Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa

Bilim ve devlet adamı, mareşal (D.1832, Vidin – Ö. 1901, İstanbul). Bugünkü Bulgaristan'ın kuzeybatı ucunda Tuna Nehri kıyısında yer alan, eski Osmanlı şehirlerinden Vidin’de doğdu. Tam adı Hüseyin Tevfik Paşa olup, “Vidinli” lakabıyla tanınmıştır. Dört padişah döneminde yaşamış, Müşirlik gibi önemli görevlerde bulunmuş, matematikçi kimliğiyle tanınmış bir asker mühendistir. Vidinli Hasan Efendi’nin oğludur. Genç yaşlarda İstanbul’a gelerek askeri okullarda eğitim görerek Harbiye’den 1859’da Kurmay Yüzbaşı olarak mezun oldu. Kolağası iken Ataşemiliter olarak gönderildiği Paris’te iki yıllık görevi süresince Paris’teki “Mekteb-i Osmanî”nin ikinci müdürlüğünü de üstlendi. Dönüşünde Harbiye İdadisinde matematik dersleri verdi.

Hüseyin Tevfik Paşa, Rhode Island Historical Society adlı tarih derneğinin üyelerindendi. Bu derneğin bir bilimsel toplantısına "Some Facts on Mohammedanism" olarak verilen İngilizce bir tebliğ sunmuştur. Paşa’nın, bu tebliğle ilgili olarak mahalli gazete Providence Daily Journal'ın 7 Subat 1878 tarihli nüshasında yer alan haberlerde birden çok kadınla evlenmek ve köleliği himaye etmekle suçlanan Türkler ve İslamiyet aleyhinde yazılanlara da cevaplar verdiği anlaşılmaktadır.

Tevfik Paşa, ayrıca Fransa Matematik Cemiyeti üyelerindendi. Bu derneğin çıkardığı bültenlerin 16. cildinde üyeleri arasındaki ki Türk’ten birinin “General, Sultan’ın Yaveri, Topçu Korgenerali” Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, diğeri aynı yıl üye kabul edilen İbrahim Efendi adlı bir kişi olduğu belirtilmiştir.

Çeşitli defalar yurtdışı görevlerde bulunan Hüseyin Tevfik Paşa’nın Amerika'da ilk görevi kesintilerle beraber 1872–73 den 1878–79 a kadar yedi yıl sürdü. Daha sonra Amerika'ya Büyükelçi olarak atanmasına te­mel teşkil edecek bu döneminde son derece önemli bir görev üstlendi. Padişah Sultan Abdülaziz, ona Peabody-Martini firmasından satın alınacak yeni model tüfeklerin teknik denetimi görevini vermiş, ancak ömrü sonucu görmeye yetmemişti. Bu olay, devrin en büyük silah satışlarından biridir. Sonraları türkülerimize kadar "Martin" tüfeği olarak giren bu silahın ilk kul­lanıldığı yerlerden biri meşhur Plevne müdafaasıdır. Tefik Paşa o yıllarda Ferik (Korgeneral) rütbesine kadar yükseldi.

Yurda döndükten sonra Tophane Meclisi Reisi, 1880 de Maliye Nazırı, bir kaç ay sonra Nafia Komisyonu Âzası ve 1882’de Amerika Orta Elçisi olarak görevlendirildi. Amerika Elçiliğinden dönüşünde Ticaret ve Nafia Nazırı oldu ve 1892’de Müşirliğe (Mareşallığa) yükseldi. Nafia Nazırlığında beş yıl kadar bulunduktan sonra Divan-ı Muhasebat Reisi, sonra ikinci defa Maliye Nazırı, sonra Teftişi Askerî Komisyonu Azası oldu. 1901 yılında İstanbul Kızıltoprak’taki köşkünde vefat etti. Mezarı Eyüp Kabristanında Ferhad Paşa Türbesinden, Feridun Bey türbesine giden Beybaba sokağının sağ yanında yola çok yakın bir yerdedir.

Açık ve tok sözlü, dürüst bir zat olarak tanınan ve döneminin en ünlü matematik bilginleri arasında yer alan Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın en ünlü eseri, İngilizce yazmış olduğu Linear Algebra’dır. 1985 yılında jeololoji mühendisliği Profesörü A. M. Celal Şengör tarafından Almanya'da bir nüshası bulunan bu eser, Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın yazdığı ve Bursalı Mehmed Tahir beyin "Cebr-i Hattî" diye andığı eseridir. Ki­tap ve yazarı hakkında araştırmalar Prof. Dr. Kâzım Çeçen (Ö. 1997) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmalara göre Şengör'ün Almanya'da bulduğu nüsha 1885 tarihli olup 2. baskıdır. Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi'nde kitabın 1882 tarihli 1. baskısının bir nüshası da bulunur. Rektör İlhan Kayan'ın çabalarıyla "Linear Algebra"nın iki baskısı bir arada yeniden basılır. Profesör Çe­çen, bu esere en temel resmi kaynaklardan yararlanarak ve daha da önemlisi Salih Zeki'nin Vidinli hakkında Muallim Mecmuası’nda basılmış hatıralarını eksiksiz aktararak oldukça yararlı bir önsöz yazmıştır ki; bu önsöz, bilim çevrelerince Vidinli Hüseyin Tevfik Pasa hakkında en esaslı inceleme olarak kabul edilmektedir.

Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, "Linear Algebra", adlı eserinde reel sayılar cismi üzerinde kompleks sayılar cisminin benzeri vasıflara sahip olmakla beraber üç boyutlu bir cebir teşkil edecek şekilde bir "hyper complex" sayı sistemi kurmaya çalışmıştır. Bu girişimin arkasında, dört boyutlu bir cebir olan "quaternion" ların üç bo­yutlu bir vektör alt uzayı olan "pure quaternion"ların üç boyutlu Euclid geometrisindeki mutantan tatbikatını iki boyutta tekrar etmek arzusu yatmaktadır.

“19. Yüzyılda Osmanlılarda batılılaşma sürecinde görülen bilimsel çalışmalar, Avrupa’da yazılan kitaplardan çeviriler yapmaktan ileri gidememiştir. Böyle bir ortamda Müşir (Mareşal) Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın “Lınear Algebra” adlı kitabının ilk baskısı 1882 de 69 sayfa, ikinci baskısı 1892 de genişletilmiş ve düzeltilmiş olarak 188 sayfa olarak İstanbul’da basılmıştır. Bu nedenle H.T. Paşa bütün Osmanlı tarihinde temel bilimler alanında orijinal çalışma yapan ve yayınlayan ilk bilim insanımızdır. H. T. Paşa “Linear Algebra” kitabıyla Dünya’da ilkler arasında yer alan önder araştırmacı olma unvanına sahiptir.” (Prof. Dr. Fikri Akdeniz)

Dünyaca ünlü bir başka matematikçimiz olan Cahit Arf da "Linear Algebra" hakkında bir değerlendirme yazısı kaleme almıştır.

 ESERLERİ:

Zeyli Usulü Cebir, Cebr-i Âlâ, Makine, Cebr-i Hattî (1882, gen. 2. bas. 1892; Linear Algebra),  Memâlik-i Osmaniye ve İslâmiye (Avrupa’da iken bir tarih derneğinde yaptığı Fransızca konuşmanın çevirisi), Hesab-ı Müsenna (İngilizce basılmış bir eserinin çevirisi).

KAYNAKÇA: Mithat Cemal Kuntay / Namık Kemal (1940), İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), İbnülemin Mahmut Kemal İnal / Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar (1940-53) (1951), Prof. Dr. Kâzım Çeçen / Hüseyin Tevfik Paşa ve "Linear Algebra" (yay. haz. 1988), Cem Saraç, “Salih Zeki Bey’e göre Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa” (Bilim Tarihi, 1992, sayı: 9, 3-10), TBE Edebiyatçılar Ansiklopedisi (1994), Cem Tezer / “Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa” (TDV İslam Ansiklopedisi, c.40, 2011), İhsan Işık / Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2017).