Gazeteci-yazar (D. 1851, Bahçesaray / Kırım - Ö. 11
Eylül 1914, Bahçesaray / Kırım). Doğduğu köyde başladığı ilköğrenimine Akmescit
Erkek Okulu’nda devam etti. Sonrasında başladığı Veronej’deki Askerî Okul’dan
Moskova Askerî Lisesi’ne nakledildi. O dönemde etkili olan aşırı Rusçuluğun
Türkler üzerindeki baskısı karşısında 1867’de daha altıncı sınıftayken, Girit
isyanında Rum asilerine karşı mücadele eden Osmanlı güçlerine katılmak üzere
İstanbul’a geçmek üzere Kırım’a gitti. Ancak pasaportu olmadığı için İstanbul’a
ulaşamadı. Tekrar okula dönmeyen Gaspiralı, Bahçesaray’da Zincirli
Medresesi’nde Rusça öğretmenliği yapmaya başladı (1868). Birkaç yıl sonra
Paris’e giderek (1872) Rus yazar İvan Turgenyef’in yardımcısı ve tercümanı
oldu. Daha sonra, gittiği İstanbul’da Şemseddin Sami, Ahmet Mithat, Mehmet Emin
gibi dönemin ünlü isimleriyle tanıştı. Namık Kemal, Şinasi ve Ziya Paşa’nın
önderliğindeki Genç Osmanlılar (Jön Türkler)’den etkilendi. 1975’te Kırım’a
döndü. Bahçesaray Belediye Başkanlığı’na seçildi (1878–84).
Kendisinin gazete
çıkarmasına Rusların izin vermemesi üzerine Akmescid’de çıkarılmakta olan Tavrida gazetesinde “Genç Molla” takma
adıyla Rusya Müslümanlığı başlığı
altında yazılar yazdı. 1883’te Rusçasıyla birlikte yayınlanması şartıyla Türkçe
bir gazete çıkarmasına izin verildi. Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval ismiyle çıkardığı gazeteden etkilenerek Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesini
çıkarmaya başladı (1883–1918). Ayrıca Tonguç,
Âlem-i Nisvan (Kadınlar Dünyası, 1902), Kahkaha (mizah dergisi)
dergilerini çıkardı.
Hayatı boyunca “Dilde,
fikirde, işte birlik” şiarına uygun yaşayan Gaspiralı, tüm Türk haklarını
birlik ve dayanışmaya çağırdı. Türkistan, Mısır ve Hindistan’a giderek buralardaki
Müslümanların eğitim çalışmalarına katıldı. Rusya Türklerinin eğitimi ve
birleşmesi yolunda mücadele etti.
Usûl-i Cedid adıyla
açtığı (1882) mektepte 1884’te usûl-ı savtiye (sesli harfler) esasına dayanan
alfabeyi uyguladı. Fanatik çevrelerin tepkileriyle karşılaştı. Yazılarında ve
sohbetlerinde skolastik usûlü tenkit etmesi medreselerin hoşuna gitmedi.
Ailenin kadın ve erkeklerden kurulu bir topluluk olduğuna inanıyordu. Böylece,
aslında Batı zihniyeti manasına gelen Usûl-i Cedid ocağında kızların da
okumalarının şart olduğu kanâatini telkine çalıştı.
Niyazi Akı tarafından ilk
İslâmcı roman olarak nitelenen Dar’ür-Rahat Müslümanları adlı romanı,
2002’de sadeleştirilerek yayımlanan Molla
Abbas’ın Avrupa Maceraları romanında bir bölüm olarak yer aldı. Bu
bölüm ile diğer bölüm Frengistan Mektupları, başka eserleri
gibi daha önce Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesinde tefrika edildi. Bu
romanda, Taşkent’te ailesinden kalan mal varlığıyla yaşayan Molla Abbas’ın,
yirmi iki yaşında iken bir gün malını mülkünü satarak, dünyayı dolaşma kararı
almasını işler. Kitabın sonuna kadar Molla Abbas birçok ülkeyi geziyor, yeni
şeyler öğreniyor, birçok yeni hadiseyle karşı karşıya kalıyor. Her yerde, her
zaman ilim ve medeniyetin yükselmesini, Müslümanların geçmişini ve geleceğini
düşünüp, tahlil ediyor.
“Yazılarındaki Üslupta zaman
zaman sembolik tarzı seçerdi. Bu tarz herkes tarafından değil, meseleyi
bilenlerce daha iyi anlaşılır.” (Mustafa Kafalı)
***
“Dünya
Müslümanlarının ve Türklerin birliği ve kalkınması için mücadele eden İsmail
Gaspıralı, gerek basın-yayın yoluyla ve uyguladığı yeni eğitim metotlarıyla
gerekse yazdığı eserlerle bu hedefine ulaşmak için büyük gayret göstermiştir.
Onun mücadelesinde, telif ettiği eserleri, önemli bir yer tutmakta olup
onlardan bazıları ütopya türündedir. Bunların en önemlisi de Endülüs’ü konu
alan Darürrahat Müslümanları adlı
eseridir. Gaspıralı, bu kitabı aracılığıyla Müslümanların geri kalmışlık
sebeplerini açıklamıştır. Akabinde de gelişmek ve kalkınmak için neler
yapılması gerektiğini ortaya koymuş, azimle çalıştıkları takdirde Müslümanların,
Batı medeniyetini geride bırakacak medenî bir Müslüman toplum inşa edeceklerine
inandığını ifade etmiştir.” (Nizamettin Parlak)
ESERLERİ:
ROMAN: Dâr’ür-Rahat
Müslümanları - Yaki Acâib-i Diyâr-ı İslâm (Bahçesaray, 1909), Molla Abbas’ın Avrupa
Maceraları
(Sadeleştirenler: Ercüment Dursun-Ercan Sakarya, 2002), Kadınlar
Ülkesi, Arslan Kız, Gündoğdu.
DİĞER ESERLERİ: Rusya
Müslümanları (Rusça, 1881), Mir’ât-ı Cedîd (Bahçesaray, 1882), Avrupa
Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (1885), Hace-i Sıbyân (1893), Atlaslı
Cihannâme (1894), Mekteb ve Usûl-i Cedîd Nedir (Bahçesaray, 1894), Türkistan
Uleması (1900), Nasihat-ı Tıbbiye (1901), Beden-i İnsan (1901),
Yunan Hükeması (1901), Usül-i Edep (1901), Memalik-i İran (1901),
Meşhur Payitahtlar (1901), Tashih-i Akaid-i İslâmiye (1901), Zoraki
Tabib (1901), İki Sarayda Bir Gece (1906).
KAYNAKÇA:
Altan Deliorman / İsmail Gaspıaralı ve Tercüman Gazetesi (Türk Kültürü dergisi,
69. sayı, 1968), Yusuf Akçura / Türkçülüğün Tarihi Gelişimi (1968), Niyazi Akı / Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu
Bakış / 1923-1967 (1968), Doç. Dr. Nadir Devlet / İsmail Bey (Gaspiralı)
(1988), Hakan Kırımlı / TDV İslâm
Ansiklopedisi (c. 13, 1996), Prof. Dr. Mustafa Kafalı / İsmail Gaspiralı’nın
Yayımcılığı ve Gazeteciliği (Türk Kültürü, Mayıs-Haziran 1999), Niyazi Hüseyin
Bahtiyar / Balkanlar’da Türk Ünlüleri (2002), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları
Antolojisi (c. 13, s. 338), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) -
Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors
(2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları
(Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous
People (2013), Doç. Dr. Nizamettin Parlak / İsmail Gaspıralı’nın Dârürrahat
Müslümanları Adlı Eserindeki Endülüs Algısı Üzerine (Erzincan Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, ÖS-I: 141 -160 [2015).