Hayrullah Efendi

Bilim tarihçisi, şair, seyahatname yazarı, devlet adamı (D. 26 Ekim 1818, İstanbul - Ö. 25 Aralık 1866, Tahran / İran). Şiirlerinde Hayrî takma adını kullandı. Hekimbaşı ve Reisü’l-ulema Abdülhak Molla’nın oğlu, şair Abdülhak Hamid Tarhan’in babasıdır. Özel hocalardan dersler aldı ve medrese öğrenimi gördü. 1839’da Mekteb-i Tıbbiyye-i Adliyye-i Şâhâneye (Tıp Fakültesi) girdi. Tıp öğrenciliği sıra­sında, öğrencilerin ders takibi ile yönetmelik ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamaya yönelik bir memuriyet olan, ders nazırlığı görevini yaptı. İkinci sınıfta iken kendisine rütbe-i sâlise nişanı (24 Mart 1840), İzmir kadılığı (Şubat 1842) ve Mekke-i Mükerreme kadılığı (Şubat 1843) payeleri ve­rilerek Haremeyn-i Muhteremeyn rütbesine has nişanla ödüllendirildi. Mekteb-i Tıbbiyenin muallim-i evveli (yardımcı öğretmeni) ve Viyana’dan getirilen (1839) Dr. Bernard’ın mezun ettiği ilk altı doktordan biri oldu. “Makalât-ı Tıbbiyye” adlı Türkçe teziyle mezun (1844) oldu. “Dürûrü’l-Muhât” adlı teziyle doktorasını tamamladı. Terbiye ve Tedâvî-i Etfâl’i (1844) yazdı. Bir tıp sözlüğü ha­zırladı (1840-45). Ders nazırlığı görevini sürdürdü, rütbe-i sânî (1845) ve bu rütbenin nişanı ile ödüllendirildi. Babası Abdülhak Molla, Mekteb-i Tıbbiyye nazırlığından azledilince (9 Ekim 1845), kendisinin de görevine son verilerek, rütbe ve nişanları geri alındı.

Meclis-i Ziraat üyeliğine (1847) getirildi. Bu görevde iken iki ciltlik Beyt-i Dihkanî adlı eseri çevirdi. Babası eski görevine geri alınınca, Hayrullah Efendi de Mekteb-i Tıbbiyyedeki görevine döndü (30 Eylül 1848). Galatasaray’da bulunan Mekteb-i Tıbbiyye yanınca (11 Ekim 1848), okulun Hasköy’deki Humbarahane Kışlasına yerleşmesinde babasının ve kendisinin önemli hizmetleri oldu. Meclis-i Maarif-i Umumiye üyeliğinde bulundu. Ortaöğrenim okulları için Mesail-i Hikmet (Aralık 1848) adlı fizik kitabını yazdı. Sultan Abdülmecid’den kendisini rical (devlet adamları) sınıfına geçiren rütbe-i ûlâ sınıf-ı evvel payesi aldı. Babası ikinci defa Rumeli Kazaskerliğine getirilip Mek­teb-i Tıbbiyye nazırlığını bırakınca (Temmuz 1849), Hayrullah Efendi de ders nazırlığından (sorumluluğundan) ayrıldı. Meclis-i Maarifteki görevine ek olarak Meclis-i Nâfia üyesi oldu (1850). Encümen-i Dânişin ikinci başkanlığında (1851) bulundu. Meclis-i Maarif-i Umumiyye, Meclis-i Nâfia ve Encümen-i Danişteki görevlerinin yanı sıra Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyeye (29 Haziran 1852) üye se­çildi. Mekâtib-i Umûmiyye nazırlığına (24 Haziran 1854) getirildi. Bu görevindeki başarılı hizmetlerinden dolayı en yüksek devlet nişanı olan Mecidî nişanının üçüncü derecesiyle ödüllendirildi (30 Nisan 1856). Maarif-i Umûmiyye Nezareti, Nezaret Müsteşarlığına çevrilince bu kuruma müsteşar oldu (20 Nisan 1857). Girit’e vali olarak atanan Abdurrahman Sami Paşa’nın vekili olarak do­kuz ay süreyle Maârif-ı Umûmiyye nazırlığında bulundu. İstanbul’u on üç eğitim bölgesine ayırarak her bölgede kızlar için okullar açtırdı. Mekteb-i Tıbbiyyenin nazırlığına (17 Mayıs 1859) getirildi. Daha sonra bu görevinden azledildi (19 Ağustos 1861). Altıncı Dâire-i Belediye Mec­lisi başkanlığına (16 Şubat 1862) getirildi.

Bu görevinden ayrıldıktan sonra (16 Şubat 1863), kaplıcalarda tedavi görmek amacıyla Avrupa’ya gitti (5 Nisan 1863). Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyyeye ikinci defa (Temmuz 1864) üye seçildi. Cem’iyyet-i İlmiyye-i Osmaniyye (Osmanlı İlimler Cemiyeti)’de tarihî konularda konferanslar (1864) verdi. Murahhas (danışman) sıfatıyla Tahran ortaelçiliğine (21 Ocak 1865) tayin edildi. İran şahı Nâsırüddin Şah’ın huzuruna kabul edildi (30 Ekim 1865). Daha sonra türbe hâline getirilen mezarı, Rey şehrinde Şah Abdülazim Türbesi yanındadır.

Kuruluşuna babasının ön ayak olduğu aylık Vekâyî-i Tıbbiye adlı Türkçe-Fransızca derginin yöneticiliğini yaptı. Societe Imperiale de Medetin cemiyeti tarafından kendisine, Fuad Paşa’dan sonra ilk defa He­kimbaşı Salih Efendi ile birlikte şeref üyeliği verildi. Bu cemiyetin yayın organı olan Gazette Medicale d’Orient, Hayrullah Efendi’nin Mekteb-i Tıbbiyye’deki çalışmalarından övgüyle söz etti. Doktor ve eczacıların itibarını ve kanunî statüsünü korumak amacıyla Societe Medicale d’Orient’ın ortaya koyduğu hukukî yaptırımlara destek verdi. Halkın sağlık konu­sunda bilgilenmesi için çalışmalarda bulundu. Bu husustaki resmî kararların Gazette Medicale d’Orient sütunlarında yer almasını sağladı. Tıp konu­sundaki bütün eserlerini Türkçe kaleme alan Hayrullah Efendi, tıp dilinin Türkçeleşmesine de hizmet etti. Mesâil-i Hikmet adlı eserin sonunda yabancı söz ve terimler için Türkçe karşılıklar içeren bir sözlük eklemiştir.

ESERLERİ:

İNCELEME-ARAŞTIRMA: Muâlecâta Dair El Mecmuası (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. nu. 1427), Müfredât-ı Tıbbiyye fi Beyâni Evzâni’l-Edviyye (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1251), Terbiye ve Tedâvî-i Etfâl (Millet Kütüphanesi, AE Tıp. nu. 148), Hıfz-ı Sıhhat (1856), Makâlât-ı Tıbbiyye (Ocak 1844), Dürûrü’l-Muhât (Nisan 1844), Lugat-ı Tıbbiyye (İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Deontoloji ve Tıp Tarihî Anabilim Dalı, nu. 581), Bağçe-i İntizam, Mesâil-i Hikmet (Ocak 1849), Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi (zeyller: Ali Şevki Efendi, 1853-1875; Osmanlı Devleti Tarihi adıyla, haz. Zuhuri Danışman, 1971 ), Hezâr Esrar (1862-1868), Nakş-ı Hayâl (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1265, vr. 3b-29b).

OYUN: Hikâye-i İbrâhim Paşa ba-İbrâhim-i Gülşenî (Türklük dergisi, nu. 8, 1939, s. 92-93; yay. haz. İbrahim Yakar, 1964,).

SEYAHATNAME: Yolculuk Kitabı (Avrupa seyahatnâmesi).

ÇEVİRİ: Beyt-i Dihkânî (Maison Rustique’dan 2 cilt, 1848), Kıt’a-i Afrika (Şubat 1852, Konrad Malte Brun’dan), Rothomago Tercümesi (D’Ennery Clairville ve Albert Mounier’den, Türklük dergisi, 1 Mayıs 1939), Ordu Hıfzıssıhhası (Fransızcadan).

KAYNAKÇA: Veli Behçet Kurdoğlu / Şair Tabipler (1967), Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri (yeni bas., 1971-75), TDE Ansiklopedisi (c. 4, 1976), A. Süheyl Ünver / Hekimbaşı Hayrullah Efendi (Dirim dergisi, Eylül 1972), Ercümend Kuran / Tanzimat Devri Osmanlı Aydını Hayrullah Efendi (1820-66)’nin Yolculuk Kitabı (Prilozi, sayı: 30, 1980), Zuhal Özaydın / Tanzimat Devri Hekimi Hayrullah Efendi: Hayatı ve Eserleri (1990), Ömer Faruk Akün / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 17, 1998), Nail Tuman / Tuhfe-i Nailî (1999), TBE Ansiklopedisi (2001), TDOE - TDE Ansiklopedisi 4 (2004),  İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).