Müstakimzade Süleyman Sadeddin

Biyografi yazarı, mutasavvıf ve hattat (D. 1719,  Atikalipaşa / İs­tanbul – Ö. 1788). Şam ve Edirne kadılıklarında bulunmuş olan Mehmed Müstakim Efendi’nin torunu, Sadrazam Seyyid Hasan Paşa Medresesi müderrislerinden Mehmed Emin Efendi’nin oğludur. Babasının yanı sı­ra Fatih Camisi imamı Seyyid Yusuf Efen­di ile daha başka hocalardan dersler alarak yetişti, Arapça ile Farsça öğrendi. Sülüs, nesih ve ta’lik yazı türlerini de değişik hocalardan dersle alarak öğrendi. Nakşibendî-Müceddidî şeyhi Mehmed Emin Tokadî’ye bağlanarak yedi yıl onun hizmetinde bulundu, kendisinden tarikat hilâfeti ve hadis icazeti (yeterlilik, diploma) aldı. 1745 yılında bu mürşidinin ve ar­kasından annesinin ölümü üzerine derin bir üzüntüye düştü. Sağlığına iyi gelir düşün­cesiyle Bursa’ya giderek bir süre orada yaşadı.

Dedeleri ve babası gibi ilmiye sınıfına girmek isteyen Süleyman Sadeddin Efendi, 1751’de babasının ölümünden birkaç ay son­ra, Seyyid Murtaza Efendi’nin şeyhülislâm­lığa getirildiği dönemde açılan müderrislik (medrese öğretmenliği) sınavına girdiyse de, sakalının seyrekliği ge­rekçe gösterilerek başarısız sayıldı. Bu durumdan etkilenerek bütün zamanını ilme vererek eser yazmakla geçirdi. Yaşamının son döneminde yapılan mü­derrislik önerisini ise kabul etmedi. Başta ta­savvuf olmak üzere, dinî bilimlerin hemen hepsinde, dil ve edebiyat alanında çok sayıda eser kaleme aldı. Şairlik yönü de bulunan Müstakimzade, tarih düşürmede çok başarılıydı ve birçok eserinin adı “ebced”le yazılış tarihini vermektedir. Ömrünü yoksulluk içinde geçiren Müstakimzade hiç evlenmemiş, geçimini kitap istinsah (kopya ederek çoğaltma) ede­rek sağlamıştır. 14 Tem­muz 1788 tarihinde vefat etti ve Zeyrek’te Pirî Pa­şa (Soğukkuyu) Camisi’nin çevresinde Mehmed Emin Tokadî'nin türbesi yanında toprağa verildi.

Müstakimzade’nin “Mecelletün-Nisâb” adlı eseri, İslâm dünyasında yeti­şen ünlü kişilerin kısa yaşamöykülerinden oluşmaktadır. Süleyman Sadeddin Efendi’nin “Devhatü’l- Meşâyih” adlı eseri de Osmanlı şeyhülislâmları hakkın­da yazılan ilk eser olup yazarı tarafın­dan iki kez zeyli (ek) yapılmıştır. Ahmed Rifat Efendi de bir zeyil yazarak eserin tama­mının tıpkıbasımını yapmış ve bu kopya “Devhatü’l-Meşâyih maa Zey1” adıyla yayımlan­mıştır (İstanbul, tarihsiz taşbaskı). Bu eser hakkında iki doktora tezinden biri Ahmet Yılmaz’ın “Müs­takimzâde Süleyman Sadeddin: Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-Nisâbı (AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991) adlı çalışmasıdır. İkincisi ise Muhammed İssaiman’ın “Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi, Mecelletü’n-Nisâb: Kişi, Eser ve Yer Adlarının Açıklamalı Dizini (AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996)’dir. Eserin tıpkıbasımı 2000 yılında Kültür Ba­kanlığı tarafından yapılmıştır.

“Tuhfe-i Hattâtîn” adlı eseri İslâm dünyasında hat (güzel yazı) sanatın­da ünlü olmuş pek çok kişinin biyogra­fisinin alfabetik olarak yer aldığı bu eseri, İbnülemin Mahmud Kemal tarafından, müellif ve çalış­maları hakkında geniş bir inceleme ile bir­likte yayımlandı (İstanbul 1928).

“Risale-i Tâciyye” tarikat taçlarına da­ir önemli bir eser olup Helga Anetshofer ile Hakan T. Karateke tarafından tıpkı­basımı, tenkitli metni, Almanca çevirisi ve geniş bir incelemeyle birlikte  “Traktat Über die Derıvisch-mützen (Risâle-i Tâciyye) des Müstaqim- zâde Süleymân Sa’deddin (Leiden 2001) adıyla ya­yımlanmıştır. Eserlerinin sayısı yüz otuz kadardır.

BAŞLICA ESERLERİ: 

BİYOGRAFİ: Mecelletun-Nisâb, Devhatü'l- Meşâyih, Tuhfe-i Hattâtîn, Zeyl-i Hamîletü’l-Küberâ, Kitâbü’l-Menâkıb.  

DİN-TASAVVUF: Terceme-i Mektûbât-ı Kudsiyye (1277), Risale-i Tâciyye,  Tuhietü’l-merâm, Risâle-i Melâmiyye-i Şüttâriyye (Bayramı Melâmîliği’nin tarihine dair temel eserlerden biridir), Şerh-i Vird-i Settâr (Yahyâ eş-Şirvânî'nin evrâdının çeviri ve şerhidir), Akidetü’s-Sûfiyye, Hulâsatü’l-Hediyye, Âsâru Adî­de, el-Âsârü'l-Ehab li-meyli Hubbi'l-Arab, Hüccetü’l-Hatti’l-Hasen (Tuhifet-i Hattâtîn’in baş tarafına da eklenmiştir), Turarü’s-Selâm li-ahrâri’l-İslâm, Şerefü’l-Akide (İmâm-ı Azam’ın Fıkhü’l-Ekber’nin çeviri ve şerhi olup Fıkh-ı Ekber Tercemesi adıy­la basılmıştır, İstanbul 1314). Tahki- ku’s-salavât, es- Salavâtü’ş-Şerîfe, Tefsîru Sûreti’l- Fâtiha,  Şerh-i Evrâd-ı Kadirî (1260, 1282).

EDEBİYAT: Terceme-i Kânûnü’l-Edeb (Hubeyş et-Tiflfer’nin Kânûnü’l- Edeb fî Zabti Kelimâti’l-‘Arab adlı Arap­ça-Farsça eserine Türkçelerinin de eklenmesiyle meydana getirilmiş ansiklopedik bir sözlüktür. Dört büyük cilt halinde Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır), Şerh-i Dîvân-ı Alî (Hz. Ali Divanı’nın nazım olarak çevirisi ve neşren şerhi olan eser, Şakir Diclehan tarafından sa­deleştirilerek yayımlanmıştır (1981), Durûb-ı Emsal (Alfabetik olarak sıralan­mış 448 adet Türk atasözünü içermektedir), el-Istılâhâtü’ş-Şi’riyye.

   KAYNAKÇA: İbrahim Alaeddin Gövsa / “Sadedin Efendi, Müstakimzade Süleyman” (Türk Meşhurları, 1946), Agâh Sırrı Levend / Türk Edebiyatı Tarihi (c I, 1984), Ahmet Yılmaz / “Mûstakimzâde ve Durûb-ı Emsâl’inin Türk Edebiyatındaki Yeri ve Öne­mi” (Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 6, Kon­ya 1999),  M. Şinasi Acar / Ünlü Hattatların Mezarları: Gelimli Gidimli Dünya (2004), M. Ke­mal Özergin / “Müstakimzâde’nin Besteciler Fih­risti” (Nesil, IV/43, 1980), Ahmet Yılmaz / “Müstakimzade Süleyman Sadeddin” (TDV İslam Ansiklopedisi (c. 32, s.113-114, 2006), İhsan Işık /  Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006ü 2007) -  Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).