Aziz Nesin
Yazar (D. 10 Aralık 1915 [Nüfusta 20 Kânun-i Evvel 1331], İstanbul - Ö. 5 Temmuz 1995, Çeşme / İzmir). Asıl adı Mehmet Nusret Nesin’dir. Aziz, babasının adıdır. Kanuni Sultan Süleyman İptidai Mektebinde (İstanbul 7. İlkokulu, 1925), Darüşşafaka Lisesinin ilkokul bölümünde (1926), Vefa Ortaokulunda (1928), Davutpaşa Ortaokulunda (1929), Çengelköy Askerî Ortaokulunda (1930) okudu. Kuleli Askerî Lisesini bitirip Kara Harp Okuluna (1935) girdi, oradan asteğmen rütbesiyle (1937) mezun oldu. İstanbul’da Askerî Fen Tatbikat Okulunda okurken (1939) bir yandan da İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Doğu Süsleme Bölümüne devam etti. Burada minyatür, tezhip, hat, çinicilik ve ciltçilik dersleri aldı. Askerî Fen Tatbikat Okulundan teğmen rütbesiyle (1939) mezun oldu. İlk görev yeri olan 3. Kolordu İstihkâm Taburu 2. Bölük takım subaylığına atandı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında iki yıl (1940-41) Trakya’da çadırlı ordugâhta görev yaptı. Oradan Erzurum Müstahkem Mevkii İstihkâm Taburunda Bölük Komutanlığına atandı. Arkasından Erzincan depremi sırasında yıkılmış olan ordu cephaneliğinin boşaltılmasıyla görevlendirildi (1942), burada bir bomba kazasında yaralandı. Aynı yıl içinde Kars Müstahkem Mevkii İstihkâm Taburuna atandı ve üsteğmenliğe yükseldi, Birinci Şube Müdür Yardımcısı olarak görev yaptı. Ankara’da Harp Okulunda açılan ilk tank kursuna katıldı. 1944 yılında Safranbolu / Karabük’te bulunan 23. Tümen Bağımsız İstihkâm Bölük Komutanlığına atandı. Zonguldak’ta uçaksavar top mevzileri yaptırmakla görevlendirildi. Aynı yıl bağlı olduğu tümenin bütün birlikleri yaya olarak Safranbolu’dan İstanbul gidip Rami Kışlasına yerleşti. Yine aynı yıl “görevini ve yetkisini kötüye kullanmak” suçlamasıyla üç ay on gün hapse mahkum edildi ve ordudan çıkarıldı. Ordudan ayrıldıktan sonra geçimini sağlamak için Nuruosmaniye / İstanbul’da bakkallık (1945) yaptı.
Aziz Nesin, sanat hayatına Millet dergisinde yayımladığı şiir ve hikâyelerle başlamıştı. 1945 yılında Karagöz gazetesi ile Yedigün dergisinde redaktörlük ve yazarlık yaptı. Tan gazetesinde köşe yazarlığına başladı. Parti Kurmak Parti Vurmak adlı on altı sayfalık broşürü yayımlanan ilk eseri oldu. Cumartesi adlı haftalık bir magazin dergisi çıkarmaya başladı. 1946 yılında Türkiye Sosyalist Partisine girdi, iki ay sonra parti üyeliğinden ayrıldı, ömrünün sonuna kadar bir daha herhangi bir siyasî partiye üye olmadı. Rıfat Ilgaz’la birlikte Marko Paşa adlı mizah dergisini çıkardı (1946-47). Birkaç defa kapatılan bu dergiyi Malum Paşa, Merhum Paşa, Ali Baba, Bizim Paşa, Hür Marko Paşa gibi adlarla devam ettirdi. 16 Aralık 1946 tarihindeki büyük tutuklamada İstanbul Emniyet Müdürlüğünde (Sansaryan Han) gözaltına alınarak on yedi gün hücrede tutularak sorgulandı. Amerikan emperyalizmine ve Türkiye’ye uygulanmaya başlanılan “Truman Doktrini”ne karşı yazıp yayımladığı bir broşürden dolayı sıkıyönetimce tutuklandı (1946), askerî mahkemece yapılan yargılama sonucunda on ay hapse mahkûm edildi. 1947 yılında Bursa’ya sürgün edilerek güvenlikçe gözaltında tutuldu. Yayımlanan ikinci kitabı olan Azizname için İstanbul 2. Ağır Ceza Mahkemesinde hakkında dava açıldı (1948), dört ay tutuklu olarak süren yargılama sonunda beraat etti. 1949 yılında İngiltere Prensesi Elizabeth, İran Şahı Rıza Pehlevi, Mısır Kralı Faruk (üçü birden olmak üzere) Ankara’daki elçilikleri aracılığıyla Türkiye Dışişleri Bakanlığına başvurarak, bir yazısında kendilerini aşağıladığı iddiasıyla aleyhine dava açtırdılar. Bu davadan dolayı altı ay hapse mahkum edildi. 1950 yılında Baştan dergisini, bu dergi kapatılınca Yeni Baştan dergisini çıkardı. Fransızcadan çevrilerek bu dergide yayımlanan bir yazı nedeniyle, Fransızca bilmediği halde, yazıyı kendisinin çevirdiği varsayılarak mahkemeye verildi (1950). Bu yazı yüzünden Türk Ceza Yasasının 142. maddesi gereğince on altı ay hapis, on altı ay da gözetim altında bulundurulma cezası aldı. Üsküdar Paşakapısı Cezaevindeyken cezasının bitmesine kırk gün kala Nevşehir Cezaevine gönderildi ve oradan salıverildi.
İstanbul’a döndükten sonra yeni kurulmaya başlayan Levent semtinde Oluş Kitabevini açtı (1952), sabahları evlere gazete dağıttı. Ancak kitabevinden ailesinin geçimini sağlayamayınca Beyoğlu’nda bir han odasında ortağıyla Paradi Fotoğraf Stüdyosunu kurdu. Bu işle de geçinemeyince, Yusuf Ziya Ortaç’ın önerisiyle 1954 yılında Akbaba dergisinde yazmaya başladı. Yakın tarihimize “6-7 Eylül faciası” olarak geçen İstanbul’daki azınlıkların ev ve iş yerlerinin talan ve yıkımına suçlu aranmaya başlanınca (1955) Aziz Nesin de suçlu olarak sıkıyönetimce tutuklananlar arasında yer aldı. Altı ay tutuklu kaldıktan sonra sorgulamaya bile gerek görülmeden salıverildi. Aynı yıl Yeni Gazete’de köşe yazarlığına başladı. İtalya / Bordighera’da yapılan uluslararsı gülmece yarışmasında Kazan Töreni adlı öyküsüyle 1956 yılında, Fil Hamdi öyküsüyle 1957 yılında olmak üzere iki defa Altın Palmiye ödülünü aldı. Bir ara Kemal Tahir’le Düşün Yayınevini kurdu (1956), Zübük (1961) adlı mizah dergisini çıkardı. Bundan sonra tek uğraş alanı olarak yazarlığı seçti ve 1959 yılında Akşam gazetesinde köşe yazarlığına başladı. 1956 yılında aldığı ilk Altın Palmiye ödülünü devlet hazinesine bağışladı. 1961 yılında Tanin gazetesinde köşe yazarlığına başladı, bu gazetedeki yazılarından ötürü Türk Ceza Yasasının 142. maddesi çerçevesinde tutuklanıp Balmumcu Cezaevine konuldu, dört ay tutuklu olarak yargılandıktan sonra suçsuz bulundu. Aynı yıl sahibi olduğu Düşün Yayınevi bir gece anlaşılmayan bir sebeple yandı. 1965 yılında ilk defa pasaport alabildi, yurtdışına çıktı. Çağrılı olduğu Berlin ve Weimar’daki Antifaşist Yazarlar Toplantısına katıldı. Altı ay süren bu yurtdışı gezisinde Polonya, Sovyetler Birliği, Romanya ve Bulgaristan’a gitti. Vatan Vazifesi adlı öyküsüyle, 1966 yılında Bulgaristan’da yapılan gülmece yarışmasında birincilik ödülü olan Altın Kirpi’yi kazandı. 1968 yılında Milliyet gazetesinin açtığı Karagöz oyunu yarışmasında, Üç Karagöz oyunuyla birincilik ödülünü aldı. 1969 yılında Moskova’da yapılan uluslararası gülmece yarışmasında İnsanlar Uyanıyor adlı öyküsüyle Krokodil birincilik ödülünü kazandı. 1970 yılında Türk Dil Kurumunun oyun ödülünü Çiçu adlı oyunuyla aldı.
1972 yılında, kimsesiz çocukları yetiştirmek için Nesin Vakfını kurdu. 1974 yılında Asya-Afrika Yazarlar Birliğinin Lotus ödülüne değer görüldü, ödülü almak için 1975’te Filipinler’in başkenti Manila’ya gitti. 1976 yılından itibaren Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı’nı çıkarmaya başladı. 1977 yılında seçildiği Türkiye Yazarlar Sendikası Genel Başkanlığı görevini 1988 yılına kadar sürdürdü. 1978’de Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz adlı romanıyla Madaralı Roman Ödülünü aldı. 1982’de Vietnam’daki Asya-Afrika Yazarlar Birliği toplantısına katıldı. 1983’te Amerika Birleşik Devletleri Indiana Üniversitesinin düzenlediği uluslararası bir toplantıya çağrılı olduğu halde pasaportu geri alındığı için katılamadı. Aynı yıl sağ yanına felç indi, uzunca bir süre tedavi gördükten sonra sağlığına kavuşabildi. 1984 yılında “Aydınlar Dilekçesi” girişimini başlattı ve bu eyleminden dolayı arkadaşlarıyla birlikte yargılandı. 1985 yılında Ekin A.Ş.’yi kurdu, İngiltere PEN Kulüp, Federal Almanya PEN Kulüp onur üyeliklerine seçildi. TÜYAP’ın düzenlediği “Halkın Seçtiği Yılın Yazarı” ödülünü iki defa (1985-86) kazandı. 1989 yılında Demokrasi Kurultayının toplanmasında etkin görev aldı, bu toplantıda oluşturulan Demokrasiyi İzleme Komitesinin iki başkanından biri oldu. Aynı yıl Sovyet Çocuk Fonunca ilk defa verilen Tolstoy Altın Madalyasına değer görüldü. 1992 yılında, “Türk toplumunun aydın bilinci ve vicdanı olarak Türk ve Dünya gülmece edebiyatına, yayın yaşamına ve özgür düşünceye yaptığı olağanüstü katkılar ve bir demokrasi savaşçısı olarak sıra neferliğinden önderliğe enerjisini hiçbir zaman sakınmaması nedeniyle” Edebiyatçılar Derneği tarafından kendisine Onur Ödülü Altın Madalyası verildi. 1991-95 yılları arasında yoğun sivil toplum çalışmalarında yer aldı. 2 Temmuz 1993 tarihinde Sivas’ta çıkartılan ve otuz yedi kişinin ölümüyle sonuçlanan Sivas / Madımak Oteli yangınından yaralı olarak kurtuldu. İzmir / Çeşme’deki bir imza günü sonrasında kalp yetmezliğinden öldü. Nesin Vakfı arazisinde, vasiyeti üzerine açılan dört mezar yerinden hangisine gömüldüğü belli değildir.
Mizah yazıları ile şiirlerini, birçoğunu kendi yayımladığı ya da yönetimini üstlendiği dergilerde, zaman zaman takma adlar kullanarak yayımladı. Yeni Gazete (1957), Akşam (1958), Tanin (1960), Öncü, Yeni Tanin, Günaydın ve Aydınlık gazetelerinde fıkra yazarlığı yaptı. Toplum hayatında gördüğü çarpıklıkları, dikkatli bir gözlemci olarak yansıttığı mizah hikâyeleriyle ününü yurtiçinde ve yurtdışında pekiştirdi, eserleri dünyanın pek çok diline çevrildi ve birçok baskısı yapıldı.
“Aziz Nesin’in, dünyayı düzeltme ve güzelleştirme umuduyla; ‘Yaşadığımız toplum ve bu toplumsal yapı adaletli değildir ve içinde bulunduğumuz koşullar da güzel değildir. Adaletsizlikten, çirkinliklerden kurtulmak için, başta kendimiz olmak üzere, çevremizi, toplumumuzu, dünyayı değiştirme özlem ve isteği yaratmak...’ düşüncesiyle oluşturduğu gülmece ürünlerinin temelini ülke gerçekleri oluşturur. Ürettikleriyle ülkemizin toplumsal yapısını çıkarmaya çalışır. Yazdıklarını okuma yazma bilen herkes anlasın ister; herkes bilincine, kültürüne, duyarlılığına, ilgisine göre sonuçlar çıkarsın. Anlaşılmayan şeyler yazmayı bir yazara yakıştırmaz hiç. Okurların kendilerini anlamak için çaba göstermesi gerektiğini söyleyen yazarlara kızar, bunun kendini beğenmişlik ve kolaycılık olduğunu savunur. Asıl zor olanın, herkesin anlayabileceği biçimde yazmak olduğunu, bunun için yazarın kendisini zorlayıp çaba göstermesi gerektiğini ve kendisinin hep bunu yapmaya çalıştığını söyler. Yüzyılımızın gerçeğini kavramıştır ve bugünü geleceğe aktaran yaratıcılığının gıda kaynağı kendi halkıdır. Toplumsal tarihimizin yazı savaşçısıdır; bunun içindir ki günümüzün en çok okunan yazarıdır.” (Öner Yağcı)
“Yazarın, halkın olan değil olması gereken vicdanı olduğunu” söyleyen Aziz Nesin hakkında yapılan araştırma ve incelemelerin az olmasına karşın çok okunan bir yazardı. Türk halkı tarafından çok okunmasının ve sevilmesinin sebeplerini Semih Gümüş’ün sözünü ettiği halk masallarından yararlanma olgusuna bağlamak mümkün:
“Halk masallarından yararlanmanın onun öykü anlayışına katkıları üstünde daha durulabilir. Sözgelimi masalın gerçeklikle arasında bıraktığı boşlukların okur üstünde olumlu katkıları olduğunu görmüştür. Masal biçimleri, okurda soyutlama eğilimlerini güçlendirmektedir. Dolayısıyla soyutlama düzeyleri yazarın da yaratma biçimlerini belirleyecek kertede oluşmaktadır. Alegoriler, simgeler ve imgelerin bu soyutlama düzeyleri arasında Aziz Nesin’in yazınsal yaratım sürecine olumlu katkılar yaptıkları belirtilebilir.
“Aziz Nesin’in geleneksel anlatılarımızdan yararlanma yoluna gitmiş olması, aslında ondan önceki öykünmeci mizah anlayışlarının da büsbütün dışında bir mizah anlayışı kurmasında etkin olmuştur. Onun yarattığı mizah anlayışı gerçekçidir, kendi yaşadığı toplumun gerçeklerinden doğar. Kimileri onun yerelliğini aynı zamanda evrenselliğinin de göstergesi olarak değerlendirmiştir; anlattıklarının her ülkeye özgü ol duğunu, anlattığı insanın her ülkenin insanı olduğunu söylemişlerdir, ama buna katılmak güçtür.” (Semih Gümüş)
ESERLERİ:
ÖYKÜ: Parti Kurmak Parti Vurmak (1945), Geriye Kalan (1948), İt Kuyruğu (1955), Yedek Parça (1955), Fil Hamdi (1955), Damda Deli Var (1956), Koltuk (1957), Kazan Töreni (1957), Toros Canavarı (1957), Deliler Boşandı (1957), Mahallenin Kısmeti (1957), Ölmüş Eşek (1957), Hangi Parti Kazanacak (1957), Havadan Sudan (1958), Bay Düdük (1958), Nazik Alet (1958), Gıdıgıdı (1959), Aferin (1959), Kördöğüşü (1959), Mahmut ile Nigâr (1959), Gözüne Gözlük (1960), Ah Biz Eşekler (1960), Yüz Liraya Bir Deli (1961), Biz Adam Olmayız (1962), Bir Koltuk Nasıl Devrilir (1961), Sosyalizm Geliyor Savulun (1965), İhtilali Nasıl Yaptık (1965), Rıfat Bey Neden Kaşınıyor (1965), Yeşil Renkli Namus Gazı (1965), Bülbül Yuvası Evler (1968), Vatan Sağolsun (1968), Yaşasın Memleket (1969), Büyük Grev (1978), Şimdiki Çocuklar Harika (1967), Hayvan Deyip Geçme (1980), 70 Yaşım Merhaba (1984), Kalpazanlık Bile Yapılamıyor (1984), Maçinli Kız İçin Ev (1987), Gülmece Öyküleri (13 cilt, bütün öyküleri, 2001), İstanbul’un Halleri – Seçilmiş Öyküler (2005).
ROMAN: Kadın Olan Erkek (1955), Gol Kralı Sait Hop Sait (1957), Erkek Sabahat (1957), Saçkıran (1959), Zübük (1961), Surnâme (1976), Tek Yol (1978).
ANI: Bir Sürgünün Hatıraları (1957), Böyle Gelmiş Böyle Gitmez (2 bölüm, 1966-76), Poliste (1967), Yokuşun Başı (1982), Benim Delilerim (1984), Çağımızın Nasrettin Hocası Aziz Nesin (Demirtaş Ceyhun tar, 1984), Salkım Salkım Asılacak Adamlar (1987), Ben de Çocuktum (1989), Rüyalarım Ziyan Olmasın (1990), Mum Hala (1994).
MASAL: Memleketin Birinde (1953), Hoptirinam (1960), Uyusana Tosunum (1971), Aziz Dededen Masallar (1978).
FIKRA: Nutuk Makinası (1958), Az Gittik Uz Gittik (1959), Merhaba (1971), Suçlanan ve Aklanan Yazılar (1982), Ah Biz Ödlek Aydınlar (1985), Soruşturmada (soruşturma cevapları, konuşmalar, 1986), Korkudan Korkmak (1988), Bulgaristan’da Türkler, Türkiye’de Kürtler (1989), Nah Kalkınırız (1989).
TAŞLAMA: Azizname (1979).
GEZİ: Duyduk Duymadık Demeyin (1976), Dünya Kazan Ben Kepçe (1977).
OYUN: Biraz Gelir misiniz (1958), Bir Şey Yap Met (1959), Toros Canavarı (1963), Düdükçülerle Fırçacıların Savaşı (1968), Çiçu (1979), Tut Elimden Rovni (1970), Hadi Öldürsene Canikom (1970), Beş Kısa Oyun (1979), Bütün Oyunlar (2 cilt, 1982). Barbaros’un Torunu, Hakkı mı Ver Hakkı, Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz oyunları basılmadı.
ŞİİR: Sondan Başa (1984), Sevgiye On Ölüme Beş Kala (1986), Kendini Yakalamak (1988), Hoşçakalın (1990), Sivas Acısı (1995).
ANTOLOJİ: Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı (1973, Turgut Çeviker tarafından genişletilmiş basımı, 2001).
KONUŞMA: İnsanlar Konuşa Konuşa (1988).
DENEME: Sivas Acısı (1995), Çuvala Doldurulmuş Kediler (1995), Sizin Memlekette Eşek Yok mu? (1995), Okuduğum Kitaplar (2001).
MEKTUP: Mektuplaşmalar 1 / Aziz Nesin Ali Nesin (1994), Aziz Nesin-Saliha Scheinhardt: Mektuplar (Mart 1999), Canım Oğlum Sevgili Babacığım Aziz Nesin Ali Nesin Mektuplaşmaları 1966-1981 (2002).
BİYOGRAFİ: Türkiye Şarkısı Nâzım (1998).
ÇEVİRİ: Konuşan Katır (D. Stern’den, 1957), Leyla ile Mecnun (Fuzuli’den, 1972).
KAYNAKÇA: Tahir Alangu / Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman (c. 3, 1965) - Aziz Nesin ve Halk Masalları (Yeni Dergi, Ağustos 1966), Alpay Kabacalı / Aziz Nesin (1990), Edebiyatçılar Derneği / Aziz Nesin Günleri (haz. Hüseyin Atabaş, 1996), Öner Yağcı / Aziz Nesin Kitaplığı-1998 (Cumhuriyet Kitap, 24.12.1998), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (1999), Mehmet H. Doğan / Şimdi Uzaklardasın (1999), Ataol Behramoğlu / Aziz Nesin’li Anılar (2001), Kemal Şahingözlü (Varlık, Ekim 2002), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Edebiyatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
