Yunus Emre

Hacı Bektaş, Rum diyarına geldiği sırada ora­da “Seyyit Mahmut Hayranî, Celâleddin-i Rumî, Hacı İbrahim Sultan” gibi bir takım büyük muta­savvıflar arasında bir de “Emre” adlı kuvvetli ve­layet sahibi bir şeyh vardı. Hacı Bektaş'ın dave­ti üzerine Rum erenleri onun nezdine geldikleri halde, bu şeyh her nedense davete gelmedi. Öbür Rum erenleri. Onun gelmediğini Hacı Bektaş’a ha­ber verdiler. O da_; Sarı İsmail adındaki dervişi­ni gönderdi. Emre'yi yanına çağırttı. Gelmemesindeki hikmeti sordu. Emre, “Perde arkasından çı­kan bir elin kendisine nasip verdiğini, hazır bu­lunduğu o erenler bezminde Hacı Bektaş adlı hiç kimesne görmediğini” söyledi. Hacı Bektaş “O elin bir işareti olup olmadığını” sorunca, “Ayasında yeşil bir ben” gördüğünü anlattı. O vakit Hacı Bek­taş elini uzattı, Ayasındaki yeşil beni hayretle gö­ren “Emre”, kendisine evvelce el-veren mürşit kar­şısında bulunduğunu anlayınca üç kere heyecanla “Taptuk Padişahım” dedi. Ve adı o zamandan son­ra Taptuk Emre oldu.

O bölge köylerinden birinde, Yunus adında, rençberlikle geçinir, çok fakir bir adam vardı. Biryıl kıtlık oldu. Yunus'un fakirliği büsbütün arttı. Nihayet birçok kehanet ve inayetlerini duyduğu Hacı Bektaş'a gelip yardım istemeyi düşündü. Sı­ğırının üstüne bir miktar alıç -yabanî elma- koyup dergâha gitti. Pirin ayağına yüz sürerken hediyesi­ni verdi; bir miktar buğday istedi. Hacı Bektaş ona lûtufla muamele ederek, birkaç gün dergahta misafir etti. Yunus geri dönmek için acele ediyor­du. Dervişler Pir'e_, Yunus'un acelesini anlattılar, O da: “Buğday mı ister, yoksa erenler himmeti mi?” diye haber gönderdi, gafil Yunus, buğday is­tedi. Bunu duyan Hacı Bektaş_! tekrar haber gön­derdi : “isterse o alıcın her tanesince nefes ede­yim!” dedi. Yunus buğdayda ısrar ediyordu. Hacı Bektaş_t üçüncü defa haber gönderdi. “İsterse her çekirdek sayısınca himmet edeyim” dedi. Yunus yine buğdayda ısrar edince; emretti, buğdayı ver­diler. Yunus dergâhtan uzaklaştı. Yolda, yaptığı ku­surun büyüklüğünü anladı. Pişman oldu. Geri dö­nerek kusurunu itiraf etti. O vakit Hacı Bektaş, onun kilidi Taptuk Emre'ye verildiğini isterse ona gitmesini söyledi. Yunus, bu cevabı alır almaz he­men Taptuk Dergahına koşarak başına geleni an­lattı. O da Yunus'u dergâhın odunculuğuna tâyin etti. Yunus kırk yıl bu hizmette bulunduğu halde, dergâha eğri ve yaş odun getirmedi. Uzun yıllardan sonra bir erenler meclisi kuruldu. Orada şeyhi ile beraber oduncu Yunus hazır olduğu gibi,- Yunus-i Gûyende adlı tanınmış bir ilâhici de vardı. Mecliste Taptuk Emre'ye coşkunluk geldi, “Şevkimiz var, haydi sen de biraz terennüm et!” diye Yunus'i Gû-yende'ye seslendi. Ama bunu birkaç defa söylediği halde Yunus-i Gûyende'den hiç ses çıkmadı. Nihayet oduncu Yunus'a dönerek; “Haydi, dedi, artık za­manı geldi, kilidin açıldı. Hacı Bektaş sözü yerine geldi, durma söyle!” Bunun üzerine Yunus'un per­desi yırtılarak, kilidi açıldı ve arifane nefesler, ilâ­hiler söylemeğe başladı.

Hakikate varmak için geçirdiği çilekeşlik devrinde Yûnus Emre'nin dergâha hiç eğri ve yaş odun getirmediğini farkeden Taptuk Emre, bir gün Yunus'a, “Dağda hiç eğri odun kalmadı mı?” diye sor­muştu. Yunus: “Dağda eğri odun çok, lâkin senin kapına odunun bile eğrisi yakışmaz” diye cevap verdi.

Rivayet ederler ki, her nedense, Yunus'a, şeyhi, kırk yıl seyahat etmesini emretmiş. O da tam kırk yıl gezip dolaştıktan sonra tekrar şeyhinin dergâ­hına gelmiş, “Ana Bacı” yı bularak şeyhin kendi hakkındaki düşüncesini sormuş. Ana Bacı da demiş ki:

 “Yarın, sabah namazında, şeyhinin yolu üzerine yat, şeyh senin kim olduğunu elbette bana soracak, ben de ona Yunus diyeceğim. Eğer, bizim Yunus mu diyecek olursa anla ki, artık çilen dolmuştur.”

Ertesi sabah Yunus, bu nasihate uyarak yola usandı. Şeyhi merak edip de, “Bizim Yunus mu?” diye sorunca, Taptuğun ayaklarına kapandı. Ve o günden başlıyarak şeyhin müsaadesiyle hayata yeniden doğarak ilâhî şiirlerini söylemeğe başladı.

Salihli kazası civarında “Emre” adlı, yetmiş ev­lik bir köyde, taştan bir türbenin içinde, Taptuk Em­re ve çocukları ile torunları yatmaktadır. Türbenin eşiğinde de, bir başka mezar vardır. Bu, Yunus'un bir çok mezarlarından biridir. Yunus Emre, kapı eşiğime kendisinin gömülmesini vasiyet etmiş... Şey­hini ziyaret edecekler, kendi mezarını çiğneyerek geçsinler diye.

Miskin Yunus, içinden geldiği gibi, durmadan ilâhiler ve nefesler söylermiş. Onun ilâhileri o ka­dar çokmuş ki, bir kısmını hayvanlar, bir kısmını insanlar, bir kısmını da melekler söyleyip dururlarmış.

                                                                            (Yunus Emre, 1972)

Yunus Emre'nin san'atı tamamiyle «Millî» yâni «Türk» bir san'attır ki, bunu tahlil edecek olursak, başlıca iki unsura tesâdüf ederiz: Evvelâ ona ahlâkî-sûfîyâne esaslarını veren «İslâmî-Nev-Eflâtûnî» unsur; ikinci olarak; lisanın, edasını, şeklini, veznini veren millî unsur. Birisi «Esâs»ı diğeri «Şekl»i teşkil eden bu iki unsur, Yunus'un şahsiyetinde birbiriyle o suretle kaynaşmıştaki, ondan vücûde gelen o yeni san'at şekli, zevk itibâriyle, tamamiyle «Türk»tür. «Yunusa, bu iki ayrı unsuru, şahsiyetinin, ruhunun hararet ve heyecâniyle eriterek, ortaya, tamamiyle başka ve hususî vasıflara mâlik yepyeni bir mahsûl çıkarmıştır. İşte onun kudreti, hattâ «Dehâ» sı buradadır ki, biz umumiyetle Türk san' atında bu «Terkib» kabiliyetini görebiliyoruz. Yunus'un yaratarak üzerine şahsiyetinin damgasını vurduğu ve tespit ettiği bu milli san'at şeklinin husûsî seciyeleri şunlardır: Safvet ve samimiyet, dilde basit ve serbest söyleyiş, vuzuh (açıklık). Onu okurken karşımızda, sâde, ma'sum, ruhu şefkat dolu bir dervişin ilâhî bir lisanla terennümünü duyarız; ruhunu pek eski bir âşinâ gibi bize açan bu derviş, Hakk'a karşı feryadlarında, hitablarında da dâimâ en tabiî bir sâdelik ve temizlikle bağırır, ağlar, itiraz eder. Onda tasannu, merasim ve âdâba riayetkârlık yoktur. Engin ruhunun  basit ve  rahat söyleyişleri ilahilerinde berrak bir surette görülür.

İşte bu büyük kudretinden dolayı, «Yunus» un sûfîyâne şiirleri Anadolu'da sür'atle yayılarak az zamanda birçok takibçileri yetişti. XV. yüzyıla kadar, İran Tasavvuf Edebiyatının şiddetli te'siri altında kalan Anadolu Edebiyâtı, bir taraftan «Mevlânâ, Sultan Veled, Attâr, Senâî, Sa'dî» nüfûzuna kapılarak Acem vezin ve şekillerini hergün artan bir muvaffakiyetle kabul ederken, diğer taraftan da Yunus'un kuvvetli şahsiyetiyle canlandırdığı Millî tarzı bırakamayarak ona da uyuyordu. Aynı kaynaktan gelen sûfiyâne ilhamın böyle iki muhtelif mecra ta'kib etmesinde, «Yunus» un şüphesiz büyük bir rolü vardır; eğer o, bu millî tarzı kendi dehasıyla ihyâ ve tespit etmeseydi, büyük İran sûfîlerinin kuvvetli te'siri ile edebiyatımız belki yalnızca diğer mecrayı tâkibedecekti. Nitekim, «Dindışı» edebiyatta «Yunus» ayânnda millî bir dâhî yetişmediği için o yol asırlarca terk edilmiş ve o vadide hiçbir zaman «Yunus Tarzı» dediğimiz tasavvuf edebiyatı asliyet ve kıymetinde «Millî» bir şey meydana çıkamamıştır.

«Yunus»un san'at şekli hakkında verdiğimiz İzahat, onun eserlerinin halk arasında asırlarca yaşamasının sebebini de bize anlatabilir. Onun san'atını teşkil eden iki unsurdan birincisi yâni «İslâmi-Nev-Eflâtunî» unsur Anadolu'da altı asırdan beri azalmak şöyle dursun, son zamanlara kadar artan bir kudretle devam etti durdu. Medreseler, tekkeler vasıtasiyle yukarı tabakalardan yavaş yavaş halk arasına da yayılan bu telâkkiler ortada hüküm sürerken Yunus ilâhîlerinin unutulması elbette imkânsızdı. Bilhassa, bu unsurun halktan alınmış şekillerle ve halk zevkine uygun bir tarzda te'lif edilerek, ortaya konulması, böylece en yüksek metafizik telâkkilerin çok basit ve milli bir şekilde ifâde olunması «Yunus» ilâhilerine her tabakada mevki' veriyordu. Böyle olmakla beraber, diğer yüzlerce tâkibçiye rağmen, onun asırlardan beri süren muvaffakiyetini, sadece hitab ettiği muhitin fikrî bir inkılâba erişmesinde değil, daha ziyâde onun şahsiyetinde, dehâsında aramalıdır. <Yunus»u, şüphesiz kuvvetli te'siri altında kaldığı «Ahmed Yesevi> ile mukayese edecek olursak, san'atkâr olmak bakımından ona her surette üstün olduğunu itiraf mecburiyetindeyiz.

                                                                                                                                       (Türk Edebiyatı Tarihi, 1986)  

Bir İslâm şairi olduğunun iyice şuurunda bulunan Yunus, İslâm metafiziğine uygun olarak, ölüme, hayata, hayattan ölüme geçişteki çetinliğe ayrı ayrı değer verir. Hayatı bir Tanrı nimeti olarak bütün sevinçli ve güzel yönlerinden yakalar. «Her nefs ölümü tadıcıdır» ilâhî kaidesinin ışığında ölüme geçişin trajiğini çizer. Ve bütün bir İslâm mistisizmi açısından ölüm ötesine ışık tutar. Gerek hayatın güzel yüzü, gerek ölüme geçişin asık ve buruşuk suratı, gerek ölüm ötesinin ebedî yeşil çehresi için insanın daima aşkla, ilâhî sevgiyle ayakta durması gerektiğini kabul edelim ister; tek aşktır ki, bizi bu değişik şartlarda bir birlik içinde ve varlık halinde tutabilir. Bunun için :

«Bir dem aşksız olmıyayım» duasıyla Allah'a yalvarır. Bir de hayat temlerinden örnekler verelim :

Bu dünya bir gelindir yeşil kızıl donanmış;

Kişi yeni geline bakar bakar doyamaz

Bu dünya, insanın bakıp bakıp doyamadığı kızıl, yeşil donanmış pırıl pırıl bir gelindir. Ölümü en sâkin ve soyut çizgilerle anlatan Yunus, ölüme geçiş acılarını en dehşetli imajlarla, hayatı da, bir çocuğun dünyaya bakışı kadar taze, renkli ve parlak, canlı kelimelerle anlatıyor. Bu dünya imajı, Lorca'nın şiirleri kadar canlı ve renklidir.

 Aynı şekilde, çocuğun gençliğe geçişini anlatırken, Yunus,

Bu çağ ile sakal biter

Görenin gülmesi tutar

diyor. Sakalı yeni bitmiş bir insanın, kimsenin büyüdüğüne inanamamasını, bu psikolojik realizmi yakalarken Yunus insanı şaşırtır. Ve insanın doğuşu imajı da hep aynı hayat güçleriyle canlandırılır :

İlk yaz güneşi gibi

Mevc urup doğa geldim

Bunlar, Yunus'un ayrıntılara bile müthiş dikkatleridir. Yaz başlangıcı güneşinin, bahar güneşinin dağın ucundan çıkarken, adetâ hoplıya hoplıya, sıçrıya sıçrıya çıkışı, döne döne yükselişi duygumuz, yeni sakalı biten bir insana güler gibi oluşumuz, yeni geline bakıp bakıp doyamayışımız gibi psikolojik nüanslara bu dikkat, şairimizin günlük yaşayış duygularında bile ne kadar sıhhatli ve canlı, uyanık ve çevik olduğunu, gözün ve duyguların, gönül ve akıl gibi nice ayakta durduğunu, şairin her yönüyle eşyaya ve eşyanın gerisindeki gerçeklere çevrik beklediğini gösterir bize. Metafizik düşünceler ve ölüm ötesine bakış, onun günlük idrak akışını iptal edememiş, felce uğratamamış, gölgelememiş, karartmamıştır. Tersine, eşyadaki, içteki ve dıştaki her kıpırdayış, o ebedî fonun ışığında önemli ve değerli, dikkate yarar ve yaraşır bir pırıltıdır. Sabah güneşin bir çocuk gibi bir dağ ucundan zıplaya zıplaya çıkışı, sekerek yükselişi, sakalı biten bir çocuğa insanın gülesinin tutması, baka baka doyulmayan kızıl, yeşil bir yeni geline benzeyen bütünüyle bu dünya, bütün güzel bir nîmetsi akışıyla bu dış hayata karşılık içteki sürüp giden aşk, yani iç hayat akışı birleşerek, ebedî kaynağa doğru akıp giderler, İçteki aşk, dışın faniliğini ötenin ebediliğine çeviren, dönüştüren bir köprüdür. Veya dış hayatı bir ırmak yükü gibi sırtına alıp denize götüren bir ırmaktır.

Hayatla Ölüm arasındaki ilişkiyi :

Senin ömrün ok gibi yay içinde dopdolu

Dolmuş oka ne durmak ha sen anı attın tut

beytinde kısaca anlatıyor. Ömür, yani hayat, yay içinde dopdolu bir oktur. Yaşayış gerginliğini, her an ölümün çatabileceğini bu DOLMUŞ OK, yay içinde bu dopdolu oluş açıklar. Fakat bu ok, sonsuza kadar duramaz. Bir gün atılacaktır. Hedefse ölümdür. Matematik bir kesinlikle bu böyle olduğuna göre, insanın ölüme ayarlanması sağduyuya elverişli olan tek iştir. İnsana ok hedef için gereklidir, yoksa hedef ok için değildir ve ok hedef değildir.

Lirik dediğimiz şiirler, halk duyuşlarıyla da ilgili olarak, tabiatla insanın yalnızlığı arasındaki ilişki veya tezadı ana tema olarak alır. İnsanla tabiat arasındaki gerginlik, yabancılık, insanî duyuşla tabiî oluş arasındaki şiddet farkı, yön değişmesi, çatışma ve bağdaşmazlık söz konusudur. Tabiat çılgınca güzelse, insan ondan bir anlamda mutlak mahrumdur. Sanki kendisiyle onun arasında bir engel vardır. Atılan her bağ tutmaz, her köprü düşer, konan her tas devrilir. Mezar taşları bile hep devrilir. Dağ insanın karşısına bir harâmi gibi çıkar. Tabiat, bütün bir güzellikle donanıksa, tam o anda insanın içi üşür, içine kar yağar kişinin,

Harami  gibi yoluma

Arkım düşen karlı dağ

şiirinde de görüldüğü gibi, Yunus, tabiatı «karlı dağ» sözüyle sembolleştirir. Haram ile harâmi arasındaki kelime benzerliği, nefsle tabiat arasındaki keyfiyet benzerliğine denktir. Tabiatın isteklerine cevap veren, dolayısıyla içteki bir gerçekleşmesi, toplanması ve tohumlaşması olan nefs, insanın yolunu, eşkıya gibi kesen bir karlı dağdır sanki. Yine :

Karlı dağların başında

Salkım salkım olan bulut

Saçın çözüp benim için

Yaşın yaşın ağlar mısın

beytinde olduğu gibi, bir yanda tabiatın ihtişamlı ve parlak çizgisi, öte yanda bulutlardan bile kendisine ağlamasını isteyen bir iç yalnızlık. Ama tabiat ağlamaz. Nefse cevap verse de, daha doğrusu nefsi kamçılasa da, ruha cevap vermez. Arada bir perde vardır, delinemiyen bir zar vardır. İnsan, tabiat içinde ona yabancı, dolaşır durur.

Gurbeti anlatan şiirlerinde de, Yunus, gittikçe artan bir şiddetle, gariplik duygusunu, en uç noktaya kadar götürür. Bir garibin öldü denilmesi, ölümün üç günden sonra duyulması ve soğuk su ile yıkanılması bu merhaleleri anlatır.  Bu sefer, «Karlı  Dağ»,  «Soğuk  Su» olmuştur.

Buradan, Yunus'un insan ve şair anlayışına çıkılabilir. «Dertli Dolap» şiiri bir bakıma, Yunus'un poetikasıdır. İnsan, Dağdan «yâni tabiattan» hezeni (yâni nefsi, vücudu, bedeni) getirilen, buraya uymadığı için «türlü düzeni bozulan», bir türlü bu dünyaya alışamıyan, bu şartlarla uyuşamıyan, ona daima yabancı, dertli bir dolaptır. İnleyen bir dolaptır. İnsan ve şair bir dertli dolaptır. Dolabın iniltisi de şiir.

Suyum alçaktan çekerim

Dönüp yükseğe dökerim

beytinde de, insanın toprakla, gökle, süfli ve ulvî âlemle, nefs ve ruh dünyasıyla olan alâkası, bir çırpıda en güzel bir örnek bir benzetiş içinde canlanıveriyor.

Ben bir usanmaz ozanım

Derdim vardır imlerim

beytinde de, insanın bu dünyaya uymazlığı, yabancılığı yüzünden nasıl inlediği ve «usanmaz ozan» haline geldiği açıkça söylenerek insanla tabiat ve şiirle tabiat, sanatla tabiat arasındaki çelişki îmâ edilmiş oluyor. Şairin oluşumu, tabiat parça ve unsurlarını kullandığı halde, ona nasıl karşı çıktığı, ondan nasıl yakındığı, insan, sanal ve şiir için çilenin birinci şart olduğu, su dolabı ve yaptığı iş, sesi düşünülünce anlaşılıyor. Dolap, ayrıca biçimin (şekil)in sembolüdür. Su ise muhtevadır (öz). Su, dolaba gelip çıkıp gidiyor ve dolaptan bir ses çıkıyor. Sürekli bîr inilti.

Derdim vardır inilerim

mısraının her kıta sonunda tekrarlanısı ile gittikçe artan ve kuvvetlenen bu şikâyet sesi, ritmdir. Şiirin sesidir. Su akıp faydalı oluyor. Böylece, muhtevanın verimli ve faydalı olması gerekiyor. Biçimse sairin şahsiyetinden, iç biçimden, mizacından, kopup gelen kalıptır. Yani dolap hem şairin kişiliği, hem o kişiliğin tek şiire yansıması olan biçim. Çıkan ses, şiirin eksilmemesi gereken sesidir. Dolapların belli biçimi, vezne, sesin hep aynı şekilde oluşu kafiye ve iç ritme denk alınabilir. Şüphesiz, Yunus bu şiirde insanı, insanın bu dünyadaki konumunu, kendi öz yalnızlığını anlatıyor. Ama, şuuraltı itmeleriyle ve sembolizasyonu ile de, aynı şiir, şairin poetikası için bir çıkış noktası olmuştur denebilir. Ya da şiirin gücü, çok taraflığıyla bunu da çıkarmağa elverir.

                                                                                  (Yunus Emre, 1989)