Hezarfen Ahmed Çelebi

Havacı, bilgin, mucit (D. 1609, İstanbul - Ö. 1640, Cezayir). Kendisinin yapıp geliştirdiği takma kanatlarla uçmayı başaran dünyadaki ilk insanlardan biri ve ilk kez uçmayı başaran bir Türk bilginidir. 1623-40 yılları arasında saltanat süren Sultan IV. Murad zamanında, uçma tasarısını gerçekleştirdiği ve geniş bilgisinden ötürü halk arasında, “Hezarfen” olarak anılmıştır. “Hezar”, Farsça kökenli bir sözcük olup 1000 anlamına gelmektedir. “Hezarfen” ise “bin fenli” (bin bilimi olan), yani “çok şey bilen” anlamına gelir. Hezarfen Çelebi’nin uçuş olayı hakkındaki bilgiler, şimdiye kadar sadece Evliya Çelebi’nin “Seyahatname”sinde anlattıklarından ibarettir.

Evinde deneylerle uğraşıp, çeşitli konularda araştırmalar yapan Hazerfan Ahmed Çelebi, İsmail Cevheri adlı bir başka Türk bilginini örnek alarak, bugünkü hava taşıtlarının ilkel bir biçimini gerçekleştirmişti. Kuşların uçuşunu inceleyerek hazırladığı kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için tarihi uçuşundan önce İstanbul / Okmeydanı’nda deneyler de yapmıştı. Sonra bir sabah kıyılarda biriken İstanbul halkının gözleri önünde, Galata Kulesi’nden kendisini boşluğa bırakıp kanatlarını hareket ettirerek boğazı aşmış ve Üsküdar semtine inmiştir.

İlk uçma denemelerinde, X. yüzyılda yaşamış olan Türk bilginlerinden İsmail Cevheri’den esinlendiği gibi, Cevheri’nin bulgularını iyice inceleyip öğrenen Hazerfen Çelebi, ayrıca, İtalyan ressam ve bilgin Leonardo Da Vinci’nin uçma konusundaki çizim ve çalışmalarından, hatta ondan çok önce bu konuda deneyler yapmış olan İsmail Cevheri’den de esinlendiği muhakkaktır.

Hezarfen Ahmed Çelebi, 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi’nden, bedenine kuş kanatlarına benzer bir araç takarak kendini boşluğa bırakıp uçarak İstanbul Boğazı’nı geçmiş, 3358 m ötedeki Üsküdar’da Doğancılar’a inmişti. Hezarfen Çelebi kuşkusuz, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişiliklerinden birisidir.

Ahmed Çelebi’in bu uçuş olayı Osmanlı Devleti’nde ve Avrupa’da büyük yankı buldu ve dönemin padişahı IV. Murad tarafından da takdirle karşılandı. Sarayburnu’ndaki Sinan Paşa Köşkü’nden bu uçuşu seyreden Sultan IV. Murad, Ahmed Çelebi ile önceleri çok yakından ilgilenmiş, hatta Evliya Çelebi’ye göre “bir kese de altınla” sevindirmişti. Ancak padişah, bu derecede bilgili ve becerikli bir adamın varlığından kuşkuya düşüp; “Bu adem pek havf edilecek (korkulacak) bir ademdir, her ne murat ederse elinden gelir, böyle kimselerin bakaası caiz değil” diyerek onu Cezayir’e sürgün etti ve Hezarfen orada öldü.

Hezarfen Ahmed Çelebi’nin Galata Ku­lesi’nden Doğancılar’a kadar 3358 met­relik mesafeyi uçması, kol ve kas gücüyle kuşları gibi kanat çırpması ile müm­kün değildir. Günümüz aerodinamik bili­minin ışığı altında incelendiğinde bu uçu­şun, ancak hava akımlarından yararlana­rak yükselip ilerleyebilen, bugün daha çok tatil yörelerinde amatör bir spor ola­rak yapılan ve yekpare kanatlarla havada kalıp süzülme esasına dayanan bir çeşit basit planörle mümkün olabileceğini düşünmek yanlış olmaz.   

Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar’ın yaptığı 1996 yapımı Türk filmi “İstanbul Kanatlarımın Altında”, Hezarfen Ahmed Çelebi’nin uçuş öyküsünü işlemiştir. PTT İdaresi’nin, 17 Ekim 1950 tarihinde İstanbul’da toplanan Milletlerarası Sivil Havacılık Kongresi için çıkarttığı üç hatıra pulundan Zeytuni yeşil-mavi renkli 20 kuruşluk olanın taşıdığı temsili resim, Hezarfen’in Galata Kulesi’nden Üsküdar’a uçuşunu tasvir etmektedir. 2010 yılının sonlarında, “Hezarfen The Movie” adlı bir üç boyutlu kısa animasyona da konu edilmiştir.

KAYNAKÇA: Yavuz Kansu - Sermet Şensöz - Yılmaz Öztuna. / Havacılık Tarihinde Türkler (s. 36-38, Ankara 1971), Mustafa Kaçar / “Hezarfen Ahmed Çelebi” (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 17, 1998),    Evliya Çelebi / Seyahatname (s. 318, 2003), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).