Süleyman Demirel

Mühendis, siyaset ve devlet adamı, 9. Cumhurbaşkanı (D. 1 Kasım 1924, Isparta’nın Atabey ilçesine bağlı İslâmköy – Ö. 17 Haziran 2015, Ankara). Tam adı Sami Süleyman Gündoğdu Demirel olup, Hacı Yahya Demirel’in oğludur. İlköğrenimini İslâmköy İlkokulu’nda, ortaokulu ve liseyi Isparta ile Afyonkarahisar’da okudu. Şu­bat 1949 tarihinde İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Fakültesi’ni bitirdi. Aynı yıl Elektrik İşleri Etüd İdaresi’nde çalışmaya başladı. 1949-50 yıllarında bir yıl süreyle Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’de araş­tırmalar yaptı. 1953 yılında Seyhan Barajı inşaatı başladığında orada proje mühendisiyken Başbakan Adnan Menderes’in dikkatini çekerek 1954 yılında Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü’nde Barajlar Dairesi Başkanlığı’na getirildi. Daha sonra Eisenhower Vakfı’nın kendisine verdiği bursla Amerika Birleşik Devletleri ( ABD)’ne giderek barajlar, sulama ve elektrifi­kasyon konularında uzmanlık eğitimi (1954-55) gördü. ABD’den dönünce DSİ Genel Müdürlüğü görevine atandı. 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra, bir süre serbest müşavir-mühendislik ve müteahhitlik yaptı (1962-64). Aynı yıllarda Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde su mühen­disliği konusunda dersler verdi.  

Süleyman Demirel, siyasi yaşamına 1962 yılında, Emekli Orgeneral Ragıp Gümüşpala’nın genel başkanı olduğu Adalet Partisi (AP)’sine genel idare kurulu üyesi seçilerek başladı. 20 Mayıs 1963 tarihinde eski Harp Okulu Komutanı Talât Aydemir’in başlattığı ikinci ayaklanması sırasında “Şapkamı alıp giderim” diyerek partideki görevinden istifa etti ve Amerikan Morrison firmasının Türkiye temsilciliği ve AP Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala ölünceye kadar müteahhitlik yaptı. Gümüşpala ölünce 28 Kasım 1964 tarihinde AP Genel Başkanlığı’na seçildi. 1965’te kurulmasını sağladığı ve Şubat-Ekim 1965 tarihleri arasında görev yapan koalisyon hükümetinde Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) dışından başbakan yardımcısı olarak görev aldı. 10 Ekim 1965’te yapılan genel seçimlerde başında bulunduğu AP, yüzde 52 oy alarak iktidara geldi. Demirel bu seçimlerde ilk kez Isparta Milletvekili olarak parlamentoya girdi ve Türkiye’nin 12. Başbakanı olarak hükümeti kurdu. Bu hükümet dört yıl sürdü. Birinci Demirel Hükümeti döneminde ülke 1968 öğrenci olaylarıyla sarsılmaya başlamıştı.

Süleyman Demirel’in başında bulunduğu AP, 10 Ekim 1969 tarihinde yapılan genel seçimlerde de oyların yarıya yakınını alarak yine tek başına iktidar oldu. Ancak kurulan İkinci Demirel Hükümeti’nde olayların önüne geçilemedi. Bir yandan da eski Demokrat Partililerin siyasi haklarının iadesi sorunu nedeniyle Celâl Bayar çevresindeki AP milletvekilleri istifa ederek Demokratik Parti (1970)’yi kurdular. Bu konuyu da kullanan darbeci subaylar 1971 yılında 12 Mart muhtırası ile askeri darbe yaparak ülkede sıkıyönetim edildi. Bu gelişme üzerine Demirel başbakanlıktan istifa etti ve yeni hükümeti Nihat Erim kurdu.

1973 yılında yapılan genel seçimlerde, siyasi rakibi olan Bülent Ecevit’in liderliğindeki CHP, Demirel’in genel başkanı olduğu AP’den daha çok oy aldı. Ecevit’in başbakanlığında kurulan Mili Selamet Partisi (MSP) - CHP koalisyon hükümeti kuruldu. Bu hükümetin dağılması üzerine 1975 yılında kurulan Birinci Milliyetçi Cephe (MC) hükümetinde, “AP-MSP-MHP-CGP” koalisyonunda Süleyman Demirel tekrar başbakan oldu.

1977 seçimlerinde de en çok oyu alan parti CHP olduğu halde hiçbir parti tek başına hükümet kuramıyordu. Bu nedenle İkinci MC hükümeti olarak tanımlanan “AP-MHP-MSP” koalisyonunda Demirel yine başbakanlık yaptı. “Güneş Motel Olayı” diye adlandırılan operasyonla CHP, AP’li 13 milletvekilini bakanlık vaadiyle transfer ettikten sonra İkici MC Hükümeti düşürüldü ve 1978 başında Ecevit tek başına iktidar oldu. AP’den transfer edilen milletvekillerinin çoğuna bakanlık verildi. Ancak, ABD ambargonun getirdiği sıkıntılar, enflasyon ve bir kısmı “Türk Gladiosu” tarafından organize edilen terör eylemleri (Kontrgerilla tarafından düzenlendiği iddia edilen Kahramanmaraş olayları) Ecevit iktidarının halkın nezdinde güvenini kaybetmesine yol açtı.

1979 ara seçimleri sonucunda Demirel liderliğindeki Adalet Partisi tek başına iktidar oldu. Bu dönemde Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı’na Turgut Özal getirildi. Demirel’in Turgut Özal’a hazırlattığı yeni istikrar programı 24 Ocak 1980’de kamuoyuna açıklandı. Bu program, Türkiye’nin liberal ekonomiye geçişinde tam bir dönüm noktası oldu. Öte yandan 1980 yılında olayların önüne geçilemezken, eski başbakan Nihat Erim, Tekel Bakanı Gün Sazak ve Maden-İş Genel Başkanı Kemal Türkler öldürüldü. 12 Eylül 1980’de yapılan askeri darbe üzerine Demirel başbakanlık görevini bırakmak durumunda kaldı.

12 Mart 1971 muhtırası ile 12 Eylül 1980 askeri darbesi arasında 1975, 1977 ve 1979 yıllarında üç kez koalisyon hükümeti kurmuş olan Süleyman Demirel, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra bir süre eşiyle birlikte Çanakkale / Zincirbozan askeri tesislerinde tutuklu kaldı. Öteki parti önde gelenleriyle birlikte 1987’ye kadar siyaset yapması yasaklandı. 24 Eylül 1987 tarihinde Doğru Yol Partisi (DYP) Genel Başkanlığı’na seçildi. 29 Kasım 1987’de yapılan genel seçimlerde Isparta Milletvekili olarak tekrar TBMM’ne girdi. 20 Ekim 1991 tarihinde yapılan genel seçimler sonrasında da, DYP ile Sosyal Demokrat Halkçı Parti’nin bir araya gelerek kurdukları koalisyon hükümetinde başbakan gene Süleyman Demirel’di.  

Otuz yaşında genel müdür, kırk yaşında önce parti genel baş­kanı, sonra başbakan olan Süleyman Demirel toplam on iki yıl başbakanlık yaptı. Başbakanlık yaptığı yıllarında Türkiye’nin kalkınması ve gelişmesine çeşitli hizmetlerde bulundu. Türkiye’nin en genç genel mü­dürü, en genç başbakanı ve İsmet İnönü’den sonra en uzun süre başbakanlık yapmış kişisidir. Altı dönem Isparta Milletvekili seçildi, yedi yıl siyasi yasaklı olarak kaldı, altı kez hükümetten gitmiş, yedi kez hükümet kurmuştur.

Demirel’in “Dün dündür, bugün bugündür”, “Verdimse ben verdim”, “Memlekette benzin vardı da biz mi içtik?”, “Yollar yürümekle aşınmaz”, “GAP’ı gaptırmam” sözleri ünlüdür. En çok kullandığı söz ise “bundan dolayı, bunun üzeri­ne” anlamını taşıyan “binaenaleyh”tir. Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde yapımı başlatılan barajlar, hidroelektrik santralleri ve sulama tesislerinin yanı sıra, kentsel ve kırsal altyapı, ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık ve diğer sektörlerin gelişmesini ve hizmetlerini kapsayan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)’nin hayata geçirilmesi çalışmasına verdiği önemle de dikkatleri çekmiştir.

Süleyman Demirel, Türkiye’nin 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın görev süresini tamamlayamadan ölmesinden sonra, 16 Mayıs 1993 tarihinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Türkiye’nin 9. Cumhurbaşkanı olarak seçildi. Görev süresinin bitimine doğru cumhurbaşkanlığı süresinin üç yıl daha uzatılmasını öngören T.C. Anayasası’nın 101. maddesiyle ilgili değişiklik teklifi, 5 Nisan 2000 tarihinde TBMM Genel Kurulu’nda reddedildi. 16 Mayıs 2000 tarihinde görevini, seçilen yeni Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’e devretti.

Cumhurbaşkanlığı görevini tamamladıktan sonra da aktif siyaseti çekildi. Isparta’da bir üniversite ile birçok eğitim ve sağlık kuruluşuna onun adı verildi. Siyaset üzerine yazdığı kitaplardan başka, konuşmaları ve kendisiyle yalpan söyleşiler de kitap olarak yayımlandı.

Demirel, siyasi kariyeri boyunca birçok ilki gerçekleştirdi. Türkiye'nin çok partili sisteme geçtiği 1946'dan sonraki dönemde, kurduğu 7 hükûmetle en çok hükûmet kuran siyasetçi, Türk siyasi tarihi'nde İsmet İnönü ve Recep Tayyip Erdoğan'dan sonra en uzun süre görev yapan başbakan, 41 yaşında başbakanlık koltuğuna oturan en genç başbakan, 40 yaşında parti genel başkanı olan en genç politikacı ve 30 yaşında bir kamu kurumuna atanan en genç genel müdür rekorlarını kırdı.

Süleyman Demirel, Türkiye Cumhuriyeti'nin 9. Cumhurbaşkanı olmadan önce, 1965–1993 tarihleri ​​arasında yedi farklı hükümette toplam 10 yıl 5 aylık bir süreyle başbakanlık görevinde bulundu. Ayrıca, 1964'ten 1980 yılına kadar Adalet Partisi, 1987–1993 yılları arasında ise Doğru Yol Partisi genel başkanı olarak görev aldı.

17 Haziran 2015'te, tedavi gördüğü hastanede solunum yolu enfeksiyonu ve kalp yetmezliği nedeniyle 90 yaşında Ankara’da hayatını kaybetti. Ölümü üzerine Türkiye'de 17–19 Haziran tarihleri arasında ulusal yas ilan edildi.

ESERLERİ:  

Anayasa ve Devlet İdaresi (1972), 1971 Buhranı ve Aydınlığa Doğru (1973), Yeni Bir Sosyal Mukaveleye Doğru (1974), Ufuk ve Çizgi (1976), Büyük Türkiye (1977), Demirel Demokrasiyi Anlatıyor, Kalkınmanın Manevi Yönü, İslâm ve Demokrasi (1987), Demirel GAP’ı Anlatıyor, Gençlik ve Eğitim, İslâm - Demokrasi ve Laiklik (1991).

KAYNAK: Tekin Erer /  Lider Demirel (1977), Cüneyt Arcayürek / 12 Eylül’e Koşar Adım (1986), Bülent Habora / Elhamdülillah Müslüman (1989), Cüneyt Arcayürek / Çankaya Hesaplaşması (1990), Cüneyt Arcayürek / 864 Rakımlı Tepe Çankaya (1992), İhsan Işık / Bir Portre: Süleyman Demirel (İki Yobaz, s. 119-122, 1996), Cüneyt Arcayürek / Büyüklere Masallar Küçüklere Gerçekler 1 / Demokrasi Dönemecinde Üç Adam (1999), Büyüklere Masallar-Küçüklere Gerçekler 2 / Bir Giden-Bir Gelen- Bir Bekleyen  (2000), Sema Dülger / Dünden Bugüne Devletin Zirvesindekiler (2007), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007) - Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Fomous People (2013).