Şair ve yazar. 30 Nisan 1949,
İstanbul doğumlu. Galatasaray Lisesi ve Atatürk Erkek Lisesi (1968)
mezunu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki öğrenimini tamamlamadı. Dünya
gazetesinin sanat sayfasını (1979) ve Argos dergisini yönetti.
Televizyon kanalları için kültür-sanat ağırlıklı programlar hazırladı. 2004’te TRT
2’de “Edebiyat Yarıküre” adlı programı sundu.
İlk öyküsü Eylül 1967’de Yeni
Ufuklar’da çıktı. Hikâye,
eleştirme ve inceleme yazıları Papirüs, Yeni Gazete, Yeni Edebiyat, Yeni
Dergi, Varlık, Türk Dili, Soyut, Yeni Ufuklar, Birikim,
Sanat Olayı, Yarına Doğru, Argos, Gösteri, Cumhuriyet, Milliyet,
Dünya, Milliyet-Sanat, Türkiye Defteri, Politika, Somut gibi gazete
ve dergilerde yer aldı. Dergi yazıları, senaryo çalışmaları ve yayımladığı
kitaplarla döneminin en üretken yazarlarından oldu. Dostlukların Son Günü
eseriyle Sait Faik 1976 Hikâye Armağanını, Her Gece Bodrum ile Türk Dil
Kurumu 1977 Roman Ödülünü, Kırık Bir Aşk Hikâyesi
senaryosuyla 1982-1983 Sinema Yazarları Derneği En İyi Senaryo Ödülünü kazandı.
2005’te TYB Hatıra Ödülünü aldı.
Öykü ve romanlarında kentsoylu
aydınların dramını, yabancılaşmalarını, uyumsuzluklarını, iletişimsizliklerini
dile getirdiği ileri sürüldü. İlk romanlarında iletişimsizlik konularını küçük
burjuva yaşamlar üzerinden anlattı. Daha sonra bazı siyasî konular da
romanlarında yer aldı. Son romanlarında yakın geçmişten bazı tanınmış kişilerin
yaşamlarını, hüzünlü ve ironik bir yaklaşımla işledi. Selim İleri öykü ve
romanlarını besleyen insanî malzemelerden en önemlisi duygudur. Ne var ki, o,
duygucu tavrı ile hayatın tümünü, giderek toplumsal ilişkileri açıklamaya
çalıştığından bazen duygu militan bir duyguculuğun silâhı haline geldi.
Selim İleri romanlarına yöneltilen
burjuva öykücülüğü eleştirisini reddetti. Kendisine bu bağlamda yöneltilen
“bireycilik” suçlamasına “Hayatımın hiçbir döneminde istediğim halde bireyci
olamadım. Topluma karşı değilim. Toplum ile insani ilişkilerim benim için çok
önemli. Ben bir tür nostalji içinde düne bakıyorsam, bu, dünden bugüne, neleri,
ne adına feda ettiğimizi saptamak amacıyla…” diye yanıt verdi (Gösteri,
Temmuz 1981). Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın, Kırık Deniz
Kabukları, Gramofon Hala Çalıyor’da Türk romancılığının çizgisel
anlatı tarzına bir yandan uyarken bir yandan da onu aşacak ve modernist sonrası
bir anlatı diye görülebilecek bir yöntem geliştirdi. Böylece, yazının tekil
gerçekliğini aşarken, aynı zamanda cemaatla birey, toplumsal ahlâk kavramıyla
bireysel ahlâk arasındaki gerilimi, bütünle parça arasındaki etkileşimi
vurguladı. Cemil Şevket Bey-Aynalı Dolaba İki El Revolver romanında,
tarihselcilik kavramının belirlediği bir birey sorunsalını irdeledi, bunu belli
bir etik sorgulamanın içine alarak temellendirdi ve bu bağlamı somutlaştıracak
bir edebî sistematik kurdu.
Cumartesi Yalnızlığı (1968)
adlı öykü kitabında, edebî düzey açısından henüz tam bir olgunluğa erişmediği
görüldü.
İkinci öykü kitabı Pastırma
Yazı’nda (1971), daha nesnel bir anlatım yakaladı. Yer yer Kemal Tahir
etkisi hissedildi. Öykülerinin meselesini kişilerinin ağzından aktardı. Dostlukların
Son Günü (1975) kitabında ilk öykü kitabındaki bazı duyarlıkları anımsattı,
küçük bir oğlan çocuğunun duyarlı dünyasını anlattı. Bir Denizin Eteklerinde
(1980), onun öykücülüğünde yeni bir aşama oldu. İlk kitaplarından daha
farklı bir edebî anlayışla ve bakışıyla yazıldı, bu öyküde kırık bir aşkı konu
edindi, kendine özgü kıldığı mekân, mevsim ve çok kişili ilişki birliğini
sürdürdü.
Bu kitabın tanıtma yazısında Selim
İleri’nin “bireyin iç dünyasını sergilerken içinde bulunduğumuz siyasal
çalkantıya da sanatın sezgisiyle yaklaştığı” söylendi.
Ödülleri:
2005 Türkiye Yazarlar Birligi
Hatıra Ödülü (İstanbul'un Sandık Odası)
2003 Sedat Simavi Edebiyat Ödülü
(Uzak, Hep Uzak)
2001 Orhan Kemal Roman Armağanı
(Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak)
1999 Dialog Medya Ödülü (Radyo
alanında)
1999 Türkiye Gazeteciler Cemiyeti
Kültür-Sanat Ödülü (Televizyon alanında)
1997 Afife Jale Ödülü
(Allahaısmarladık Cumhuriyet-Oyun)
1997 Avni Dilligil Ödülü
(Allahaısmarladık Cumhuriyet-Oyun)
1991 Türkiye Yazarlar Birliği
Roman Ödülü (Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın)
1982 Sinema Yazarları Derneği En
İyi Senaryo Ödülü (Kırık Bir Aşk Hikâyesi-Senaryo)
1981 Milliyet Sanat Dergisince
Yılın Romanı (Yaşarken ve Ölürken)
1977 Türk Dili Kurumu Roman Ödülü
(Her Gece Bodrum)
1976 Sait Faik Hikâye Armağanı
(Dostlukların Son Günü)
Selim İleri İçin Ne Dediler?
“Yazar bu öykülerinde sonradan
çok iyi tanıyacağımız, ezik, kırık, buruk yaşantıların ana kişilerini ilk kez
gün yüzüne çıkarıyor... Cumartesi Yalnızlığı’ndaki öykünün yapısal kuruluşuna,
biçime yönelik arayışlar, zaman-yer kaydırmaları, kişi odaklarından
ışıklandırmalar, bilinç akışına yaklaşan öykülemeler, olumlu ve umutlandırıcı
özellikleri bu kitabın. Nitekim sonraki kitaplarında İleri, boşa
çıkarmayacaktır bu umutları; tekniğini, kurgusunu geliştirecek, metnin yazınsal
gerçekliği diye adlandırabileceğimiz önemli olguyu yazarlığının sorunu
edinecektir” (Füsun Akatlı).
***
“Sonuç olarak biçim sorununu
tümüyle çözmüş, öykü yapısını sağlam bir zemine oturtmuş İleri’nin, ince
duyarlıklarını sadece cinsel özgürlükler için heba etmese ve hele o hacimli
romanlara “gönül indirmemiş” olsaydı Türk öykücülüğündeki yeri elbette çok daha
sağlam ve tartışılmaz olurdu.” (Necip Tosun)
***
“Hüzünlerin, acıların,
ayrılıkların, karşılıksız sevgilerin yazarı Selim İleri; güneşli alanların
değil, yağmurlu sokakların yazarı; birbirini anlayıp sevmenin değil, iletişimsizliğin
yazarı; ‘yoz güzelliğin’ yazarı. Çünkü seçmiş bir yol anlatacağı insanları: ‘küçük
obanın bireyleri’ ya da küçük burjuva aydınların bir kesimi. (…)
“Bu iki romanda bol bol Bodrum
betimlemesi var: Deniziyle, güneşiyle, meyhaneleriyle, dar sokaklarıyla, beyaz
evleriyle... Oysa İstanbul’da geçen Ölüm İlişkileri’nde doğa betimlemesi yok;
yağmurlar var, sonbahar var, her yerde rastlanan yağmurlar, sonbaharlar bunlar;
ama sözgelimi, bir Boğaz yok, Boğaz’ın sonbaharı yok. İki romanda da Bodrum’a
nerdeyse bir roman kişisi kadar yer verilişinin, roman kişilerinin Bodrum’dan
etkilenmeleri kadar, pek gözde, pek moda bir dinlence yeri durumuna gelen
Bodrum’dan söz açmanın okur ilgisini çekeceği düşüncesinden kaynaklandığı da
ileri sürülebilir. İstanbul’un güzelliği gibi yazıla çizile eskitilmiş bir
güzellik değil Bodrum’unki; taze, el değmemiş, kolay betimlemelere açık” (Fethi
Naci)
***
“Bilindiği üzere, modernist romanın ana
sorunsallarından birisi bilincin zaman ve yerlemle yaşadığı sancılı ilişkidir.
İleri, bu gerçekten yola çıkarak, ortaya koyduğu yapıtlarda bir yandan
modernist romanın bu boyutuyla hesaplaşmakta bir yandan da o ikilik arayışını
Türkiye’de yaşayan insanın bilinç yırtığını saptamakta kullanmaktadır.
Böylelikle bir evreden ötekine, bir uzamdan bir başkasına doğrudan doğruya
tarihsel, toplumsal gibi somut alanlarda olduğu gibi yazının soyut zemininde
kalarak da sıçrayabilmektedir. Çünkü, yazının metinselliğiyle öteki alanların
söylemleri ve verileri bir hiyerarşi ve güdümlülük (discursivity) sıralaması
olmaksızın özdeşleştirilmiştir. Ayrıca, İleri, bir yapıtta aynı kişinin bir
başka yapıttaki konumuna, işlevine, anlam ve varlığına gönderme yaparak
gerçeğin çok yönlülüğüne, yazının gerçekle kurduğu sancılı ilişkisine ve
nihayet sürecin belirlediği ötegerçek olan bireyliğe bir yorum getirmektedir.” (Hasan
Bülent Kahraman)
ESERLERİ:
Öykü: Cumartesi Yalnızlığı (1968), Pastırma Yazı (1971), Dostlukların Son Günü (1975), Bir Denizin Eteklerinde (1980), Eski Defterlerde Solmuş Çiçekler (Cumartesi Yalnızlığı ve Pastırma Yazı’ndan yapılan seçmelere
iki öykü ilavesiyle, 1982),
Son Yaz Akşamı (1983), Hüzün Kahvesi (Cumartesi Yalnızlığı ve Pastırma Yazı’na bir öykü ilavesiyle,
1991), Kötülük (Son Yaz Akşamı’na bir öykü
ilavesiyle, 1992), Otuz Yılın Bütün Hikâyeleri 1967-1997 (Tüm öykülerine bir öykü
ilavesiyle, 1997).
Roman: Destan Gönüller (1973), Her Gece Bodrum (1976), Ölüm İlişkileri (1979), Cehennem Kraliçesi (1980), Bir Akşam Alacası (1980), Yaşarken ve Ölürken (1981), Ölünceye Kadar Seninim (1983), Yalancı Şafak (1984), Saz Caz Düğün Varyete (1984), Hayal ve Istırap (1986), Kafes (1987), Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın (1991), Kırık Deniz Kabukları (1994), Ada Her Yalnızlık Gibi (1999), Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak
(2001), Gramofon Hâlâ Çalıyor-Geçmiş,
Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar-2 (2001), Cemil Şevket Bey-Aynalı Dolaba İki El Revolver (Geçmiş, 1997), Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar-3 (2001),
Solmaz Hanım-Kimsesiz Çocuklar İçin
(Geçmiş, 2000), Bir Daha Geri
Gelmeyecek Zamanlar-4 (2001), Yarın Yapayalnız (2004).
Deneme: Çağdaşlık Sorunları (1978), Düşünce ve Duyarlık (deneme, 1982), Seni Çok Özledim (1986), O Yakamoz Söner (1987), İstanbul Yalnızlığı (1989), Sepya Mürekkebiyle Yazıldı (1997), Mihri Müşfik: Ölü Bir Kelebek (1998), Ay Hâlâ Güzel (1999), İstanbul Seni Unutmadım (2001), Uzak Hep Uzak (2003).
İnceleme: Aşk-ı Memnu ya da Uzun Bir Kışın Siyah
Günleri (1981), Kamelyasız
Kadınlar (1983), Biten (İki)
Yüzyıl (1999), Kırık
İnceliklerin Şairi: Behçet Necatigil (1999), Türk Romanının Hikâyesi (2001).
Senaryo: Kırık Bir Aşk Hikâyesi (1983).
Anı: Annem İçin (1983), Hatırlıyorum: Kişiler ve Zamanlar (1984), Gramofon Hâlâ Çalıyor (1995), Yıldızlar Altında İstanbul (1999), Evimizin Tek Istakozu (2000), Anılar - Issız ve Yağmurlu (söyleşen: Handan Şenköken,
2002), İstanbul’un
Sandık Odası (2004), Kar Yağıyor Hayatıma (2005).
Şiir: Ayışığı (1986).
Oyun: Cahide Ölüm ve Elmas (1995),
Söyleşi: Türk Aynştaynı - Oktay Sinanoğlu Kitabı
(2002), Nam-ı Diğer Kaptan Attila
İlhan’ı Dinledim (2002).
Derleme: İlk Gençlik Çağına Öyküler I-II: Türk Edebiyatından 42 Öykü (1980), Abdülhak Şinasi Hisar (Seçmeler,
1992), Türk Romanından Altın Sayfalar I-II (1995), Peride Celal’e Armağan (1996), Modern Türk Edebiyatından 99 Hikâye (antoloji, 1997), Kurtuluş Savaşı ve Edebiyatımız (İ.
Enginün - Z. Kerman ile, 1998), Evimizin
Tek İstakozu (2002), Oburcuğun
Edebiyat Kitabı (2002).
Yayıma
Hazırlama:
Funda / Kerime Nadir (2001), Bülbül Yuvası / Muazzez Tahsin Berkand
(2001), Mualla / Muazzez Tahsin
Berkand (2002), Samanyolu / Kerime
Nadir (2002) vd.
HAKKINDA: Fethi Naci
/ 100 Soruda Türkiye’de Roman ve Toplumsal Değişme (1981, s. 381-389), Fatih
Özgüven / Selim İleri-Bir Denizin Eteklerinde (Çağdaş Eleştiri dergisi, sayı:
4, Haziran 1982), Atilla Özkırımlı / Türk Edebiyatı Ansiklopedisi (c. 3, 1982,
s. 666-667), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar
Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli
ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006,
gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Edebiyatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4,
2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Hasan Bülent Kahraman /
Hürriyet ve Hüvviyet (Virgül, sayı: 4, Ocak 1998), TBE Ansiklopedisi (c. 1,
2001), Füsun Akatlı / Bir Denizin Eteklerinde (Radikal Kitap, 21.9.2002), Onur
Caymaz / Artık Buradayım Dercesine… (Varlık, Haziran 2004), Selim İleri
kitapları (idefix.com, kidega.com, kitapyurdu.com, vd, 07.03.2021).
