İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu

Eğitimci, yazar, siyasetçi (D. 28 Şubat 1886, İstanbul - Ö. 1 Nisan 1978, Ankara). Kimi kaynaklarda İsmail Hakkı Baltacıoğlu olarak geçer. Babası Mucurlu Baltacıoğlu İbrahim Edhem Efendi; annesi, Düzceli Hamdune Hanım olup, ressam Fadime Baltacıoğlu’nun babasıdır. Çocukluğunu büyükbabası Abdurrahman Efendi’nin Cihangir’deki evinde geçirdi. Sirkelimescit Mahallesi Şemsülmekatip adlı okulda başladığı ilköğrenimini Maşrık-ı Füyüzat adlı bir özel okulda sürdürerek Kışlaarkası İlkokulu’nda bitirdi. Orta öğrenimini Fevziye Rüştiyesi (Ortaokulu) ve Vefa İdadisi (Lisesi)’nde okudu (1903). Okul hayatında aldığı hat (güzel yazı) dersleri ile tiyatrolar sanata ilgi duymasında etkili oldu. Liseyi tamamladığı yıl, “İkdam” gazetesinde yayımladığı yazılarla yazarlık yaşamı başladı. Aynı yıl Divân-ı Hümayun (Osmanlıda bir tür bakanlar kurulu) kâtibi olarak çalışmaya başladı, Tophane-i Amire (Top Döküm Amirliği) kâtipliği görevinde bulundu.

İsmayıl Hakkı Bey, 1904 yılında Darülfünun-u Osmaniye (İstanbul Üniversitesi)’nin Ulum-u Tabiye (Fen) Şubesi’ne girdi ve burayı 1908’de bitirdi. Öğrenimi sırasında hat dersleri almayı sürdürdü. Üniversiteyi bitirdikten sonra Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu)’de kısa bir süre öğretmenlik yaptı. Bu okula müdür olarak atanan reformcu eğitimci Mustafa Satı Bey ile birlikte çalışmıştı.

1910 yılında, Mustafa Satı Bey’in önerisi ve Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Emrullah Efendi’nin onayı ile pedagoji ve el sanatları konusunda öğrenim görmek üzere Avrupa’ya gönderildi. Paris, Londra, Belçika, İsviçre, Almanya’da bulundu. Batı dünyasında eğitim alanında yapılanları inceledi. Teoriden çok uygulamaya ağırlık veren İngiliz sistemi ilgisini çekti. Yurda döndükten sonra bir süre daha Darülmuallimin’deki görevine devam etti ve bu okulu Batılı bir sisteme göre yeniden düzenledi. Avrupa izlenimleri ile Darülmuallimin’e getirdiği yenilikleri yurt çapında konferanslar vererek, sergiler düzenleyip yazılar yazarak yaygınlaştırmaya çalıştı. “Talim ve Terbiyede İnkılap” (Eğitim ve Öğretimde Devrim) adlı kitabını yayımladığında (1912) devrimci görüşleri nedeniyle tepkilerle karşılaştı. Milli Eğitim Bakanlığı’nın isteği üzerine “Resmin Usulü Tedrisi” adlı eserini yazdı. Tepkileri önlemek amacıyla artık bakanlığın bastığı kitaplarında adı kullanılmıyordu.

İsmayıl Hakkı Bey, Balkan Savaşı sırasında “Şems-ül Mekâtip” adlı özel okulda (daha sonra İstanbul Lisesi adını aldı) karma öğrenim, kır gezintileri, okul tiyatrosu gibi uygulamaları ilk kez yaparak, bir anlamda geleneksel öğretim sistemine başkaldırdı. 1913 yılında Darülfünun’da pedagoji dersi vermeye başladı. 1913 yılında İstanbul Üniversitesi’nde atandığı pedagoji profesörlüğünü 1933 yılına kadar sürdürdü. Bu ara dört kez Edebiyat Fakültesi dekanı oldu. Dekanlıktan sonra Maarif Müsteşarı ve Cumhuriyet döneminin ilk rektörü olarak İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü görevine getirildi. Daha sonra Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Akademisi), İlâhiyat Fakültesi, AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde profesör olarak görev yaptı (1934-42). 1930 yılında modern bir okul kurmak amacıyla Gazi Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü görevine atanmıştı. Gazi Eğitim Enstitüsü’nü, anaokulundan yüksek öğretime kadar bir “iş okulu” olarak geliştirmek için hazırladığı projeyi Milli Eğitim Bakanlığı’na kabul ettiremeyince istifa ederek İstanbul Üniversitesi’ne geri döndü.

Baltacıoğlu, 1933 yılında yapılan Üniversite Reformu sırasında kadro dışında tutulunca, 1 Ocak 1934’te Yeni Adam (1934-46) dergisini yayımlamaya başladı. Dergi 1941 yılında Celal Bayar Hükümeti’nce, “Hitler rejimi karşıtı” yayın yaptığı gerekçesiyle, bir yıl süreyle kapatıldı. Baltacıoğlu’nun sosyoloji ve felsefe ağırlıklı yazıları, çıkardığı Yeni Adam ile başka çeşitli gazete ve dergilerde yayımlandı. 1939 yılında yeniden AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. 1943 yılında Afyonkarahisar Milletvekili seçilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne girdi. 1946 yılında ise Kırşehir Milletvekilliğine seçildi. Baltacıoğlu, 1950 yılında milletvekilliğinden emekli olduktan sonra “Yeni Adam” dergisini yayınlamayı sürdürdü. Konferanslar verdi, kitaplar yayımladı. 1942’de üstlendiği Türk Dil Kurumu Terim Kolu Başkanlığı görevini 1957 yılına kadar sürdürdü. 1950-57 yılları arasında “Din Yolu” adında bir dergi daha çıkardı, ancak bu dergiyi ilk yedi sayısından sonra başkalarına devretti. 1957 yılında “Kur’an”ı Türkçeye çevirdi. 1 Nisan 1978 tarihinde Ankara’da öldü.

Sosyoloji, psikoloji, felsefe, sanat, eğitim alanlarında yüz civarında eseriyle hikâye ve oyunları bulunan İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, millî kaynaklardan kopmadan Batılılaşmak gerektiğini savunuyordu.

“Prensiplerini dostluklarından önemli sayan, mantığını duygularından öne alan bir insanın hiçbir konuda ödün vermez bir kişilikte olması doğal. Bu ödün vermeyişin, pişmanlıklara değilse de acılara yol açışı da. Oğlu Tuna, babasıyla otuz yıl süren dargınlığını şöyle özetliyor: ‘1946 yılında çok sevdiğim Yeni Adam’dan uzaklaştım. Buna neden aile içindeki bazı özel sorunlardı. Babamla olan ilişkimiz kesildi. Yaklaşık otuz yıl dargın kaldık. Sanırım 1976 yılıydı, Mahmut Yurter aramızı buldu. Zaten ikimiz de bunun çok yanlış bir şey olduğunu düşünüyorduk. Mahmut Yurter’le birlikte Ankara’ya babamın evine gittik, eşim de yanımdaydı. Babamla sarıldık ve barıştık. Babamın o gün bana söylediği bir sözü hiçbir zaman unutamadım. Dargınlığımızın bu kadar uzun sürmesini anlayamadığını bunu ancak psikologların çözebileceğini söylemişti.’ Bu satırlar, aile içi çekişmeleri bile bilimsel yorumlamaya yatkın bir kimliği anlatıyor bence. Belki de Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu’nu, Almanların tanımladığı sözcükle ‘görevsever’ diye tanımlamak gerekir. ‘Göreve inanmak, onu ödün kabul etmeyen mutlak bir emir olarak tanımak, işin sonuna kadar gitmek’  gereğine inanan bir görevsever.” (Sennur Sezer)

ESERLERİ:

İNCELEME: Talim ve Terbiye’de İnkılap (1910), El İşlerinin Öğrenim Metodu (1914), Terbiye Konferansları (1914), Terbiye ve İman (1915), Terbiye İlmi (1916), Maarifte Siyaset (1918), Kalbin Gözü (1922), Rousseau’nun Terbiye Felsefesi (1925), Umumi Pedagoji (1930), Demokrasi ve Sanat (1931), Özel Öğretim Metodları (1932), Terbiye (1932), Resim ve Terbiye (1932), İçtimaî Mektep (1932), Mürebbilere (1933), Tarih ve Terbiye (1933), Sanat (1934), Felsefe (1938), Toplu Tedris (1938), Tiyatro (1941), Türk’e Doğru (1942), Batı’ya Doğru Okullar (1944), Öğretmen (1944), Çocukların Terbiyesi (1948), Rüyamdaki Okullar (1949), Gençler İçin En Büyük Tehlikeler (1950), Kur’an Tercümesi (1957), Türklerde Yazı Sanatı (1958), Büyük Tefsir (1964), Tarihe Doğru (1964) ,Ziya Gökalp (1966), Cinsel Eğitim (1967),  İzmir Konferansları.

ANI: Hayatım (yay. haz: Ali Y. Baltacıoğlu  (1999).   

OYUN: İnanmak (1939), Ölüler (1939), Sait Çelebi (1939), Hayvanlar (1939), Akıl Taciri (1940), Kafa Tamircisi (1940), Andaval Palas (1940), Kütük (1946), Dolap Beygiri (1949), Karagöz Ankara’da (1949), Küçük Şehit (1961).

HİKÂYE: Yalnızlar (1942).

ROMAN: Batak (1942).

KAYNAKÇA: Yeni Adam Ord. Prof. Dr. İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu Özel Sayısı (Yeni Adam dergisi, sayı: 921, Mayıs 1978), Necmettin Tozlu / İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun Eğitim Sistemi’nin Ana Gelişimi Üzerine Bir Araştırma (1989), Mehmet Faruk Bayraktar / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 5, 1992), Sennur Sezer / Bir Eğitim Öncüsünün İki Portresi (Cumhuriyet Kitap, (1.7.1999), TBE Ansiklopedisi (c.1, 2001), Remzi Demir - Doğan Atılgan / DTCF ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası - Elli Portre (2008), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).