Şemseddin Semerkandî

Matematik Bilgini, Kelâm Araştırmacısı, Astronom

Ölüm
09 Haziran, 1303
-
Diğer İsimler
Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî el-Semerkandî

Matematikçi, astronom, kelâmcı (D. ? - Ö. 9 Haziran 1303 ?). Tam adı Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî el-Semerkandî olup, babasının adı Eşref’tir. Hayatı hakkında yeterli bilgiler bulunamayan Semerkandî, 13. yüzyılda Türk-İslam uygarlığı içinde yetişmiş, eser vermiş bilim ve fikir adamlarından biridir. Kelam (inanç esaslarının akıl yoluyla izahı), mantık, felsefe, matematik ve astronomi alanlarında eserler vermiş, eserleri sonraki dönemlerde İslam dünyasındaki medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Şemseddin Semerkandî, temel bilimler öğrenimi gördükten sonra kelam, mantık ve geometri alanlarında uzmanlaştı. Bu alanda verdiği eserler hem kendisinden önceki Yunan-Helen ve İslam birikimini kuşatır hem de içerik ve söylemde kendisinin ayrıntılara inen özgün katkılarını içerir. Eserlerinin en önemli özelliklerinden birisi geometrik formlara dayalı bir evren tasavvuruna sahip olmasıdır. Bu çerçevede İslam dünyasında “hendesî kelam” denebilecek bir hareketin kurucusu olarak görülebilir.

Şemseddin Semerkandî, “Eşkâl el-Tesis” adlı teorik geometri eserinde Euclides’in (Öklit) İslam dünyasına “Usul el-Hendese” adıyla çevrilen “Elemanlar”ından otuz beş şekli farklı bir biçimde düzenledi. İlk otuz şekil geometrik, son beş şekil ise geometrik cebirle ilgilidir. Beşinci postulat (tanım olmayan önerme) sorununda Euclides’i savunan bilgin, bu konuda İslam uygarlığındaki eleştirileri de geçersiz bulur. Eserin en önemli özelliği adından da anlaşıldığı gibi, var olanlar dünyasını temsil ettiği düşünülen temel geometrik formların incelemesidir. Bu çerçevede eser geometrik varlık tasavvuruna, yani İslam dünyasındaki şekliyle Platoncu felsefeye bir giriş olarak hazırlanmıştır. Bu eser ile Musa Kadızâde’nin 1412 tarihinde Uluğ Bey’e ithafen yazdığı “Tuhfet el-Reîs fî Şerh Eşkâl el-Tesîs” şerh (yorum) ve bu şerh üzerine kalem alınmış onlarca haşiye (açıklama), İslam dünyasında uzun yıllar, medreselerde “orta düzeyde” bir geometri kitabı olarak okutuldu. İslâm uygarlığında gelişmiş olan farklı geometri anlayışlarını içeren bir özelliğe sahip olan bu eser ile şerhi birlikte yüzyıllar boyu İslam bilginlerinin orta düzeyde temel geometrik formasyonunu belirledi. “Eşkâl el-Tesis”de belirlediği çerçeveyi “el-Sehâif el-İlahiyye” adlı eserinde kelama uygulayan Şemseddin Semerkandî bizzat bu eseri şerh etti ve adını “el-Meârif fi Şerh el-Sehâif” koydu. Bu iki eser de İslam dünyası medreselerinde okutulmuştur.

Şemseddin Semerkandî, kendi dönemindeki Aristotelesçi felsefenin temsil ettiği mantık bilimi üzerinde özellikle durdu. “Kıstas el-Efkâr fi Tahkik el-Esrâr” adlı eseri Farabî ile İbn Sina tarafından inşa edilen ve Gazalî ile Fahruddin Razî tarafından zenginleştirilen mantık bilimi çizgisini izler. İleri düzeyde bir ders kitabı olarak düşünülen bu eser yazarın kendisine özgü düşüncelerini de içerir. Mantık alanında ayrıca kendisine “Ayn el-Nazar fi el-Mantık” adlı bir eser de mal edilir. İlm-i cedel (bilimsel tartışma) ve ilm-i adab (bilimsel hadis türetilmesi) alanında olmalarına karşın, 1287’de Mardin’de bulunduğu sırada, Burhanuddin el-Nesefî’nin eseri üzerine yazdığı “Şerh el-Fusûs el-Burhaniyye fi İlm el-Cedel” ile “el-Munyet”, “el-Amel fi İlm el-Cedel”, “Risale fi Adab el-Bahs” ve “el-Munazara” adlı eserlerinde de mantıkla ilgili konulara yer verdi. Özellikle “Kitab Adab el-Bahs” adıyla da tanınan son eser alanındaki en iyi eser kabul edilir. Üzerine onlarca şerh ve haşiye yazılmış, beş yüzyılı aşkın bir süre medreselerde okutulmuş ve hâlâ da okutulmaktadır.

Geometrik zihniyeti ile mantık araştırmalarının sonuçlarından hareket eden Şemseddin Semerkandî, İbn Sina’nın mantık, fizik ve metafizikte son dönem felsefesini içeren, İslam düşünce tarihinde etkili olan ve hâlâ etkisini sürdüren “el-İşârât ve el-Tenbihât” adlı eseri üzerine “Beşâret el-İşârât” adlı bir şerh yazdı. Burada kendi bakış açısından İbn Sina’yı sıkı bir eleştiriye tabi tutan Şemseddin Semerkandî, felsefenin değişik alanlarına ilişkin kendine özgü kanaatlerini de ortaya koydu.

Şemseddin Semerkandî, teorik astronomi alanında Batlamyus’un Arapçaya “el-Macesti” adıyla çevrdiği, daha sonra da Nasiruddin Tusî tarafından yeniden düzenlenen (tahrir) eseri şerh etti. Ayrıca astronomi konusunda “el-Tezkire fi İlm el-Hey’e” adlı genel bir eser yazdı. “Amel el-Takvim Kevakib el-Sabite” adlı eserinde 1276-77 yılına ait bir yıldız katalogu hazırladı.

Kelam alanında “el-Mutekedât” adlı bir eser kaleme aldı. Tefsir (yorum) alanında yazmaya başladığı ama bitiremediği “el-Sehâif fi el-Tefsir” adlı eseri çok sonra Ahmed b. Mahmud el-Kirmânî (Ö. 1564) tamamladı.

 “Eserleri henüz incelenmemiş olan Şemseddin Semerkandî, çalışmalarında İslam dünyasında kendisinden önceki ve kendi dönemindeki bilim adamlarının fikirleri hakkında bilgiler vermesi yanında, hem muhteva hem de üslubla ayrıntılara yönelik katkılarda bulundu ve özellikle pedagojik karakterli eserleriyle kendisinden sonraki ilim zihniyetini etkiledi.” (Prof. Dr. İhsan Fazlıoğlu)

 “Semerkendî’nin, Es’arî kelâmcılardan ve özellikle Fahruddin Razî’den etkilendigi ve kendisinden sonraki Sadrusserîa, et-Taftazanî ve el-Curcanî gibi ünlü kelâmcıları etkiledigi, adı geçenlerin eserlerinde ondan alıntılar yapmasından anlaşılmaktadır.” (Doç. Dr. Arif Yıldırım)

Eserlerinden bir bölümünün yazmaları İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.

BAŞLICA ESERLERİ: 

GEOMETRİ: es-Sehaifu'l-ilâhiyye (üç cilt), el-Ma’arif şerhi’s-Sahaif (Muhammed b. Hüseyin el-Asfarani), Adabü’üs Semerkandi, Eşkalü’üt-Te’sis.

ASTRONOMİ: el-Tezkire fi İlm el-Hey’e, Amel el-Takvim Kevakib el-Sabite (1276-77 yılına ait yıldız katalogu).

KELAM: el-Mutekedât.

TEFSİR: el-Sehaif fi el-Tefsir.

FELSEFE-MANTIK: Beşâret el-İşârât (İbn Sina’nın “el-İşârât ve el-Tenbihât” adlı eserinin şerhi), Şerh el-Fusûs el-Burhaniyye fi İlm el-Cedel, el-Munyet, el-Amel fi İlm el-Cedel, Risale fi Adab el-Bahs,  el-Munâzara, Kıstas el-Efkâr fi Tahkik el-Esrâr.

KAYNAKÇA: Şaban Döğen / İslâm ve Astronomi (s. 113, İstanbul 1993), Doç. Dr. Arif Yıldırım / “Semseddîn Semerkandî’nin Kısa Biyografisi” (Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 26, Erzurum, 2006), Mehmet Sami Baga / “Şemsüddin Semerkandî ve Beşârât’ül İşârât Adlı Eserinin Tabiiiyât Bölümü: Tahîk, Tercüme ve Değerlendirme” (Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ocak 2008), İhsan Fazlıoğlu / “Şemseddin Semerkandî” (ihsanfazlioglu.net, erişim: 15.01.2012), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013)  - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2017).

FOTO GALERİ

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör