Mehmet Altay Köymen

Tarihçi, bibliyograf (D. 13 Mayıs 1916, Deveci Köyü / Haymana / Ankara – Ö. 9 Aralık 1993, Ankara). Babası Çanakkale şehitlerinden Ali Rıza Efendi, annesi Se­yide Hanım’dır. İlkokulu Haymana’da oku­du. Ardından girdiği (1929) Ankara İlköğretmen Okulu kapatılınca öğrenimini Adana Öğretmen Okulu’nda sürdürdü, İstanbul Haydarpaşa Öğret­men Okulu’nu bitirdi (1935). Hay­mana’nın Çalış köyünde kısa bir süre ilkokul öğ­retmenliği yaptı. Lise fark dersleri sınavını vererek girdiği Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ni 1940 yı­lında bitirdi. Prof. Mehmet Fuat Köprülü’nün yanında, Muhammed b. İbra­him’in “Tarih-i Selcukıyân-ı Kirman” adlı eseri üzerine hazırladığı tez çalışmasıyla doktorasını tamamladı (1943). Bir yıl Gazi Eğitim Enstitüsü’nde tarih öğretmenliği yaptıktan sonra Ankara Üniversitesi DTCF Or­taçağ Tarihi Kürsüsü’ne asistan olarak (1944) atandı ve “Büyük Sel­çuklu İmparatorluğu Çerçevesi İçinde Melik Sancar ve Zamanı” adlı tez çalışmasıyla 1948’de doçent oldu.

Köymen; Al­manya, Fransa ve iki yıla yakın bir süre kaldığı İngiltere’de meslekî çalışma ve in­celemelerde bulundu. “Büyük Selçuklu İmparatorluk Devri”  başlıklı takdim tezi ile de 1958’de profesör­lüğe yükseltildi. 1960’ta Almanya’da Frei­burg Üniversitesi Orientalisches Semi­nar’da araştırmacı profesör olarak çalıştı. İran (1965), İngiltere (1966), Suriye (1969), İran ve Pakistan’da ( 1970-71 ) bilimsel araştırmalar yaptı. Hamburg Üniversitesi’nde İslâm ve Türk tarihi ile Türk dili ders­leri okuttu ( 1975-76). Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü (1970-82) ve Tarih Bölümü (1982-84) başkanlıklarında bulundu. Emekli olduk­tan 1987 başına kadar Dil ve Ta­rih-Coğrafya Fakültesi’nde, bir süre de Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi’n­de sözleşmeli olarak dersler verdi. Uzun yıllar Ankara Üniversitesi’nin değişik fa­kültelerinde inkılâp tarihi, Erzurum Ata­türk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Selçuklu ve Ortaçağ Türk-İslâm tarihi dersleri ile genel Türk tarihi dersleri verdi.

Mehmet Altay Köymen, yerli ve yabancı pek çok bilimsel kurum ve kuruluşun üyeliklerine seçildi. “Türk Ansiklopedisi”nde tarih danışmanlığı, Türk Tarih Kurumu’nda Genel Türk Tarihi Bilim ve Araştırma Kolu Başkanlığı ve üyeliği, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü’nde genel sekreterlik, Başba­kanlık Kültür Danışmanlığı ve Kültür Ba­kanlığı’nda Kültür Eserleri Kurulu Baş­kan Yardımcılığı, 1000 Temel Eser Kurulu Başkanlığı gibi yönetsel ve akademik görev­lerde bulundu. 9 Aralık 1993’te Ankara’da vefat eden Köymen, Cebeci Asrî Mezarlı­ğı’nda toprağa verildi.

Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca ve Almanca bilen, bibliyografik bilgisi çok geniş, metodu sağlam bir tarihçi olan Köymen, Büyük Selçuklu Devleti’nin oluş­turduğu Ortaçağ Türk - İslâm tarihi ve uygarlığı alanında ciddi ve özgün araş­tırmalar yapmış, Selçuklu tarihini sistemleştirip bilim dünyasına değerli eserler ka­zandırmıştır. “Büyük Selçuklu İmpara­torluğu Tarihi” adlı eseri siyasî, askerî, yönetsel, hukukî tarihi ve kurumlar hakkında ayrıntılı bilgiler verir. Üç cilt olan bu eserin birinci cil­di “Kuruluş Devri” alt başlığını taşımak­ta olup Selçukluların tarih alanına çı­kışından Büyük Selçuklu Devleti’nin ku­ruluş döneminin sonuna kadar gelen süreci içermektedir. “İkinci İm­paratorluk Devri” alt başlıklı ikinci ciltte Sul­tan Sencer ve zamanı, imparatorluğun mali yapısı, hukukî durumu, halife-sultan ilişkileri gibi konular Arapça ve Farsça kaynaklarla belgelere dayanılarak ortaya konulmuştur. “Alp Arslan ve Zamanı” alt başlıklı üçüncü cilt, önce aynı ad altında bağımsız bir eser olarak iki cilt olarak yayımlanmış, da­ha sonraki basımında birleştirilerek “Bü­yük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”nin son cildini oluşturmuştur (1992). Bu bölümde Alparslan devri siyasî tarihi, Alparslan zamanındaki Selçuklu saray, hükümet ve askerî kuruluşu ile toplum yaşamı ve kültür kurumlan ele alınmıştır. “Selçuklu Devri Türk Tarihi” adlı eserde Selçuklu Devleti’nin tarihi genel çizgileriyle ve derli toplu olarak ele alınmıştır.

Köymen’in “Büyük Sel­çuklu İmparatorluğu Çerçevesi İçinde Melik Sancar ve Zamanı” adlı doçentlik tezi ile “Alaaddin Keykubâd ve Zama­nı”, “ Türk Tarihinde Araştırma Metodu” ve “Selçuklu Tarihinin Meseleleri” adlı çalışmaları basılmamış eserleridir. Ayrıca çeşitli dergilerde ve “İslâm An­siklopedisi”nde yayımlanmış çok sayı­da ansiklopedi maddesi ile makalesi bulunmaktadır. Mehmed Neşrî’nin “Kitâb-ı Cihannüma”sı ile (Faik Reşit Unat ile) Nizâmülmülk’ün “Siyasetnâme”sini yayına hazırlamış, ikinci eserin özgün Farsça metninden Türkçeye çevirmiştir.  

BAŞLICA ESERLERİ:

Kitâb-ı Cihânnümâ’sı (Mehmed Neşrî’den, Faik Reşit Unat ile birlikte, 1949-1957),  Anadolu’nun Fethi ve Malazgirt Meydan Muhârebesi (1968), Selçuklu Devri Türk Tarihi (1963), Tuğrul Bey ve Zamanı (1976), Nizâmül-Mülk - Siyasetnâme (Farsça Aslı, 1976 ve Türkçe Çevirisi, 198282), Mehmet Neşrî-Neşrî Tarihi (haz., 1983), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I-Kuruluş Devri (2000), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III-Alp Arslan ve Zamanı (2001), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi V - İkinci İmparatorluk Devri (1991),

KAYNAKÇA: Afşin Oktay - Kemal Bağlum / Biyografiler Ansiklopedisi (1959), İbrahim Kafesoğlu / “Türkiye’de Sel­çuklu Tarihçiliği”  (Cumhuriyetin 50. Yılına Ar­mağan,  s. 86-88, 1973), Feda Şamil Arık / Ölümünün 5. Yıldönümü Dolayısıyla: Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen Hayatı ve Eserleri (Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı: 31, 1999-2000), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Feda Şamil Arık / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 26, s. 285-286, 2002), Remzi Demir - Doğan Atılgan / Elli Portre (2008).