19. Yüzyıl gazeteci-yazarlarından (D.1851,
Diyarbekir - Ö. 1890). Ünlü sosyolog Ziya Gökalp'in babası, Mustafa Sıtkı
Efendi'nin oğludur. Annesi ise Müftü Derviş Efendi'nin kızı Hadîce Hatun'dur.
Tahsilini ikmal ettikten sonra Vilâyet Evrak Müdürü oldu. "Evrak Müdürü
Tevfik Efendi" nâmıyle şöhret buldu. Aynı zamanda Vilâyet Matbaası Müdürü
ve Sermuharrirliği ile Meclis-i İdare-i Vilâyet Müddei-i-Umûmîliği'ni
yapıyordu. Diyarbekir Vilâyeti'nin yeni bir tarihini yazıyor, şehirle ilgili
topladığı coğrafî, iktisadî, ziraî, istatistikî ve sair bilgileri düzenlediği
"Vilâyet Sâlnamesi"ne yayımlıyordu. Risâle hâlinde neşrettiği Diyarbekir
Tarihi'ni de "Sâlnâme"ye ekledi. Fakat bu titiz
çalışmaları yüzünden gözleri rahatsız oldu. Artık gözlüksüz yazı yazamıyordu.
Baba ocağından ayrılmamak için kendisine teklif edilen şehir dışındaki yüksek
görevleri kabul etmemişti.
Vefatından birkaç sene evvel Diyarbekir Vilâyeti'nın Nüfus
Nâzırı oldu. Döneminin ve önceki dönemlerin şair ve yazarlarını incelediği gibi
oğlu Ziya Bey'i (Gökâlp) bu yönde teşvik etti. Kendisine Sezâi, Hâmid, Kemal,
Şinasî, Ekrem ve sair büyük şair ve yazarları kitapları ve gazete
koleksiyonlarıyla tanıttı ve sevdirdi. Ömrü vefa etseydi Ziya Bey'in daha iyi
bir eğitim görmesi için büyük fedakârlıklarda bulunacaktı. Nitekim Ziya Bey,
araştırmalarına başlar başlamaz, birkaç dükkânın kirasını kendisine havale
etti. Ziya Bey, bu paralarla o zamanın Diyarbekir'de mevcut Mazlûm Efendi adlı
Ermeni kitapçıdan kitaplar alır ve onun vasıtasıyla İstanbul'dan kitablar
getirtirdi.
Tevfik Efendi, ilmen yüksek, fikren yenilikçi,
ahlâken fevkalâde oldukça cömert ve ikramsever olduğu gibi, ölünceye kadar beş vakit namazını edâ etmiş; her sabah namazdan
sonra Kur'ân-i-Kerîm'den ve Delâil-i- Hayrât'dan birer cüz' okumak alışkanlığındaydı.
Ölüm yatağında bile namazını edadan geri kalmamıştı. Müddet-i hayatında işret
etmemiş ve başka hiçbir harama bulaşmamıştı.
M. Tevfik
Efendi'nin 1873 Şubatından itibaren en az 12 yıl Diyarbekir Vilâyeti Evrak
Müdürlüğü'nde bulunduğu, sâlnâmelerden anlaşılıyor. Üzerinde "Vilâyet Evrak ve Matbaa Müdiri ve
Gazete Muharriri rif'atlü Tevfik Efendi marifetiyle tertib olunmuşdur"
yazısı bulunan ve 1883 Nisanı başında piyasaya çıkarılan 194 sayfalık 1883 yılı
Diyarbekir Sâlnâmesi'nde "Vilâyet Evrak Müdiri ve Gazete Muharriri Tevfik"
imzası vardır. M. Tevfk Efendi'nin 1301 Diyarbekir Sâlnâmesi, Vilâyette çok
rağbet görmüş ve tarihçe bölümü için çabucak satılıp mevcudu kalmadığı gibi, bu
bölüm hem gazetede tefrika edilmiş, ayrıca basılıp satışa verilmiştir
KAYNAK: 1877 Diyarbekir Salnamesi
(9. Sâlnâme, s. 96), Şevket Beysanoğlu /
Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (c. 2, 2. bas. 1997, s. 6-14), İhsan Işık
/ Diyarbakır Ansiklopedisi (2013) – Geçmişten Günümüze Diyarbakırlı İlim Adamları Yazarlar ve Sanatçılar
(2014) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi (C. 12, 2015).
