Cahız (Ebu Osman)

Edebiyat, zooloji ve antropoloji bilgini (D.767 - H. 150, Basra / Irak - Ö. 869 - H. 255, Bağdat / Irak). Tam adı Amr bin Bahr bin Mecnûn el-Kinânî el-Fakîmî el-Basrî olup, künyesi Ebû Osmân"dır. Basralı olup, Zeys kabîlesindendir. Biraz şaşı ve patlak gözlü olduğu için, Câhız ismiyle anılmış ve böyle meşhur olmuştur.

Câhız, Bağdat ve Basra'da ilim tahsil etti. Ebû Ubeyde, Esmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî"nin derslerini dinledi. Mûtezile ekolünün tanınmış âlimi Ebû İshâk İbrâhim bin Seyyâr el-Besrâ el-Belhî, Câhız"ın keskin zekâ ve kâbiliyetini görerek, onu korudu..

Câhız'ın kâbiliyetini ve zekâsının üstünlüğünü gören Mûtezile"nin önde gelenleri, ona büyük alâka gösterip maddî yardım sağladılar.

Edebiyat sâhasında da meşhûr olan Câhız, fesâhat ve belâgatta çağdaşlarını geride bıraktı. Ehl-i sünnet âlimlerinden bâzıları, onun belâgat ilmine dâir yazdığı eserlerden faydalandılar. Eserlerinden birini okuyan Halîfe Me'mûn, onu sarayına aldı. Vezir İbn-i Zeyyâd, Câhız"ı koruyarak ilmî çalışmalarında destek oldu.

Câhız, devrinin en büyük zooloji ve antropoloji âlimiydi. Hayvanların her türünü inceledi. Eserlerinde hayvanların yaşayışları hakkında ince bilgiler verdi ve hayvanları deney için kullanan ilk âlim oldu. Tedkik ve deneylerini, o konu hakkında doğru bilgi elde edinceye kadar sürdürdü. Hayvanlardaki uzvî değişiklikleri de inceledi. Hayvanların âdetlerini ve husûsiyetlerini izâh ederken, Allah'ın onları yaratmasındaki hikmeti de gözler önüne serdi.

Câhız, kendi düşüncelerini, eserlerinde hayvanları konuşturmak sûretiyle ortaya koydu. Bu durum daha önce doğu edebiyâtlarında Kelîle ve Dimne ile Hint'te, 13. asırda Mesnevî ile Mevlânâ'da görülür. Câhız'dan tam sekiz asır sonra dünyâya gelen 18. asır Fransız edebiyâtçısı La Fontentaine, onun hayvanları konuşturma üslûbunu taklid ederek üne kavuşmuştur.

İlk defâ hayvanları konuşturma sanatını ortaya çıkaranın La Fontaine olduğu batılılarca iddiâ ediliyorsa da, onun bu sanatı Câhız'dan ve diğer Müslüman milletlerin edebiyatçılarından aldığı açıkça ortaya çıkmaktadır. Avrupa bilginleri, milletlerarası ilmî toplantılarda, teneffüs faaliyetinin sâdece akciğerlere mahsus olmadığını, teneffüsün ciltteki delikler vâsıtasıyla da yapıldığını ilk ortaya çıkaranların kendileri olduğunu söylerler. Fakat bu arada Câhız'ı zikretmeyi kasten unutur görünürler.

Halbuki Câhız, asırlar önce bu hakîkatı ortaya koyan tek âlimdir. El-Hayvân isimli eserinde şöyle demektedir: “Her kıl dibinde, bedenin teneffüsünü temin eden delikçikler mevcuttur. Şâyet bunlar olmasaydı, insan ilk anda ölürdü.”

Bu, Câhız"ın, tecrübeleriyle ortaya koyduğu açık bir hakîkattır. Câhız ilk defâ kuru destilasyona tâbi tutmak sûretiyle hayvan gübresinden amonyak elde etmeyi de başarmıştır.

Halîfe Mütevekkil zamânında saraydan çıkarılan Câhız, Basra"ya yerleşti. Orada uzun bir ömür sürdü. Nihâyet 869 senesinde Basra'da öldü. Öldüğü zaman kucağında ilmî birçok kitap bulunuyordu. İlmî konularda araştırma yapan kimseler, Câhız"ın eserlerinden büyük ölçüde istifâdeyle, buluşlarını da tasdik etmişlerdir. Kazvînî ve Demîrî gibi zoologlar onun eserlerinden çok faydalanmışlardır. Edebî alanda da kendisinden sonra yetişenlere tesiri çoktur. Birçok edebiyâtçı, eserlerini yazarken Câhız'ı taklid etmiştir.

ESERLERİ:

Kitâb-ül-Hayvân (Hayvanın doğumu, yetişmesi, terbiyesi ve yiyecekleri hakkında), Kitâb-üz Zerven-Nahl (Ekin ve hurma hakkında), Kitâb-üs-Sürâha vel-Hucâna (Nesebi asîl olanlar ve olmayanlar hakkında), Kitâb-üs-Sudân ve Bizzâm (Siyah ve beyaz ırklara dâir), Kitâb-ül-Meâdin (Mâdenler hakkında), Kitâb-ül-Mesâil (Kibir ve kıskançlık hakkında), Kitâb-ün-Nisâ (Kadınlarla ilgili), Kitâb-ül-Beyân vet-Tebyîn (Edebiyâta dâir), Kitâb-ür-Reddi alen-Nasârâ (Hritiyanlığa reddiye), Kitâb-ül-Lüsûs, Kitâb-ül-Esnâm, Kitâb-ül-Mîzâh vel-Ciddi, Risâletün fî Kitab-il-Kimyâ, Kitâb-ül-Âlim vel-Câhil, Risâle fî Beyânı Fezâil-il-Etrak (Türklerin Faziletleri adıyla yayımlandı, Çeviren: Ramazan Şeşen), Kitâb-ül-Mârifet, Saray Adabı, Cimriler.

Ayrıca zamânın ticârî hayâtını anlatan birçok risâlesi vardır. Câhız"ın edebî ve ilmî eserlerinin sayısı 390’ı aşmaktadır.

KAYNAKÇA: Cahiz Ebu Osman Kimdir? (huzursayfasi.com, 10.12.2016), Cahız Ebu Osman kitapları (kitapyurdu.com – 1000kitap.com – idefix.com, 10.12.2016).