İsmail Gaspiralı

Gazeteci, Yazar

Ölüm
11 Eylül, 1914

Gazeteci-yazar (D. 1851, Bahçesaray / Kırım - Ö. 11 Eylül 1914, Bahçesaray / Kırım). Doğduğu köyde başladığı ilköğrenimine Akmescit Erkek Okulu’nda devam etti. Sonrasında başladığı Veronej’deki Askerî Okul’dan Moskova Askerî Lisesi’ne nakledildi. O dönemde etkili olan aşırı Rusçuluğun Türkler üzerindeki baskısı karşısında 1867’de daha altıncı sınıftayken, Girit isyanında Rum asilerine karşı mücadele eden Osmanlı güçlerine katılmak üzere İstanbul’a geçmek üzere Kırım’a gitti. Ancak pasaportu olmadığı için İstanbul’a ulaşamadı. Tekrar okula dönmeyen Gaspiralı, Bahçesaray’da Zincirli Medresesi’nde Rusça öğretmenliği yapmaya başladı (1868). Birkaç yıl sonra Paris’e giderek (1872) Rus yazar İvan Turgenyef’in yardımcısı ve tercümanı oldu. Daha sonra, gittiği İstanbul’da Şemseddin Sami, Ahmet Mithat, Mehmet Emin gibi dönemin ünlü isimleriyle tanıştı. Namık Kemal, Şinasi ve Ziya Paşa’nın önderliğindeki Genç Osmanlılar (Jön Türkler)’den etkilendi. 1975’te Kırım’a döndü. Bahçesaray Belediye Başkanlığı’na seçildi (1878–84).

Kendisinin gazete çıkarmasına Rusların izin vermemesi üzerine Akmescid’de çıkarılmakta olan Tavrida gazetesinde “Genç Molla” takma adıyla Rusya Müslümanlığı başlığı altında yazılar yazdı. 1883’te Rusçasıyla birlikte yayınlanması şartıyla Türkçe bir gazete çıkarmasına izin verildi. Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval ismiyle çıkardığı gazeteden etkilenerek Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesini çıkarmaya başladı (1883–1918).  Ayrıca Tonguç, Âlem-i Nisvan (Kadınlar Dünyası, 1902), Kahkaha (mizah dergisi) dergilerini çıkardı.

Hayatı boyunca “Dilde, fikirde, işte birlik” şiarına uygun yaşayan Gaspiralı, tüm Türk haklarını birlik ve dayanışmaya çağırdı. Türkistan, Mısır ve Hindistan’a giderek buralardaki Müslümanların eğitim çalışmalarına katıldı. Rusya Türklerinin eğitimi ve birleşmesi yolunda mücadele etti.

Usûl-i Cedid adıyla açtığı (1882) mektepte 1884’te usûl-ı savtiye (sesli harfler) esasına dayanan alfabeyi uyguladı. Fanatik çevrelerin tepkileriyle karşılaştı. Yazılarında ve sohbetlerinde skolastik usûlü tenkit etmesi medreselerin hoşuna gitmedi. Ailenin kadın ve erkeklerden kurulu bir topluluk olduğuna inanıyordu. Böylece, aslında Batı zihniyeti manasına gelen Usûl-i Cedid ocağında kızların da okumalarının şart olduğu kanâatini telkine çalıştı.

Niyazi Akı tarafından ilk İslâmcı roman olarak nitelenen Dar’ür-Rahat Müslümanları adlı romanı, 2002’de sadeleştirilerek yayımlanan Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları romanında bir bölüm olarak yer aldı. Bu bölüm ile diğer bölüm Frengistan Mektupları, başka eserleri gibi daha önce Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesinde tefrika edildi. Bu romanda, Taşkent’te ailesinden kalan mal varlığıyla yaşayan Molla Abbas’ın, yirmi iki yaşında iken bir gün malını mülkünü satarak, dünyayı dolaşma kararı almasını işler. Kitabın sonuna kadar Molla Abbas birçok ülkeyi geziyor, yeni şeyler öğreniyor, birçok yeni hadiseyle karşı karşıya kalıyor. Her yerde, her zaman ilim ve medeniyetin yükselmesini, Müslümanların geçmişini ve geleceğini düşünüp, tahlil ediyor.

“Yazılarındaki Üslupta zaman zaman sembolik tarzı seçerdi. Bu tarz herkes tarafından değil, meseleyi bilenlerce daha iyi anlaşılır.” (Mustafa Kafalı)

***

Dünya Müslümanlarının ve Türklerin birliği ve kalkınması için mücadele eden İsmail Gaspıralı, gerek basın-yayın yoluyla ve uyguladığı yeni eğitim metotlarıyla gerekse yazdığı eserlerle bu hedefine ulaşmak için büyük gayret göstermiştir. Onun mücadelesinde, telif ettiği eserleri, önemli bir yer tutmakta olup onlardan bazıları ütopya türündedir. Bunların en önemlisi de Endülüs’ü konu alan Darürrahat Müslümanları adlı eseridir. Gaspıralı, bu kitabı aracılığıyla Müslümanların geri kalmışlık sebeplerini açıklamıştır. Akabinde de gelişmek ve kalkınmak için neler yapılması gerektiğini ortaya koymuş, azimle çalıştıkları takdirde Müslümanların, Batı medeniyetini geride bırakacak medenî bir Müslüman toplum inşa edeceklerine inandığını ifade etmiştir.” (Nizamettin Parlak)

ESERLERİ:

ROMAN: Dâr’ür-Rahat Müslümanları - Yaki Acâib-i Diyâr-ı İslâm (Bahçesaray, 1909), Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları (Sadeleştirenler: Ercüment Dursun-Ercan Sakarya, 2002), Kadınlar Ülkesi, Arslan Kız, Gündoğdu.

DİĞER ESERLERİ: Rusya Müslümanları (Rusça, 1881), Mir’ât-ı Cedîd (Bahçesaray, 1882), Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (1885), Hace-i Sıbyân (1893), Atlaslı Cihannâme (1894), Mekteb ve Usûl-i Cedîd Nedir (Bahçesaray, 1894), Türkistan Uleması (1900), Nasihat-ı Tıbbiye (1901), Beden-i İnsan (1901), Yunan Hükeması (1901), Usül-i Edep (1901), Memalik-i İran (1901), Meşhur Payitahtlar (1901), Tashih-i Akaid-i İslâmiye (1901), Zoraki Tabib (1901), İki Sarayda Bir Gece (1906).

KAYNAKÇA: Altan Deliorman / İsmail Gaspıaralı ve Tercüman Gazetesi (Türk Kültürü dergisi, 69. sayı, 1968), Yusuf Akçura / Türkçülüğün Tarihi Gelişimi (1968),  Niyazi Akı / Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış / 1923-1967 (1968), Doç. Dr. Nadir Devlet / İsmail Bey (Gaspiralı) (1988),  Hakan Kırımlı / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 13, 1996), Prof. Dr. Mustafa Kafalı / İsmail Gaspiralı’nın Yayımcılığı ve Gazeteciliği (Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1999), Niyazi Hüseyin Bahtiyar / Balkanlar’da Türk Ünlüleri (2002), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (c. 13, s. 338), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Doç. Dr. Nizamettin Parlak / İsmail Gaspıralı’nın Dârürrahat Müslümanları Adlı Eserindeki Endülüs Algısı Üzerine (Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ÖS-I: 141 -160 [2015).

 

 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör