Muhammed Hamidullah

Hindistanlı İslam bilgini (siyer ve İslam hukuku bilgini), akademisyen - ilahiyat profesörü, (D. 19 Şubat 1908, Haydarâbâd  / Hindistan - Ö. 17 Aralık 2002, Jacksonville / Florida / ABD).

İslam Peygamberi Hz. Muhammed (sav)'in hayatı ve İslam tarihi alanında en tanınmış İslam bilginlerinden olan Muhammed Hamidullah, 19 Şubat 1908’de Hindistan’ın Haydarâbâd şehrinde dünyaya geldi. Ailesi köklü ilmî geleneğe sahip olup Arap müfessir ve mutasavvıfı Mahdûm Mehâimî’nin (ö. 835/1432) soyundan gelmektedir. Babası Haydarâbâd Nizamlığı başmüftülerinden Ebû Muhammed Halîlullah’tır. İlk bilgileri babasından aldıktan sonra dinî eğitimini Câmia Nizâmiyye’de tamamladı ve yüksek lisans seviyesine denk bir derece olan “mevlevî kâmil” unvanını aldı. Ardından mezun olduğu Osmâniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde devletler hukuku alanında yüksek lisans yaptı. 1929’da Hanefî âlimlerinin eserlerini neşretmek amacıyla oluşturulan Meclisü ihyâi’l-maârifi’n-Nu‘mâniyye’nin kuruluşuna katıldı.

Muhammed Hamîdullah, asistan olduğu Osmâniye Üniversitesi tarafından, İslâm devletler hukukuyla ilgili doktorasını tamamlamak için Almanya’nın Bonn şehrindeki Rheinische Friedrich Wilhelms Üniversitesi’ne gönderildi.

Çalışmaları sırasında San‘a, Mekke, Medine, Beyrut, Şam ve Kahire kütüphanelerinde araştırmalarda bulunduktan sonra 1932 yılında İstanbul’a gitti ve Şerafettin Yaltkaya, İsmail Saib Sencer, Hellmut Ritter, Osman Reşer gibi ilim adamlarıyla görüştü. Doktorasını yaparken Paul Ernst Kahle ve Fritz Salim Krenkow’dan faydalandı.

Bu süre içerisinde aynı üniversitede Arapça ve Urduca dersleri verdi, Islamic Culture dergisinin Avrupa muhabirliğini yaptı. 1933’te tezini tamamladı (“Die Neutralität im islamischen Völkerrecht”, ZDMG, XIV [1935], s. 68-88). Paris’te Sorbonne Üniversitesi’ne sunacağı ilk dönem İslâm diplomasisi hakkındaki diğer bir doktora teziyle ilgili olarak Avrupa ve Kuzey Afrika kütüphanelerinde yazma eserler ve özellikle Fransız şarkiyatçısı M. Gaudefroy-Demombynes’in yanında İslâm’ın ilk dönemine ait siyasî belgeler üzerinde çalıştı. Bu tezini de (Corpus des documents sur la diplomatie musulmane à l’époque du prophète et des khalifes ortodoxes, Paris 1935) verdikten sonra bir süre Henri Laoust, Louis Massignon ve William Marçais’nin Collège de France’taki derslerine katıldı.

Ardından ülkesine döndü ve 1936-1946 yılları arasında Osmâniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde İslâm hukuku ve devletler hukuku profesörü olarak görev yaptı; ayrıca Dinî İlimler Fakültesi’nde ders verdi.

1946 yılında Haydarâbâd Nizamlığı’nın Birleşmiş Milletler’e üye olması için kurulan delegasyona seçilen Hamîdullah, yurt dışındayken Hindistan’ın Haydarâbâd Nizamlığı’nı işgal etmesi üzerine (1948) ülkesine dönmedi. Haydarâbâd’ın bağımsız bir devlet olarak tanınmasını sağlamak amacıyla çalışmalar yaptığı için Hindistan hükümeti de onun Haydarâbâd topraklarına girmesini yasakladı. Hindistan ile İngiltere arasındaki suçluların iadesi anlaşmasına göre İngiltere’ye girişi engellenince Fransa’ya yaptığı sığınma başvurusunun kabul edilmesi üzerine 1996 yılına kadar orada vatansız (heimatlos) statüsünde yaşadı.

Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah, alçak gönüllülüğü, nezaketi, dindarlığı, dünya nimetlerine ve paraya değer vermemesiyle tanınmış ve hiç evlenmemiştir. Eserlerinden telif ücreti almazdı. Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili çalışmalarından dolayı Pakistan Devleti’nin kendisine lâyık gördüğü en yüksek dereceli hilâl-i imtiyâz nişanını kabul etmiş, fakat para ödülünü İslamâbâd’daki İslâm Araştırmaları Enstitüsü’ne bağışlamıştır; aynı şekilde Kral Faysal para ödülünü de almamıştır. Kendisine Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı tarafından Türk yazılı edebiyatının gelişmesine yardım eden yayınları dolayısıyla takdir ve teşekkür belgesi, İstanbul’daki bir kültür vakfı tarafından “Türk Millî Kültürüne Hizmet Şeref Armağanı” ödülü verilmiştir. Muhammed Hamîdullah Urduca, Hintçe, İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca, Rusça, Arapça, Farsça ve Türkçe biliyordu. Mescid-i Nebevî’de kıraat âlimi Hasan b. İbrâhim eş-Şâir’in huzurunda Kur’ân-ı Kerîm’i baştan sona kadar kıraat etmiş ve bir icâzetnâme almıştır.

1950’lerin başlarında bir süre Pakistan Devleti’nin ilk anayasasıyla ilgili hazırlık çalışmalarına katılan Hamîdullah, 1951’de İstanbul’da düzenlenen XXII. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’nde sunduğu İslâm hukukunun kaynaklarına dair tebliğiyle dikkatleri üzerinde topladı.

1952 yılından itibaren yirmi üç yıl boyunca İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde misafir profesör sıfatıyla ders verdi. Bu enstitüde bulunduğu sırada kendisine asistanlık yapanlar arasında Fuat Sezgin ve Salih Tuğ yer almaktadır. Aynı süre içinde Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi ile Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde İslâm tarihi, İslâm müesseseleri tarihi, mukayeseli dinler tarihi ve İslâm hukuku dersleri okuttu; ayrıca İstanbul, İzmir, Konya ve Kayseri’de çok sayıda konferans verdi.

Derslerini ve konferanslarını takip eden, daha sonra İslâmî ilimler alanında akademik çalışma yapanlar arasında Hayreddin Karaman, Bekir Topaloğu, Suat Yıldırım, Yusuf Ziya Kavakçı ve İhsan Süreyya Sırma da bulunmaktadır. Hamîdullah Paris’te Centre National des Recherches Scientifiques’teki görevi sırasında Paris Camii’nde de cuma günleri dersler verdi ve burada bir İslâm kültür merkezinin kurulmasına katkıda bulunup uzun süre France-Islam dergisini yayımladı. Amicales des Musulmans en Europe’un faaliyetlerine katıldı ve l’Association des Etudiants Islamiques en France’ta haftalık konuşmalar yaptı. Paris’te yaşadığı sürece aralarında entelektüellerin de bulunduğu pek çok kimsenin İslâmiyet’i kabul etmesine vesile oldu. Ayrıca Avrupa’da İslâm’ın tebliği amacıyla 1950’li yıllarda Cenevre’de Centre Islamique de Génève adlı bir araştırma ve yayın kurumunun teşekkülüne ve yayınlarına destek verdi. Paris’te akademik çalışma yapan Türk öğrencilerine yardımda bulundu.

İslâmî ilimlere bütüncül bir bakış açısıyla yaklaşarak uzmanlık alanının dışında da inceleme ve araştırmalar yapan ve bunları ilk kaynaklara dayandırmaya çalışan Hamîdullah, özellikle İslâm tarihiyle ilgili çalışmalarında sadece tarihî bilgileri aktarmakla kalmamış, bazan olayların geçtiği yerlere bizzat gidip incelemeler yaptıktan sonra kendi yorum ve değerlendirmelerini katmıştır. Bunları yaparken genelde akılcı bir tutumla ispatlanmamış herhangi bir hususu kabul etmekten uzak durmuş, çalışmalarında sadece tarihî bilgileri gözler önüne sermek yerine olayların gerçek sebeplerini araştırmaya ve bunların sonuçlarını göstermeye gayret etmiştir. Hamîdullah’ın başta mûcizeler olmak üzere bazı konularda akılcı yönü ağır basan açıklamaları zaman zaman eleştirilmiştir. Ona göre bazı insanlar mûcize sebebiyle inandıkları, bazıları da böyle bir etkinin altında kalmadan iman ettikleri için mûcizenin inanç açısından etkisi kesin değildir. Mi‘rac hadisesinde de önemli olan husus Allah’a doğru yüceliştir; nerede ve nasıl olduğu fazla ehemmiyet taşımaz (İslâm Peygamberi, I, 133).

Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah, rivayete dayalı yöntemler kullanmaları açısından hadis ve tarih ilimleri arasında yakın bir ilişki bulunduğu görüşündedir. İnsanların tarihî belgeleri ilk elden alma arzusu sonucunda belgelerin büyük bir kısmının metinleri bu iki ilim sayesinde günümüze kadar gelebilmiştir. Hadislerle ilgili rivayetlerin güvenilir olup olmadığını tesbit etmekten çok rivayetlerden hareketle Hz. Peygamber’e ve dönemine ait daha kesin bilgilere ulaşmak önemlidir. Onun Hemmâm b. Münebbih’in sahîfesini neşretmesiyle, şifahî rivayetlerin aktarılmasının ilk dönemlere ait verilere ulaşmada uygulanan tek yöntem olmadığı ispatlanmıştır. Böylece Ignaz Goldziher’in ortaya attığı, rivayetlerin toplumun ihtiyaçlarına göre sonradan uydurulup şifahen nakledildiği iddiasının aksine yazılı rivayetten de destek alan bir hadis aktarma yönteminin bulunduğu anlaşılmıştır.

 

 

Vefatı:

 

1954’te Paris’teki Centre National des Recherces Scientifiques’te araştırmacı olarak çalışmaya başlayan ve 1978 yılında emekli olduktan sonra da araştırmalarına devam eden Hamîdullah, rahatsızlığı ilerleyince 1996’da Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek Florida eyaletinin Jacksonville şehrindeki akrabalarının yanına yerleşti. 17 Aralık 2002 tarihinde vefat etti, mezarı Jacksonville’deki Müslüman kabristanındadır (Muslim Garden of Chapel Hills Memorial Gardens).

 

Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah'ın adı Ankara'daki bir Anadolu lisesine verilmiştir.

 

ESERLERİ:

 

Türkçeye Çevrilen Eserleri:

 

İslam’a Giriş (Çev. Kemal Kuşçu, 1961, 1965, 1973; Cemal Aydın, 1996)

İslâm Peygamberi, Çev. M. Sait Mutlu – Salih Tuğ, İstanbul 1969, 1972; Salih Tuğ, İstanbul 1980, 1990, 2003; Çev. Mehmet Yazgan, 2004).

Resûlullah Muhammed, Çev. Salih Tuğ, 1973, 1992)

İslâmda Devlet İdaresi (Çev. Kemal Kuşçu, 1963, 1979; Çev. Hamdi Aktaş, 1998)

İslâm’ın Doğuşu (Çev. Murat Çiftkaya,1997).

Hazret-i Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu (Çev. Mehmet Yazgan, 1998).

Aziz Kur’an (Çev. Abdülaziz Hatip ve Mahmut Kanık 2000).

Allah’ın Elçisi Hz. Muhammed (Çev. Ülkü Zeynep Babacan, 2001)

Hz. Peygamber'in Savaşları (2002 öncesi ve sonrası muhtelif basımları yapılmıştır)

 

Diğer Bazı Telif Eserleri:

 

1. Quran in Every Language (Hyderabad-Deccan 1936, 1939).

2. Mecmûʿatü’l-ves̱âʾiḳı’s-siyâsiyye li’l-ʿahdi’n-nebevî ve’l-ḫilâfeti’r-râşide (Kahire 1941, 1956; Beyrut 1965, 1983, 1985, 1987).

3. The Battlefields of the Prophet Muhammad (Woking 1953; Hyderabad-Deccan 1972).

4. Le grand livre de la conduite de l’état (I-IV, Ankara 1989-1991).  UNESCO adına hazırlanan, ancak bu kurum tarafından yayımlanamayan tercümeyi Türkiye Diyanet Vakfı neşretmiştir.

 

Kitapçık tarzındaki eserlerinden başlıcaları:

 

Daily Life of a Muslim (Islamabad 1989);

Economic System of Islam (Islamabad 1989);

The Muslim Women (Islamabad 1989); Spiritual Life in Islam (Islamabad 1989); Status of Non-Muslim in Islam (Islamabad 1989).

 Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde okuttuğu bazı derslerin notları İslâm Tarihine Giriş (trc. Ruhi Özcan, İstanbul, ts.)

İslâm Müesseselerine Giriş (trc. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul 1992),

Misafir Prof.Dr. M. Hamidullah’dan Konferanslar adıyla (trc. Zahit Aksu, baskı yeri ve tarihi yok)

İslâmın Hukuk İlmine Yardımları (der. Salih Tuğ, İstanbul 1962),

İslam Hukuku Etüdleri (İstanbul 1984),

İslâm Anayasa Hukuku (haz. Vecdi Akyüz, İstanbul 1995)

Makaleler / İlk İslâm Devleti (trc. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul 1992)

 

NOT:

 

Bu madde, Prof. Dr. Salih Tuğ  ve M. Kâmil Yaşaroğlu'nun "Muhammed Hamidullah" başlıklı makalesinden kısaltılarak özetlenmiştir (islamansiklopedisi.org.tr, 10.07.2022)

 

HAKKINDA: DİĞER BAZI TÜRKÇE KAYNAKLAR:

 

Alim Yıldız – Tahsin Koçyiğit / İlahiyat Fakültesi Dergileri Makale ve Yazarlar Fihristi (1952-2002, Ankara 2002, s. 242-243)

Suat Yıldırım / Oryantalistlerin Yanılgıları (İstanbul 2003, s. 280-281.

M. Kâmil Yaşaroğlu / “Muhammed Hamidullah” (Çağdaş İslam Düşünürleri, ed. Cağfer Karadaş, Bursa 2003, s. 87-98)

İhsan Süreyya Sırma / “Paris Müslümanları Öksüz” (Yeni Dünya, IV/44, İstanbul 1997, s. 49)

Ramazan Altınay / “Örnek Bir Çağdaş İslâm Bilimleri Araştırmacısı: Muhammed Hamidullah” (Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı. 3, Van 2000, s. 263-298.

Mehmet Görmez / “Hamîdullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu İle Söyleşi”  (İslâmiyât (Kitâbiyât, Bülten, V/4, Ankara 2002, s. 4-13)

Salih Tuğ / “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah 1908-2002 (1326-1423 h.)” (Marife, II/3, Konya 2002, s. 9-12)

Yusuf Ziya Kavakçı / “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslâm Âlimi”, a.e., XVI/157, 2003, s. 21-28)

İsmail Yakıt / “Tanıdığım Çağdaş Bir İslam Düşünürü ve Türk Dostu: Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, TY, XXIII/192, 2003, s. 44-48)

Casim Avcı / “Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah (1908-2002)”, Hadis Tetkikleri Dergisi, I/1, İstanbul 2003, s. 223-226)

İsmail Kara / “Gurûb Etti Güneş, Dünya Karardı ...” (Dergah, XIII/156, İstanbul 2003, s. 1, 14-18)

Abdülhamit Birışık / “Hint Altkıtasında İslâm Araştırmalarının Dünü Bugünü: Kurumlar, İlmî Faaliyetler, Şahıslar, Eserler” (Dîvân: İlmî Araştırmalar, sayı 17, İstanbul 2004, s. 20).