Bürokrat, yazar (D. 1878, Oş / Bugünkü
Kırgızistan – Ö. 1968). İlk ve medrese öğrenimini Buhara şehrinde gördü.
Öğrenciliğinde Genç Buharalılar hareketine katıldı. Ceditçilerle birlikte
Buhara’da Şirket-i Hayriyye ve Ta’mim-i Maarif adlı teşkilatlar kurarak
Türkistan’da eğitim işlerinin geliştirilmesine katıldı. 1910-11 yılında
İstanbul’a gelerek Genç Türkler ve Ziya Gökalp ile tanıştı. İstanbul’da Tamim-i
Maarif Cemiyetinin şubesini açtı. Buhara’ya dönüşünde Cedit ilkokulları açma
girişiminde bulundu. Bu yeni okullar açılışından bir süre sonra Buhara emiri
tarafından kapatıldı, başka yerde gizlice açıldı, yine kapatıldı. Osman Hoca,
1917 yılındaki genel Orta Asya isyanında aktif rol aldı. Buhara emirinin
devrilmesine katıldı. Yeni kurulan hükümette (1920) önce Maliye Bakanı oldu.
Daha sonra, 1921’de Cumhurbaşkanı oldu. Sibirya’dan kaçarak Buhara’ya sığınmış
olan Türk subaylarının komutası ve eğitiminde bir Buhara ordusu kurma işine
önayak oldu. Bugünkü Tacikistan topraklarındaki Rus garnizonunu muhasara etme
hareketinde önemli payı oldu. 1921 yılında Türkiye Kurtuluş Savaşı için Buhara
tarafından Türkiye’ye (Rusların engellemesi nedeniyle ancak bir kısmı
Türkiye’ye ulaşan) 100 milyon altın gönderilmesi konusunda önemli katkısı oldu.
Doğu Buhara (Tacikistan)’da çarpışan Basmaçi çete liderlerinin dağınık
faaliyetlerini koordine etti. Rusların takibi nedeniyle Buhara’ya geçemedi,
Afganistan hükümeti de onun yurttan ayrılmasını isteyince, 1923 yılında
Türkiye’ye geldi. İstanbul’daki diğer Türkistanlı aydınlarla Yeni Türkistan adlı
dergiyi çıkardı ve Türkistan’ın bağımsızlığı yönünde çalıştı. Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü (Ankara) kurucu üyelerindendi.
KAYNAK: Sadriddin Aynî / Buhara İnkılabı
Tarihi Üçün Materialler (1922), Ertuğrul Yaman / Türkiye’deki Türk Dünyası
(A.K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli
Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009).