Bursalı Mehmed Tahir

Asker, biyografi yazarı, siyaset adamı (D. 22 Kasım 1861, Bursa – Ö. 28 Ekim 1924, İstanbul). Osmanlının son dönemlerinde yetişmiş araştırmacı ve yazarlardandır. Sultan Abdülmecid dönemi ordu mensuplarından Üsküdarlı Seyyid Muhammed Tahir Paşa’nın torunu ve Osmanlı-Rus Savaşı şehitlerinden Rifat Bey’in oğludur. İlköğrenimini doğduğu Bursa’da yaptıktan sonra Mülkiye Rüştiyesi’ne (ortaokul) girdi. Rüştiyede öğrenciyken Haraççıoğlu Medresesi hocalarından Niğdeli Hoca Ali Efendi’den dinî dersler okudu. Babası Rifat Bey 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşında şehit oldu. Bu sırada Mülkiye Ortaokulu’nu birincilikle bitirerek askeri liseye girdi. Burayı da başarıyla bitirdikten sonra Mekteb-i Harbiye’ye (Kara Harp Okulu) girdi. Harbiye’de okurken tasavvufa karşı ilgi duyarak Halveti-Rufai tarikatı şeyhlerinden Kemaleddin Efendi’ye bağlandı. 1881 senesinde Harbiyeyi bitirdikten sonra teğmen rütbesiyle Manastır Askeri Rüştiyesi coğrafya ve hendese (geometri) öğretmenliğine tayin edildi. 1884’te üstteğmen, 1888’de yüzbaşılığa yükseldi. 1895 senesinde Üsküp Askeri Rüştiyesi Coğrafya öğretmenliğine naklolundu. 1896 senesinde Kolağası rütbesine terfi ettirilerek Manastır Askeri Rüştiyesi Müdürlüğüne getirildi. 1902 senesinde Selanik Askeri Rüştiyesi Müdürlüğüne nakledildi. 1903’te binbaşılık rütbesine yükseldi. Selanik’te bulunduğu sırada, Sultan İkinci Abdülhamid Han’ı tahttan indirmek ve dış düşmanlarla birlikte hareket ederek Osmanlı Devletini yıkmak için çalışan İttihat ve Terakki Cemiyetine girdi.

Rumeli’deki subayların arasında gelişen Genç Osmanlılar hareketine katıldı. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ne de üye oldu. Asıl görevi dışındaki siyasi hareketlere katıldığı için Selanik Askeri Rüştiyesi Müdürlüğünden alındı. Bir süre sonra kendisini sevenlerin himaye ve arabuluculuğuyla Manisa Alaşehir Alayı 1. Tabur Kumandanlığında görevlendirildi. Buradan da İzmir Fırka Divan-ı Harp üyeliğine getirildi ve tetkik memurluğu yaptı. Kaymakam (Yarbay) rütbesindeyken ordudan emekliye ayrıldı.

İkinci Meşrutiyetin (1908) ilanından önce İttihatçıların hareketlerine faal olarak katılan Mehmed Tahir Bey, Meşrutiyetin ilan edilmesinden sonra Bursa Mebusu (milletvekili) seçilerek Osmanlı Mebusan Meclisi’ne girdi. Ancak milletvekilliği sırasında, Sultan II. Abdülhamid’e  karşı cephe alanların aldatılmış ya da devlet düşmanı oldukları kanısına vararak, bir devre milletvekilliği yaptıktan sonra siyasi hayattan çekildi ve Türkçülük fikrini hararetle savunanların yanında yer aldı. “Türk Derneği”, “Türk Yurdu”, “Sırat-ı Müstakim” (sonradan Sebilür-Reşad) ve “İslam Mecmuası” gibi dergi ve gazetelerde yazılar yazdı. Türk Derneğinin asil üyesi, Tarih-i Osmanî Encümeni’nin de yardımcı üyesi olarak çalıştı. Genellikle bibliyografik ve yaşamöyküleri ile ilgili makaleler ve eserler yazdı. Askeri ve siyasi kişiliğinden çok bu alanda yazdığı eserleriyle dikkati çeken Mehmed Tahir Bey, 28 Ekim 1924’te İstanbul’da vefat etti. Üsküdar’da Aziz Mahmut Hüdai Efendi Camisi’nin yanındaki mezarlıkta toprağa verildi.

Bursalı Mehmed Tahir Bey’in milliyetçi yönü 1897’de yayınladığı ilk eseri olan “Türklerin Ulum ve Fünuna Hizmetleri” adlı kitabından, tasavvufa olan ilgisi 1899’da Muhyiddin İbn Arabi’nin biyografisini yazmasından anlaşılabilir. Sonraki yıllarda da özellikle Anadolu kökenli İslam âlimleri ile ilgili eserler vermiştir.

En önemli eseri 1915-24 yılları arasında üç ciltte tamamladığı “Osmanlı Müellifleri”dir. Otuz yıllık bir araştırmanın ürünü olan bu eser 1691 önemli Osmanlı şeyh, fakih, şair, tarihçi, hekim, matematikçi ve coğrafyacısının biyografilerini uzmanlık alanlarına göre düzenlenmiş biçimde vermektedir. Bu yazarların 9000’i aşkın eserin konusunu vermiş, eserine belirli konularda liste ve tabloları da eklemiştir. Günümüz Osmanlı araştırmacıları açısından, döneminin koşullarından kaynaklanan eksiklerine ve özellikle son cildinin büyük maddi sıkıntılar içinde tamamlanabilmiş olmasına karşın, temel bir kaynak kitap niteliği günümüzde de alanında temel bir referans olarak kabul edilmektedir.

ESERLERİ:

Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri (1896), Ulema-i Osmaniyyeden Altı Zatın Terâcim-i Ahvali (1900), Meşâyih-i Osmaniye’den Sekiz Zatın Terâcim-i Ahvâli (Şemseddin Sivasî, Bosnavî Ali Dede, Ali Çelebi, İsmail Ankaravî, Abdullah Bosnavî, Sevrî, Müstakimzade Sadeddin, Gazzizade Abdüllatif, 1900), Kibar ve Meşâyih-i Aliyyeden On İki Zatın Terâcim-i Ahvâli (Şeyh Ekber, Sadreddin Konevî, Abdurrahman Bistamî, Cemal-i Halvetî, Şeyh Bali-i Sofyaî, Aziz Mahmud Hüdayi, Niyazi-i Mısrî, İsmail Hakkı, Karabaş Veli, Abdullah Salahî-i Uşşakî, Seyyid Murtaza, Seyyid Kemaleddin Harirî, 1900), Nazar-ı İslâm’da Fakır (1901), Ulemâyı Osmaniyyeden Altı Zatın Terceme-i Hâli (Kâfiyeci Mehmed Muhiddin, Dede Cöngilah Hilmi, Mehmed Ebu Saidi-l Hadimî, 1903), Müverrihîn-i Osmaniyyeden Âli ve Kâtib Çelebilerin Terceme-i Halleri (1904, Selanik, 1906), Aydın Müellifleri (1905), Delilü’t-Tefâsir (1908, Kur’an tefsirine giriş, 1906), Aydın Vilayetine Mensub Meşayih, Ulema, Şuârâ, Müverrihîn ve Etibbanın Teracim-i Ahvalî (İzmir, 1908), Muhyiddin Arabî (1908), Müntehabât-ı Meşarî ve Ebyat (antoloji, 1910), Terceme-i Hal ve Fezail-i Şeyh-i Ekber Muhyiddin-i Arabi (1910), Eski ve Yeni Ahlâk Kitaplarımız (1910), Kâtip Çelebi (1912), Hacı Bayram-ı Veli (1912), Mevlâna eş-Şeyh İsmail Hakkıyü’l-Celvetî Hazretlerinin Muhtasaran Terceme-i Halleriyle Matbu ve Gayr-ı Matbu Âsârını Hâvi Risaledir (1913), Siyasete Müteallik Asâr-ı İslâmiyye (1913), İdare-i Osmaniyye Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri (1916), Menâkib-i Harb (1917), Osmanlı Müellifleri (3 cilt, 1915-24, latin harfleriyle, A. Fikri Yavuz - İ. Özen tar., 3 cilt, 1972-75, Kitap ve yazar adlarından oluşan anahtar, Miftahü’l-Kütüp ve Esami-i Müellifin Fihristi adıyla basılmıştı, 1928), Ahlak Kitaplarımız (1919).

KAYNAKÇA: Muallim Vahyî / Müslümanlık ve Türklüğü Yükseltmeye Çalışanlardan: Bursalı Tahir Bey (1335), Yurt Ansiklopedisi (c. 1, 1982), Ömer Faruk Akün / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 6, 1992), İ. Hatipoğlu / “(Bursalı) Mehmed Tahir” (Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c. 2, s. 193-194,1999), TBE Ansiklopedisi (2001), Fatma Korkmaz / Uludağ Üniversitesi Tarih Bölümü mezuniyet tezi (2004’te kitap olarak yayımlandı), Murat Bardakçı / Tarihin Arka Odası (Hürriyet, 20.3.2005), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).