İsmail Hâmi Dânişmend

Tarihçi, sözlükçü, şair ( D. 1899, Merzifon / Amasya - Ö. 12 Nisan 1967, İstanbul). Dânişmendoğulları Beyliği’nin kurucu­su Dânişmend Gazi soyundan gelmekte­dir. Babası Cebel-i Garbî Mutasarrıfı Emir Mehmet Kâmil Bey, annesi Melek Hanım’dır. Özel bir eğitim görmüş ve Şam İdadisi (Lisesi)’ni bitirdikten sonra İstanbul’a gelerek girdiği Mülkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler Okulu)’ni 1912’de bitirdi. Aynı yılın eylül ayında Hariciye Nezareti (Dışişleri Bakanlığı)’nde kâtip olarak devlet hizmetine girdi. Fakat mi­zacı memuriyetle bağdaşmadığı için bu görevden ayrıldı. 1912’de Maliye Mekteb-i Âlisi’nde Yakınçağ tarihi ho­calığına atandı. 1913’te ta­rihinde Dârülfünun (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Şubesi din­ler tarihi müderris (hoca) yardımcılığına ve Mekteb-i Mülkiye siyasî ve medenî tarih öğretmen yardımcılığına geti­rildi. 30 Kasım 1914’te Bağdat Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakültesi) Müdürlüğüne atandı ve Birinci Dün­ya Savaşı’nda Bağdat’ın elden çıkması­na kadar orada kaldı.

Savaştan sonra İstanbul’a dönen İs­mail Hami’ye Damat Ferit Paşa Hükü­meti herhangi bir görev vermedi. Bu sı­rada Mustafa Kemal tarafından çıkarı­lan “Minber” gazetesinde yazarlık yaptı. Bu gazetenin kapanmasından sonra kendi olanaklarıyla günlük “Memleket” gazetesini çıkarmaya başladı (10 Şubat 1919). Tam bağımsızlığı savunan ve milliyetçi­liği teşvik eden ateşli yazılarıyla Mütareke’nin karanlık günlerinde İstanbul’da bir umut ışığı oldu. Mütareke aley­hindeki yazılarından dolayı İtilâf devlet­lerinin baskısıyla gazetesi hükümet tara­fından kapatıldıysa da, yayını gizli olarak 14 Ağus­tos 1919 tarihine kadar sür­dürdü. Ardından Anadolu’ya ge­çerek 4 Eylül 1919’da toplanan Sivas Kongresi’ne İstanbul delegesi olarak ka­tıldı ve kongrede divan kâtipliğine seçil­di.

Millî Mücadele’nin kazanılmasından sonra resmî görev almayan İsmail Hami Bey, tarih araştırmalarına yöneldi. Aynı zamanda çeşitli dergi ve gazetelerde ya­zılar yazdı. Türk ve İslâm tarihini Türkçü bir ana fikre bağlı olarak inceledi. Özel­likle 1 Nisan 1939’da yayına başlayan aylık “Türklük” dergisinin başyazarı olarak yazdığı çeşitli makaleler dikkat çekti. Kendisine her bakımdan yardımcı olan eşi Nazan Hanım, “Eğin­ir” ya da “İngiliz” lakaplarıyla anılan Sait Paşa’nın torunuydu. Şair ve kültürlü bir hanım olan Nazan Hanım’ın genç yaşta ölümü İsmail Hami’yi oldukça sarstı. Son eşi İclâl Hanım da tarihçiydi. Arapça, Farsça ve Fransızcayı çok iyi bilen, ay­rıca Almanca, Latince ve Sümerceyi de okuyup anlayabilen İsmail Hami Danişmend, 12 Nisan 1967 tarihinde vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi. İsmail Hami Danişmend’in baş­ta tarih olmak üzere, çeşitli türlerde otuz­dan fazla eseri bulunmaktadır.

En önemli eseri olan “İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi”nde tarihin genel gidişini ilgilendiren önemli olayları ele aldı. Danişmend, iki ciltlik “Türklerle Hind Av­rupalıların Menşe’ı Birliği” kitabında Türklerin Hint-Avrupa ırkına mensup olup olmadığını inceledi. “Garb Menbalarına Gö­re Garb Medeniyetinin Menba’ı Olan İslâm Medeniyeti” adlı eseri, halkın içine düşürüldüğü Batı hayranlığı, Batı tak­litçiliği ve aşağılık duygusundan kurtar­mak amacıyla kaleme aldığı çalışmala­rından biridir.

Sözlük çalış­malarıyla da önemli hizmetler yapan Danişmend’in güçlü bir yönü de şairliğidir. Şiirlerini kimi zaman ger­çek adıyla, kimi zaman da Muhtî ya da Râbia Hatun takma adlarıyla yayımladı. Önce eşine ait olduğu söylentisi yayılan bu şiir­lerde kullanılan Râbia Hatun takma adının kendisine ait olduğunu daha sonra açıkladı. Bu açıklama ile birlikte “Rabia Hatun Şiirleri” (İs­tanbul 1961) adlı bir kitapçıkta toplandı. Bu şiirlerin yeni basımı Enis Batur tarafından yayımlandı (2001).

İsmail Hami Danişmend, bilimsel ve mede­nî cesaretiyle her konunun üzerine gi­den bir karaktere sahipti. Kitapları ile ma­kalelerinde sade ve akıcı bir üslûp kul­lanmış, bundan dolayı Türkiye’de en çok okunan yazarlardan biri olmuştur. Her cumartesi tanınmış edebiyatçı, şair ve yazarlar Danişmend’in evinde topla­narak çeşitli konularda tartışmalar ya­parlardı.

ESERLERİ:

ARAŞTIRMA-İNCELEME: Türklerle Hind Av­rupalıların Menşei Birliği (I-II, 1935-1936), Destan ve Divan Edebiyatlarında İstanbul Sevgisi (1941), Ali Suavi’nin Türkçülüğü (1942), Türk Tarih Kurumuna Açık Mektup: Türk Kahramanlarına Ermenilik İsnadı Münasebetiyle (1945), İs­tanbul Fethinin İnsani ve Medeni Kıy­meti (1953), İs­tanbul Fethinin İnsani ve Medeni Kıy­meti (1953), Fâtih’in Hayatı ve Fetih Takvimi (1953), İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi (I-IV, 1947-1955), Baltacı’nın Prut Zaferi (1955), Türkiyat ve İslâmiyat Tetkikleri Külliyatı (1956), Türkler ve Müslümanlık -  Türk Ir­kı Niçin Müslüman Olmuştur ? (1959), Dinde Reformcular (Eşref  Edib, A. F. Başgil, N. Topçu ve M. R. Ogan ile, 1959), Garb Menba’larına Gö­re Garb Medeniyetinin Menba’ı Olan İslâm Medeniyeti (1961), Garb Menba’larına Göre Eski Türk Seciyye ve Ahlâkı (1961), Sadrazam Tevfik Paşa’nın Dosyasın­daki Resmî ve Hususi Vesikalara Gö­re 31 Mart Vak’ası (1961), Garb Menba’lanna Göre Eski Türk Demokrasisi (1964), Türklük Meseleleri (1966), Garb İlminin Kur’an-ı Kerîm Hay­ranlığı (1967), Sümer-Türk Birliği (2 cilt, 1967), Tarihî Hakikatler (1979).

SÖZLÜK: Türkçe-Osmanlıca-Fransızca Sözlük (1935), Fransızca-Türkçe Resimli Büyük Dil Klavuzu (Reşat Nuri, Ali Süha ve Nurullah Ataç ile I-III, 1935), Osmanlıca-Türkçe-Fransızca Sözlük (1936), Fransızca Kıyasî ve Gayr-ı Kıyâsî Fiiller (Ali Süha ile, 1936), Tarih ve Coğrafyaya Ait De­ğişik İsimler Lügati (1937), Tarihî Meseleler ve Menkıbeler Lugati (1966).

ŞİİR: Rabia Hatun Şiirleri (1961).

ÇEVİRİ: Seyyid (Cornille’den, İ1938), Nikomed (Cornille’den, 1938), Cimri (Molière’den, 1943), Hastalık Hastası (Molière’den, 1943).

KAYNAKÇA: İsa Kocakaplan / Edebiyatımızda Rabia Hatun Skandalı (Türk Edebiyatı, sayı: 216, 1961), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (c. IV, 1968), Uluğ İğdemir / Sivas Kongresi Tutanakları (s. 59-65, 1969), Mehmet Kaplan / Şiir Tahlilleri II: Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (s. 402-404, 1984), Sina Akşin / İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele (I, 1983), Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi (III, 1983), Cevdet Küçük / “Dânişmend, İsmail Hâmi” (TDV İslam Ansiklopedisi (c. 8, s. 465-467, 1992), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).