Siyasetçi, düşünür, yazar (D.
1859, İstanbul - Ö. 26 Şubat 1930, İstanbul). Birinci Meşrutiyet’in (1876) Âyân
Meclisi (Senato) üyesi olan ve Konya’nın Ilgın ilçesinde sürgünde ölen,
İngilizce bildiği ve Kırım Savaşı’nda İngilizlerle yakından ilgilendiği için
“İngiliz Ali Bey” diye bilinen ünlü bir kişinin oğludur. Annesi ise Avusturyalı
bir hanımdı. Ailesinden Avrupaî bir eğitim aldıktan sonra Galatasaray Sultanisi
(Lisesi)’ni bitirdi. Bir süre Babıali Tercüme Odası’nda çalıştı. Daha sonra
Fransa’ya giderek 1884 yılında Grignon Ziraat Mektebi’ni bitirdi. Yurda
dönüşünde önce Ziraat, daha sonra Maarif Nezareti (Eğitim Bakanlığı)’nde görev
aldı. Bu sırada İbrahim Temo, Abdullah Cevdet gibi kişilerin tıp öğrencisi iken
gizlice kurdukları, daha sonra İttihad ve Terakki Cemiyeti adını alan İttihâd-ı
Osmanî cemiyetine üye oldu. 1884’te merkezi Paris’te olan Societe des
Positivistes (Pozitivistler Birliği)’e girerek, onların fikir ve görüşlerini
yeni Türk fikir hareketinin parolası durumuna getirmeye çalıştı.
Ahmed Rıza Bey, Bursa Maarif
Müdürü iken 1887 yılında görevinden istifa ederek ayrıldı. 1889 yılında Fransız
İhtilali’nin yüzüncü yılı nedeniyle düzenlenen sergiye katılmak üzere Paris’e
gitti ve karşı olduğu II. Abdülhamid yönetimine muhalefet edebilmek için burada
kaldı. İttihad ve Terakki Cemiyeti ile Jön Türkler hareketinin ileri
gelenlerindendi. Çeşitli gazete ve dergilerde Osmanlı yönetimini eleştiren
yazılar yayımladı. İstanbul’da kurulmuş olan İttihad-ı Osmaniye Cemiyeti
üyeleriyle yazıştı. “Yüzüncü Yıl Sergisi”ne katıldıktan sonra yurda dönmeyerek,
Jön Türkler hareketinin başına geçti
Ahmed Rıza Bey, Avrupa’daki
kuruluşun adını, Auguste Komte’un pozitivist felsefesinin parolası olan “Nizam
ve Terakki” koymak istedi. Macera arayan veya herhangi bir nedenle çıkar
yüzünden, II. Abdülhamid’in yönetimine, “Kahrolsun istibdât” diyerek,
İngilizlerin ve Fransızların teşvik ve desteğiyle Osmanlı Devleti aleyhinde
faaliyetler gösteren Jön Türkler, bu adı kabul etmeyip, İstanbul’daki İttihad-ı
Osmanî Cemiyeti adlandırmasındaki “İttihad”ın da bu kuruluşun adında yer
almasını istediler. Böylece İstanbul’dakilerin “İttihad”ı ile Ahmed Rıza’nın
“terakki”si bir araya getirilerek kuruluşun adı “İttihad ve Terakki” durumuna
geldi.
Böylece 1895’te İttihad ve Terakki
Cemiyeti adını alan örgütün Paris şubesinin başkanlığını üstlendi. Cemiyetin
ilk resmi yayın organı olan “Meşveret” gazetesini ve Fransızca ekini çıkarmaya
başladı. Çeşitli yollardan gizlice yurda sokulan bu gazeteyi bir ara Osmanlı
yönetiminin Fransa hükümetiyle olan diplomatik görüşmeleri sonucunda Paris’te
çıkaramayınca, Cenevre’de yayımlamaya başladı. Orada da izlenmeye başlanınca
gazeteyi Brüksel’de çıkarmaya devam etti. Fakat Belçika hükümeti de Osmanlı
Devletiyle olan ilişkileri nedeniyle gazetenin çıkmasını engelledi. Ancak
Belçika parlamenterlerinden M. Georges Lorand, gazetenin sorumlu müdürlüğünü
üzerine aldı. Ancak Ahmed Rıza 1897 yılında Belçika’dan, sınır dışı
edildi.
Ahmed Rıza, İkindi Meşrutiyet ilan
edilince (1908) İstanbul’a döndü ve “Hürriyetçilerin babası” diye törenle
karşılandı. 1912’de Ayan Meclisi (Senato) üyesi, mütarekeden sonra Ayan Meclisi
Başkanı oldu. Ancak Damat Ferit Paşa’yla anlaşmazlığa düştü ve yönetime sert
eleştiriler yöneltti. Meclis-i Mebusan’a İstanbul Mebusu olarak girdi. Daha
sonra da oybirliğiyle Meclis-i Mebusan Başkanlığı’na seçildiyse de
İttihadçılarla arası açıldığından 1920’de merkez komitesinden çıkarıldı.
1919’da Mustafa Kemal’in isteğiyle yeni kurulacak olan devleti tanıtmak
amacıyla Fransa’ya gitti. Lozan Antlaşması’ndan sonra yurda dönerek siyasal
yaşamdan çekildi ve anılarını yazdı. Tarihi bir belge niteliği taşıyan anıları,
1988’de “Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmed Rıza Bey’in Anıları” adıyla
yayımlandı.
Ahmed Rıza, Mütareke devrinin ilk
günlerinde kimi hareketleri nedeniyle Ayan Meclisi Başkanlığı görevinden
uzaklaştırılmıştı. O sıra tekrar Paris’e gitti, Kurtuluş Savaşı bittikten sona
da İstanbul’a döndü. Ömrünün son yıllarını, kendi köşesinde hiçbir şeye
karışmadan geçirdi. Başkalarını hor ve hakir gören, kibirli ve inatçı olduğu
kadar geçimsiz bir kişiliğe de sahip olan Ahmed Rıza, 1930 yılında İstanbul’da
Şişli Etfâl Hastahânesi’nde öldü.
Fransızca yazıp yayımladığı
“Batı’nın Doğu Politikasının Ahlâken İflası” (1922) adlı kitabında “Batının
asırlar boyunca Hristiyanlık gayretiyle Müslüman ve Türklere karşı yaptıkları
zulüm ve haksızlıkları, sadece Batı kaynaklarına dayanarak” ortaya koydu (Osman
Hami). Lozan Antlaşması’ndan sonra yurda döndüğünde bazı eserlerini yeniden
yazmaya başladı, bitiremeden öldü. Kandilli’deki aile mezarlığına gömüldü.
2017’de TRT ekranlarına gelen
Payitaht Abdülhamid dizisinde Ahmed Rıza Bey karakterini Yener Sezgin
canlandırdı.
Makaleleri Meşveret (1895-08),
Şurayı Ümmet (1902-80) ile Paris ve Londra’da pozitivistlerin çıkardıkları bazı
dergilerde (1896-08) yayımlandı.
ESERLERİ:
Lâyihalar (Sultan Abdülhamid’e
sunulmuş 5 layiha, tarihsiz, Paris), Cevat Paşa’ya Layiha (broşür, tarihsiz),
Tolerance Muslumane (İslâmiyette Serbesti-î Âyin 1907, Paris), La Crise de
I’Orient (Buhran-ı Şark, 1907, Paris), Echos de Turquie (Türkiye Haberleri,
1920, Paris), Vazife ve Mes’uliyet (Padişah, Asker, Kadın, üç ayrı broşür.
1907-08, Paris), La Failite Moralle de La Politique Occidentale en Orient /
Hayye Ale’l Felah (1922, Paris; Batının Doğu Politikasının Ahlaken İflası
adıyla, Ziyad Ebuzziya tarafından çevrilerek, 1988), Ahmet Rıza Bey’in Anıları
(önce Cumhuriyet’te Haluk Şehsuvaroğlu tarafından tefrika edildi, Ocak-Şubat
/1950, kitap olarak da basıldı; basımlarının bazıları Batı Politikasının
Ahlaksızlığı adıyla yapıldı, 1993).
KAYNAKÇA: Şerif Mardin / Jön
Türklerin Siyasi Düşünceleri 1895-1908 (1983), Ziyad Ebüzziya / TDV İslâm
Ansiklopedisi (c. 2, 1988), Hilmi Ziya Ülken / Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi
(1999), Niyazi Berkes / Türkiye’de Çağdaşlaşma (2007), Emre Kongar 21.Yüzyılda
Türkiye, 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı. (2007), Ülken Fahri
Güven / Ahmed Rıza Bey’in Anıları (Millî Gazete, 19 Ocak 2009), İhsan Işık /
Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) –
Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye
Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü
Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) -
Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Payitaht Abdülhamid
(diziler.com., 16.03.2018).