Bizans
dönemi Süryani bilginlerinden (D. 507, Eğil / Amid - Ö. 587, Efes). Bizans
kilise tarihinde ünü yaygındır. Yakalandığı hastalıktan duasıyla kurtulduğu
Marun adlı bir zahidin yaşadığı Egil'e yakın Are'ârabta manastırında 4 -15
yaşlarını geçirip, dinî ilimleri öğrenmiş, Marun ölünce, Amid'in kuzeyinde
Avurtîlerin Mar - Yuhenna adlı manastırına gelip rahiplik meslekine girmiştir,
529 da şemmâs olmuştur.
Bilgisini
arttırmak ve büyük merkezleri tanımak için 530 yılında derviş gibi seyahate
çıkarak, 532 de Antakya'ya ve oradan da Mısır'a vardı. 533 yılında İstanbul'a
varan Yuhenna, 535'te hemşerisi Amidli Afrim ile birlikte dinî irşadcı oldu,
540 ve 541 yıllarında Mezopotamya'ya seyahat etti.
Bizans
İmparatoru Justinyanus, ilim ve erdemleriyle meşhur olan Yuhenna'yı 542 de
huzuruna kabul ederek, onu Asya Eyaleti'nin merkezi Efes şehrine irşad için
gönderdi. Oradan, Firigya, Lidya, Karya gibi Anadolu bölgelerini de dolaşarak
henüz Hıristiyanlığı benimsemeyen kaba kabileleri bu dine sokmada büyük
gayretler gösterdi. Nihayet, 558 yılında Efes'te merasimle piskopos seçildi.
Bu vazifede 29 yıl kaldığından ve bu arada 92 kilise ve 12 manastır yaptırdığından,
Bizans tarihinde "Efesoslu Yuhenna" adıyla da anılmıştır. Onun geniş
nüfuz ve itibarını çekemeyen Efes Valileri aleyhine yürümüş, nihayet kendisini
Eğede bir adaya sürmeğe muvaffak olmuşlardır. Yuhenna sürgünde iken 586 veya
587 yılında ölmüştür.
Egilli
Yuhenna, Bizans'ta büyük kilise tarihi yazmış olmakla meşhurdur. Onun "Kilise Tarihi" 3 büyük cilt olup,
her cildi 6 bölümdür. I. ve II. Ciltler Roma Kayseri Julyus'tan 571 tarihine
kadarki umumî vakaları anlatır. Son Cilt, 571 - 585 yıllarına ait olup 418
sahifedir. Birinci cildi kaybolmuştur. Son iki cildi Yedinci Asırda yazılmış
nüshalar olarak bulunmuş ve Londra'da, Britich Museum'da 14640 numara ile
muhafaza edilmektedir. Yunanca yazılan bu eser, 1853'te Londra'da neşredilip,
Smith'in ingilizce tercümesi 1860 da, Şunfelder'in Almanca tercümesi 1862 de
basılmış ve ayrıca Lâtinceye de çevrilmiştir. Hazreti İsa dininin Doğu'ya ve
Batı'ya yayılışı büyük bir vukuf ve sadakatle anlatıldığından, Yuhenna'nın
eseri, pek makbuldür.
Yunanca
yazdığı 3 ciltlik Kilise Tarihi
1853'te Londra'da yayımlandı. Almanca, İngilizce ve Latinceye çevrildi. Ayrıca
iki ciltlik Evliya ve Azizlerin Menakıbı
(58 bölüm, 619 sayfa; içinde Amid ve çevresindeki Azizler anlatılmıştır), Kısa Kilise Tarihi, Müminlere Dair
Risaleler, Din Ulularına Cevaplar gibi yapıtları vardır.
KAYNAK: Şevket Beysanoğlu / Diyarbakırlı
Fikir ve Sanat Adamları (2. bas. 1996, c. 1, s. 3), Yurt Ansiklopedisi (c.4,
Anadolu Yayıncılık,1982), Gabriyel Akyüz'den alınan bilgiler, İhsan Işık / Diyarbakır
Ansiklopedisi (2013) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye
Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2015).
