Nevin Meriç

İnsan davranışlarının nasıllığı ile toplumsal alanın nasıl kullanılacağı arasında paralel bir ilişki vardır. İnsan davranışlarının belli ahlâki ve estetik kaygılar çerçevesinde şekillenmesi, toplumsal alanın ortak kullanım alanı olması sonucu gerçekleşmiştir. Nitekim Norbert Elias Batı Avrupalı çağdaş bireyin ortaya çıkış sürecini incelerken bu gelişmeye dikkat çeker. Elias bu gelişmeyi "medenileşme" süreci olarak tanımlar. Bu tarihsel oluşuma etki eden ekonomik gelişme genel anlamda ortaçağdan sonra Avrupa'da gelişen pazar ekonomisidir. Bu süreç aynı zamanda toplumsal ve psikolojik sürede bağlantılı olarak işler.

18. yüzyıldan itibaren sosyal hayatı yeniden biçimlendirmede etkili olan modernleşme, insanın geleneksel dönemde din merkezli olarak şekillendirdiği zihnini, hareketlerini ve dolayısıyla toplumsal alanı kullanma biçimini değiştirmiştir. Modernleşmeyle toplum hayatını belirleyen yapılar -siyasi, sosyal, kültürel- geleneksel dönemden farklı olarak tamamen değişmiştir. Böylece toplum hayatında insan ilişkilerinin nasıllığını, bir başka ifadeyle âdâb-ı muaşereti şekillendiren felsefi arka plân da değişmiştir. Değişimin insana getirdiği en önemli problem, artık hayatın "parça"lı olarak algılanmasıdır. Bu algılayış düzeninde sosyal hayatı şekillendiren veriler geleneksel dönemden farklı olarak dünya/ ahiret merkezli olmaktan çıkmıştır. Bilakis dünya ile ahiret bir araya gelemeyecek şekilde birbirinden uzaklaştırılmıştır. Bu sonuç toplum hayatının "kamu" ve "özel" alan olarak algılanışı, dolayısıyla dinin kamusal alandan soyutlanması sürecini başlatmış ve hızlandırmıştır. Bu ayrışma Batı toplumunda bireyin kendini "rasyonel" ve "duygusal" ikilemi içinde algılaması sonucunu ortaya çıkarmıştır ki bu durum aynı zamanda çağdaş bireyin geleneksel dönemden farklılaşan yaşama biçimini, tavır alışlarını ifade eder. Kamusal alanda duygusal tavır alışlara, özellikle dini ifade eden davranışlara sembollere yer yoktur. Kamusal alan bireyin kendini bir biçimde ifade edecek olan bütün duygu ve kimliklerinden ayrışmış olarak bulunabileceği bir yerdir. Özel alan ise bireyin kamusal alanda gizlediği duyguları ve dini sembollerini göstereceği alandır.

Âdâb-ı muaşeret, topluma özgü yaşama biçiminin ifadesi olarak algılandığında, yaşama biçiminin değişimi âdâb-ı muaşeretin de değişimini beraberinde getirecektir. Dolayısıyla medenileşme kodlarıyla harmanlanan ve bütün dünya toplumlarına "standart medeni tavırlar" olarak lanse edilen "Batı âdâb-ı muaşereti", toplumların kendine özgü yaşama biçimine ait davranış kalıplarıyla karşılaştığında ciddi gerginliklerin hatta kırılmaların yaşanmasına neden olacaktır. Nitekim Batı - dışı toplumların medenileşme tarihi aynı zamanda toplumsal - tarihsel süreklilikte bir çok kırılma noktalarının yaşandığı örneklerle doludur. Dolayısıyla bu alan sosyal tarihin olduğu kadar, sosyal psikolojinin de inceleme alanıdır.

                      (Osmanlı'da Gündelik Hayatın Değişimi ve Adâb-ı Muaşeret, 2000)