Mardin, siyasî düşünce tarihimiz konusunda klasikleşen “Jön Türklerin Siyasi
Fikirleri 1895-1908” adlı eserinde, Jön Türklerin günümüz siyasî akımlarında
görebildiğimiz düşüncelerinin ortaya çıkışını ve biçimlenmesini inceledi. Beşir
Fuat, Mizancı Murat, Ahmet Rıza, Abdullah Cevdet ve Prens Sabahattin gibi
düşünce ve siyaset adamlarının düşüncelerine eğilerek ayrıntılı çözümlemelere
girişti.
Ankara
Üniversitesi’nde toplam on üç yıl hocalık yaptıktan sonra Türkiye’de Boğaziçi
Üniversitesi’nde İktisadi İdari Bilimler Fakültesi’nin kurucu Dekanlığı ile
Sosyoloji Bölümü Başkanlığı’nı yürüttü (1973). Sabancı Üniversitesi’nde,
Tanzimat Dönemi Türk Düşüncesi hakkındaki çalışmalarını geliştirecek olan bir
programın başına getirildi. 2011 yılında kendisine “Emeritus” unvanı
verildikten sonra da çalışmalarını sürdürdü. Çeşitli Tv kanallarında insan,
tarih, sosyoloji, popüler kültür konularında sohbet programlarına katıldı. ODTÜ
Prof. Dr. Mustafa Parlar Eğitim ve Araştırma Vakfı Yılın Bilim Adamı Ödülü’nü
Prof. Dr. Tekin Dereli ile birlikte aldı (1993).
Şerif
Mardin, 2007 yılında “Vatan”
gazetesinin kendisiyle yaptığı bir söyleşide “mahalle baskısı” kavramını ortaya
attı. Bu kavramla, muhafazakârlaşan bir toplum içerisinde, bu
muhafazakârlaşmanın baskın duruma gelmesi durumunda dinsel bir yaşam biçimini
benimsemeyenlerin kendilerini dışlanmış hissedeceklerini ve baskın duruma gelen
muhafazakârların değerlerinin ağırlık kazanabileceğini anlatmaya çalıştı. Bu
durumun, Cumhuriyet’in ilk yıllarında karşıt zümreler arasında da yaşandığından
söz etti. Söz konusu kavram kamuoyunda geniş yankı buldu ve Türkiye’nin
geleceği üzerine yapılan tartışmaların en önemli referans noktalarından biri
olarak anılmaya başladı.
Şerif
Mardin’in 1960’lı yıllardaki düşünceleri daha çok Cumhuriyet dönemi
analizlerine ve popüler Marksist yaklaşımlara yönelttiği eleştirilere
odaklanmıştı. Bu dönemde merkezde bulunan bir siyasi düşün yapısına sahip olan
Mardin, 1970’lerde daha muhalif bir çizgiye kaydı. Bu değişme daha sonraki
yıllarda daha çok tanınmasına ve dinlenir bir sosyolog ve siyaset bilimci
olmasına nitelikler olarak görülecek iddialı konulara da el attı. Bunlardan
biri de, Modern Türkiye’de Din ve
Toplumsal Değişme: Bediiüzzaman Saidi Nursi Olayı adlı çalışmasıdır.
Prof.
Dr. Şerif Mardin, 6 Eylül 2017 günü İstanbul’da hayatını kaybetti. Prof. Mardin'in
cenazesi 7 Eylül 2017 günü Yeniköy Camii'nde öğle namazını müteakip kılınacak
cenaze namazından sonra defnedilecek.
ESERLERİ:
The
Genesis of Youngs Ottaman Thought (1962;
Türkçesi Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu adıyla, 1996), A Study in
The Modernisation of Turkish Political Ideas (1962), Jön Türklerin
Siyasî Fikirleri (1964), Din ve İdeoloji (1969), Siyasî Fikir
Çatışmalarında Muhteva Analizi (1969), İdeoloji (1976), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908
(1983), Religion and Social Change in
Modern Turkey. The Case of Bediüzzaman Said Nursi (1989; Türkçesi Bediüzzaman Said Nursi Olayı (Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal
Değişim adıyla, 1992), Makaleler I / Türkiye’de Toplum ve Siyaset
(1990), Türk Modernleşmesi (1991), Panel - B. Said Nursi
(1994), Etik Din ve Laiklik (1995), Makaleler 2 / Siyasal ve Sosyal
Bilimler (1996), Makaleler 3 / Türkiye’de Din ve Siyaset (1996), Makaleler
4 / Türk Modernleşmesi (1996).
KAYNAKÇA: Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar
Sözlüğü (Gen. 6. bas. 1999), İhsan Işık / Türkiye
Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) -
Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi
(2006, 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür
Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) - Encyclopedia of
Turkey’s Fomous People (2013), Ünlü sosyolog Prof.Dr.Şerif Mardin hayatını
kaybetti (Hürriyet Haber 06.09.2017, 06.09.2017).
