İlahiyat
ve edebiyat tarihçisi, çevirmen (D. 12 Ocak 1900, İstanbul
- Ö. 25 Ağustos 1982,
İstanbul). Asıl adı Mustafa İzzet Bâkî
olan Abdulbaki Gölpınarlı’nın ailesi Kafkas kökenli Vubh ya da Ubıhlardır.
Gazeteci olan babası Ahmed Agâh Efendi, Mevlevî idi. Gelenbevî İdadisi (Lisesi)’nin son
sınıfındayken babasını yitirdi. Öğrenimine ara vererek çalışmaya başladı.
İstanbul Vezneciler’de kitapçılıkla
uğraştı. Çorum’un
Alaca ilçesindeki Menbâ-i İrfân
İptidaî (İlkoku)’sinde öğretmenlik ve yöneticilik yaptı. 1922’de İstanbul’a döndü,
sınavla son sınıfına girdiği İstanbul Erkek Muallim Mektebi’ni, ardından da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü, Profesör Köprülüzâde Mehmet Fuat Beyin (Pror. Dr.
Mehmet Fuat Köprülü) gözetiminde hazırladığı “Melâmilik ve Melâmiler”
adlı mezuniyet tezi ile bitirdi (1930).
Edebiyat
öğretmeni olarak Konya,
Kayseri,
Balıkesir,
Kastamonu
liseleriyle İstanbul Haydarpaşa Lisesi’nde
çalıştı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi’nde Farsça
okutmanlığı yaptı. Doktorasını verdikten sonra aynı fakültede Metinler Şerhi
okuttu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İslam-Türk Tasavvuf
Tarihi ve Edebiyatı dersleri verdi. 1945 yılında, Türk Ceza Kanunu’nun 142. maddesine aykırı
davrandığı savıyla tutuklandı; 10 ay hapis yattıktan ve yargılandıktan sonra aklandı,
yeniden öğretmenlik görevine döndü. 1949 yılında kendi isteğiyle emekliye ayrıldı.
Gölpınarlı,
adını 1931’de
yayımladığı “Melâmilik ve Melâmiler” adlı yapıtıyla duyurdu. Melamilik hakkında yaptığı bu üniversite bitirme tezi hâlâ
bu konuda yazılmış en önemli eser olma özelliğini korumaktadır.
Divan edebiyatı, İslâm
tarihi konularında inceleme yazıları 1940’tan itibaren Atsız Mecmua, Orhun,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, İnsan, Yığın, Pınar, 1950’den sonra Vatan, Tan,
Yeni Gazete, Tanin, Milliyet, Türk Dili gibi dergi ve gazetelerde
yayımlandı. Makaleleri; Türkiyat mecmuası, Şarkiyat mecmuası ile
İktisat Fakültesi Mecmuası gibi ilmî yayın organlarında çıktı. Aylık
Ansiklopedi, İslâm Ansiklopedisi, Türk Ansiklopedisi, The Encyclopedia
of İslam gibi ansiklopedilere doksan beş civarında madde yazdı. Divan şiiri, İslâm
tasavvufu, İslâm mezhep ve tarikatleri, İslâmî Türk edebiyatı konularında
döneminin en tanınmış araştırmacı ve bilim adamlarından olan Gölpınarlı, bu
alanlardaki çalışmalarıyla kültür ve edebiyat tarihimize değerli eserler
kazandırmıştır.
“Kaygusuz-Vizeli
Alâeddin” (1933) den sonra, 1936'da doktora tezi olarak hazırladığı “Yunus Emre, Hayatı, Sanatı, Şiirleri”ni
(6. bas. 1986) yayımladı. Onu “Yunus Emre
ile Âşık Paşa ve Yunus’un Batıniliği” (1941) ve “Pir Sultan Abdal” (P. N. Boratav ile, 1943) izledi. Gölpınarlı,
Celaleddin Rumi’nin (Mevlânâ) “Mesnevi”sini
(6 cilt, 1941-46) Türkçeye çevirdi. “Yunus
Emre Divanı”nı (2 cilt, 1943) yayıma hazırladı.
Küçük
yaşta benimsediği Mevlevilik, tasavvuf ve tarikatlar konularındaki özgün çalışmalarıyla
bu alanın güvenilen adlarından biri oldu. Divan
edebiyatını eleştirel olmaktan çok, ideolojik bir yaklaşımla
değerlendirdiği söylenen “Divan Edebiyatı Beyanındadır”
(1945) adlı kitabında yer alan edebiyat eleştirisi tartışmalara yol açtı. Bu kitabın
savına göre divan edebiyatı İran edebiyatının kötü bir taklidiydi; toplum
sorunlarıyla ilgilenmiyor, insanları uyuşukluk ve tembelliğe sürükleyerek,
insanı hayalcilik ve kadere boyun eğmeye özendiriyordu. Sonraları divan şiirine
daha yumuşak bir tutumla yaklaşan Gölpınarlı, “Fuzuli Divanı” (1948), “Nedim
Divanı” (1951) gibi yapıtları yayıma hazırladı, kapsamlı çalışmalar yaptı.
Ünlü
bilgin Abdülbaki Gölpınarlı, İslam mezheplerini, bu mezheplerin Türkiye'deki
gelişimini, sosyal ve ekonomik hayattaki rollerini, tarikatlarınn insanî ya da
bağnaz yönlerini adım adım anlattığı “Mezhepler
ve Tarikatler” (1979) adlı eserine yazdığı sunuş yazısında, “Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler,
mezheplerin meydana gelişindeki dini, siyasi, içtimai sebepler, ferdi menfaati
körükleyen sömürgen siyasetin, son yüzyıllara kadar kurduğu mezhepler, hatta
mezhep altında dinler; hem de uyanlarına ‘koyun’ demekten çekinmeyen, uyanlara,
koyunluğu seve seve kabul ettiren dış ve yabancı sömürgelerin koruduğu uydurma
dinler. Tasavvufun bünyeleşmesi, tarikatlerin kuruluşu, tarikatler, tarikatler,
tarikatler... Bir değil, on değil, yüz değil; tarikatler, tarikatlerin kolları,
kollarının kolları. İzahlarda ana kaynaklara dayanmak, onları incelemek,
eleştirmek, değerlendirmek ve hükümlerde tarafsız kalmak. Gerçekten de bu, çok
güç bir işti.” diyerek, çalışmalarında kılı kırk yararcasına gösterdiği
titizliğe ve tarafsız bakışa ne denli önem verdiğini gösteriyor.
Şarkiyat
biliminin önde gelen adlarından biri olan Abdülbaki Gölpınarlı; İsmail Saib
Efendi, Ömer Ferit Kam, Ahmet Naim Bey, Bahariye Mevlevihanesi Şeyhi Hüseyin
Fahreddin Dede ve Hoy’lu Hacı Şeyh Ali gibi o devrin en büyük bilginlerinden
yararlandı. Divan şiiri, tasavvuf, tasavvuf şiiri, tarikatlar ve mezhepler
üzerine yaptığı kapsamlı çalışmalarla tanınan edebiyat tarihçisi-yazar Abdülbaki
Gölpınarlı 25 Ağustos 1982’de İstanbul’da vefat etti ve Üsküdar’da Seyyid Ahmet
Deresi’ndeki aile mezarlığında toprağa verildi.
BAŞLICA ESERLERİ:
ARAŞTIRMA-İNCELEME: Melâmilik ve Melâmiler (1931), Tıp İlmi ve Meşhur Hekimlerin Maharetleri (1936), Yunus Emre Divanı (1943-1948), Fuzuli Divanı (1950), Nedim Divanı (1951), Mevlâna Celaleddin (1951), Şeyh Galip- Hayatı Sanatı Şiirleri (1953), Nailî-i Kadim - Hayatı Sanatı Şiirleri (1953) Kaygusuz Abdal-Hayatı / Kul Himmet (1953), Nesimî-Usulî-Ruhî (1953), Mevlânadan Sonra Mevlevilik (1953), Divan Şiiri (4 kitap, 1954-55), Rumeli’de Yürükler Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan (1957), Oniki İmam (1958), Yunus Emre ve Tasavvuf (1961), Nasreddin Hoca (1961), Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli (1963), Mevlevi Âdap ve Erkânı (1963), Alevi Bektaşi Nefesleri (1963), Yunus Emre - Risâlat al-Nushiyye ve Divan (1965), Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin (1966), 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar (1969), 100 Soruda Tasavvuf (1969), Hz. Muhammed ve İslam (1969), Şeyh Galip - Seçmeler (1971), Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi (1972), Hurufilik Metinleri Katalogu (1973), Hayyam ve Rubaileri (1973), Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri (1977), Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik (1979), Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri (1978), Müminlerin Emiri Hz. Ali (1978), Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik (1979).
ÇEVİRİ-SADELEŞTİRME-DERLEME-YAYIMA HAZIRLAMA: Mesnevi (Mevlâna Celaleddin Rumi’den açıklamalı çeviri, 6 cilt, 1943-46), Yunus Emre Divanı (Risaletü’n-Nushiye ile, 1943), İlâhinâme Tercümesi (1947), Yunus Emre Divanı (2-3, 1948), Fuzulî Divanı (1948), Nedim Divanı (1951), Vilâyetnâme (Mevahibi Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, önsöz açıklamalı, çeviri, 1952), Hayyam-Rubâiler (Silsiletü’l -Tertib Risalesi ve İbn-i Sina’nın Hubetü-’ticaret-Temcid’i ve çevirileri ile birlikte, 1953), Kur’an-ı Kerim ve Meâli (1958), Fih-i MâFih (Mevlâna’dan çeviri), Divan-ı Kebir (Mevlâna’dan çeviri, 5 cilt, 1957-60), Yunus Emre ve Tasavvuf (Yunus Emre ve onu izleyen şairlerden seçmeler, 1961), Mantık-ut Tayr (F. Attar’dan çeviri, 1962), Mevlevî Âdap ve Erkânı (1963), Alevî-Bektaşî Nefesleri (1963), Rubâiler (Mevlâna’dan çeviri, 1964), Mecâlis-i Seb’a (Mevlâna’dan çeviri, 1965), Hafız Divanı (1968), Hüsn ü Aşk (Şeyh Galib’den metin, tıpkı basım, mensur çeviri, 1968), Konya Mevlâna Müzesi Yazmaları Kataloğu (3 cilt, 1967-71), Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi (1972), Nehcü’l Belağa Terceme ve Şerhi (1972), Gülşen-i Raz Şerhi (1972), İmam Ali Buyruğu (Nehcü’l Belağa ve Divan’dan Seçmeler, tarihsiz), Maarif (Tirmizi’den çeviri, 1973), Mesnevi Şerhi (6 cilt, 1974), Hurufi Metinler Kataloğu (1974).
ŞİİR: Yeni Gülzar-ı Hasaneyn (2005).
KAYNAKÇA: TDE Ansiklopedisi (c. 3, 1979), Yeni Türk Ansiklopedisi (c. 3, 1985), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Ali Alparslan / Abdülbâki Gölpınarlı (1996), Ömer Faruk Akün / “Gölpınarlı, Abdülbâki” (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 14, 1996), İbnülemin Mahmud Kemal İnal / Son Asır Türk Şairleri (c. I, 1999), TBE Ansiklopedisi (c. 1, 2001), Mustafa Özbalcı / Abdülbâki Gölpınarlı (Büyük Türk Klâsikleri c. 13, 2002), Remzi Demir - Doğan Atılgan, DTCF ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası - Elli Portre (Ankara, 2008).60
