Matematikçi,
astronom, kelâmcı (D. ? - Ö. 9 Haziran 1303 ?). Tam adı Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî el-Semerkandî
olup, babasının adı Eşref’tir. Hayatı hakkında yeterli
bilgiler bulunamayan Semerkandî, 13. yüzyılda Türk-İslam uygarlığı içinde
yetişmiş, eser vermiş bilim ve fikir adamlarından biridir. Kelam (inanç esaslarının akıl yoluyla izahı), mantık, felsefe, matematik ve astronomi alanlarında eserler
vermiş, eserleri sonraki dönemlerde İslam dünyasındaki medreselerde ders kitabı
olarak okutulmuştur.
Şemseddin
Semerkandî, temel bilimler öğrenimi gördükten sonra kelam, mantık ve geometri
alanlarında uzmanlaştı. Bu alanda verdiği eserler hem kendisinden önceki
Yunan-Helen ve İslam birikimini kuşatır hem de içerik ve söylemde kendisinin
ayrıntılara inen özgün katkılarını içerir. Eserlerinin en önemli
özelliklerinden birisi geometrik formlara dayalı bir evren tasavvuruna sahip
olmasıdır. Bu çerçevede İslam dünyasında “hendesî kelam” denebilecek bir
hareketin kurucusu olarak görülebilir.
Şemseddin
Semerkandî, “Eşkâl el-Tesis” adlı teorik
geometri eserinde Euclides’in (Öklit) İslam dünyasına “Usul el-Hendese” adıyla çevrilen “Elemanlar”ından otuz beş şekli farklı bir biçimde düzenledi. İlk
otuz şekil geometrik, son beş şekil ise geometrik cebirle ilgilidir. Beşinci
postulat (tanım olmayan önerme) sorununda Euclides’i savunan bilgin, bu konuda İslam uygarlığındaki
eleştirileri de geçersiz bulur. Eserin en önemli özelliği adından da
anlaşıldığı gibi, var olanlar dünyasını temsil ettiği düşünülen temel geometrik
formların incelemesidir. Bu çerçevede eser geometrik varlık tasavvuruna, yani
İslam dünyasındaki şekliyle Platoncu felsefeye bir giriş olarak hazırlanmıştır.
Bu eser ile Musa Kadızâde’nin 1412 tarihinde Uluğ Bey’e ithafen yazdığı “Tuhfet el-Reîs fî Şerh Eşkâl el-Tesîs” şerh
(yorum) ve bu şerh üzerine kalem alınmış onlarca haşiye (açıklama), İslam
dünyasında uzun yıllar, medreselerde “orta düzeyde” bir geometri kitabı olarak
okutuldu. İslâm uygarlığında gelişmiş olan farklı geometri anlayışlarını içeren
bir özelliğe sahip olan bu eser ile şerhi birlikte yüzyıllar boyu İslam bilginlerinin
orta düzeyde temel geometrik formasyonunu belirledi. “Eşkâl el-Tesis”de belirlediği çerçeveyi “el-Sehâif el-İlahiyye” adlı eserinde kelama uygulayan Şemseddin
Semerkandî bizzat bu eseri şerh etti ve adını “el-Meârif fi Şerh el-Sehâif” koydu. Bu iki eser de İslam dünyası
medreselerinde okutulmuştur.
Şemseddin
Semerkandî, kendi dönemindeki Aristotelesçi felsefenin temsil ettiği mantık
bilimi üzerinde özellikle durdu. “Kıstas
el-Efkâr fi Tahkik el-Esrâr” adlı eseri Farabî ile İbn Sina tarafından inşa
edilen ve Gazalî ile Fahruddin Razî tarafından zenginleştirilen mantık bilimi
çizgisini izler. İleri düzeyde bir ders kitabı olarak düşünülen bu eser yazarın
kendisine özgü düşüncelerini de içerir. Mantık alanında ayrıca kendisine “Ayn el-Nazar fi el-Mantık” adlı bir eser
de mal edilir. İlm-i cedel (bilimsel tartışma) ve ilm-i adab (bilimsel hadis
türetilmesi) alanında olmalarına karşın, 1287’de Mardin’de bulunduğu sırada,
Burhanuddin el-Nesefî’nin eseri üzerine yazdığı “Şerh el-Fusûs el-Burhaniyye fi İlm el-Cedel” ile “el-Munyet”, “el-Amel fi İlm el-Cedel”, “Risale
fi Adab el-Bahs” ve “el-Munazara”
adlı eserlerinde de mantıkla ilgili konulara yer verdi. Özellikle “Kitab Adab el-Bahs” adıyla da tanınan
son eser alanındaki en iyi eser kabul edilir. Üzerine onlarca şerh ve haşiye
yazılmış, beş yüzyılı aşkın bir süre medreselerde okutulmuş ve hâlâ da okutulmaktadır.
Geometrik
zihniyeti ile mantık araştırmalarının sonuçlarından hareket eden Şemseddin
Semerkandî, İbn Sina’nın mantık, fizik ve metafizikte son dönem felsefesini
içeren, İslam düşünce tarihinde etkili olan ve hâlâ etkisini sürdüren “el-İşârât ve el-Tenbihât” adlı eseri
üzerine “Beşâret el-İşârât” adlı bir
şerh yazdı. Burada kendi bakış açısından İbn Sina’yı sıkı bir eleştiriye tabi
tutan Şemseddin Semerkandî, felsefenin değişik alanlarına ilişkin kendine özgü
kanaatlerini de ortaya koydu.
Şemseddin
Semerkandî, teorik astronomi alanında Batlamyus’un Arapçaya “el-Macesti” adıyla çevrdiği, daha sonra
da Nasiruddin Tusî tarafından yeniden düzenlenen (tahrir) eseri şerh etti.
Ayrıca astronomi konusunda “el-Tezkire fi
İlm el-Hey’e” adlı genel bir eser yazdı. “Amel el-Takvim Kevakib el-Sabite” adlı eserinde 1276-77 yılına ait
bir yıldız katalogu hazırladı.
Kelam alanında
“el-Mutekedât” adlı bir eser kaleme
aldı. Tefsir (yorum) alanında yazmaya başladığı ama bitiremediği “el-Sehâif fi el-Tefsir” adlı eseri çok
sonra Ahmed b. Mahmud el-Kirmânî (Ö. 1564) tamamladı.
“Eserleri
henüz incelenmemiş olan Şemseddin Semerkandî, çalışmalarında İslam dünyasında
kendisinden önceki ve kendi dönemindeki bilim adamlarının fikirleri hakkında
bilgiler vermesi yanında, hem muhteva hem de üslubla ayrıntılara yönelik
katkılarda bulundu ve özellikle pedagojik karakterli eserleriyle kendisinden
sonraki ilim zihniyetini etkiledi.” (Prof. Dr. İhsan Fazlıoğlu)
“Semerkendî’nin,
Es’arî kelâmcılardan ve özellikle Fahruddin Razî’den etkilendigi ve kendisinden
sonraki Sadrusserîa, et-Taftazanî ve el-Curcanî gibi ünlü kelâmcıları
etkiledigi, adı geçenlerin eserlerinde ondan alıntılar yapmasından anlaşılmaktadır.”
(Doç. Dr. Arif Yıldırım)
Eserlerinden
bir bölümünün yazmaları İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
BAŞLICA ESERLERİ:
GEOMETRİ: es-Sehaifu'l-ilâhiyye (üç cilt), el-Ma’arif şerhi’s-Sahaif (Muhammed b.
Hüseyin el-Asfarani), Adabü’üs Semerkandi, Eşkalü’üt-Te’sis.
ASTRONOMİ: el-Tezkire fi İlm el-Hey’e, Amel el-Takvim Kevakib el-Sabite
(1276-77 yılına ait yıldız katalogu).
KELAM: el-Mutekedât.
TEFSİR: el-Sehaif fi el-Tefsir.
FELSEFE-MANTIK:
Beşâret el-İşârât (İbn Sina’nın “el-İşârât ve el-Tenbihât” adlı eserinin
şerhi), Şerh
el-Fusûs el-Burhaniyye fi İlm el-Cedel, el-Munyet,
el-Amel fi İlm el-Cedel, Risale fi Adab el-Bahs, el-Munâzara,
Kıstas el-Efkâr fi Tahkik el-Esrâr.
KAYNAKÇA: Şaban
Döğen / İslâm ve Astronomi (s. 113, İstanbul 1993), Doç. Dr. Arif Yıldırım
/ “Semseddîn Semerkandî’nin Kısa Biyografisi” (Atatürk Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi Dergisi, sayı: 26, Erzurum, 2006), Mehmet Sami Baga / “Şemsüddin Semerkandî ve
Beşârât’ül İşârât Adlı Eserinin Tabiiiyât Bölümü: Tahîk, Tercüme ve
Değerlendirme” (Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ocak 2008), İhsan Fazlıoğlu / “Şemseddin Semerkandî”
(ihsanfazlioglu.net, erişim: 15.01.2012), İhsan Işık / Ünlü
Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of
Turkey’s Famous People (2013) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2017).