Ziya Gökalp

Düşünür, Bürokrat, Yazar, Şair

Doğum
23 Mart, 1876
Ölüm
24 Ekim, 1924
Eğitim
Mülkiye Mektebinde (Siyasal Bilgiler Fakültesi)
Burç
Diğer İsimler
Mehmet Ziya

Düşünür, bürokrat, şair ve yazar (D. 23 Mart 1876, Diyarbakır - Ö. 24 Ekim 1924, İstanbul). Asıl adı Mehmet Ziya’dır. Ziya, Ziyaettin, Hüseyin Vedat, Mehmet Mehdi, Mehmet Nail, Demirtaş, Gökalp, Celâl Sakıp imzalarıyla da yazdı. Şiirlerinde önce kendi adı olan Mehmet Ziya’yı, bir kez olmak üzere İşçi Kız imzasını, sonraları Tevfik Sedat takma adını kullandı. Büyük dedesi Hacı Hüseyin Sabit Efendi dinî ilimlerde oldukça yüksek seviyeye gelmiş, kadılık ve müftülük yapmıştı. Babası, uzun süre Vilâyet Evrak Müdürlüğünde bulunan ve Diyarbakır Salnâmesi’nin hazırlanmasında büyük emeği geçen Mehmet Tevfik Efendi, annesi ise yine aynı bölgenin tanınmış ailelerinden Pirinççizâdeler’in kızıdır. 

İlkokulu ve Askerî Rüştiyeyi (ortaokul) Diyarbakır’da bitirdi, Diyarbakır İdâdisinde (lise) ve Mülkiye Mektebinde (Siyasal Bilgiler Fakültesi) okudu (1883-94). Amcasından Farsça ve Arapça, okul müdüründen özel olarak Fransızca dersleri aldı. Fen dersleri öğretmeni askeri doktor Yorgaki Efendi’nin teşvikiyle felsefeyle ilgilendi. Lisenin son sınıfında iken büyük bir bunalım geçirdi ve intihara teşebbüs etti. Kardeşi Nihat’ın yardımıyla 1896 yılında İstanbul’a kaçtı. Yatılı bir okul olan Baytar Mektebine (Veteriner Okulu) girdi. İbrahim Temo ve İshak Sükûti’nin de yardımıyla İttihad ve Terakkî Cemiyetine üye oldu. 

Son sınıf öğrencisi iken Abdülhamid yönetimine karşı faaliyet gösteren gizli bir örgüte girdiği için (1900) dokuz ay tutuklu kaldı. Zaptiye Tevkifhânesi, Taşkışla ve Mehterhâne denilen Sultanahmet’teki hapishanelerde on ay yattı. Sonra şartlı olarak tahliye edilerek sürüldüğü memleketinde amcasının kızıyla evlendi. Bir müddet Askerî Rüştiyede Farsça öğretmenliği yaptı. Mektubî Kaleminde göçmenlerin iskân işlerini yürütmeye memur edildi, valinin tayini üzerine bu görevden çekildi.

Bu arada Jön Türklerin Avrupa’da çıkardıkları bir gazeteye yazılar yazmaya başladı. Diyarbakır’da gizli örgütlerle ilişkilerini sürdürerek, II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle (1908) birlikte İttihad ve Terakki Cemiyetinin Diyarbakır Şubesini kurdu. Diyarbakır’da çıkardığı Peyman (1909) ve Dicle gazetelerinde düşüncelerini açıklayan yazılar yazdı. Bir ara İstanbul’a giderek  İttihad ve Terakkinin üyeleriyle tanıştı. Edebiyat Fakültesinde psikoloji ve mantık dersleri için Emrullah Efendi’ye vekâlet etmeyi denediyse de bu mümkün olmadı. İlköğretim müfettişliği göreviyle Diyarbakır’a döndü. 

1910 yılında İttihad ve Terakki Cemiyetinin Selânik’te toplanan genel kongresine Diyarbakır delegesi olarak katıldı ve genel merkez üyeliğine seçildi. Selânik’te Ömer Seyfettin ve Ali Canip Yöntem’in çıkardığı Genç Kalemler (1911) dergisinde Celal Sakıp, Demirtaş Gökâlp gibi takma adlarla şiirler ve makaleler yayımlayarak çevresini etkiledi. “Yeni lisan” hareketini savunanlar arasında yer aldı. Daha sonra yazdığı şiirlerde de bu fikirleri işledi. Ali Canip’in de önerisiyle adına Gökalp’i de ekleyerek Mehmet Ziya Gökalp oldu. Bir müddet Selânik İdâdisinde sosyoloji öğretmeni olarak çalıştı, Balkan Savaşı’nın başlamasına yakın bir zamanda İttihad ve Terakki genel merkezinin İstanbul’a taşınması üzerine Cerrahpaşa’da bir ev kiralayarak oraya yerleşti.

1912 yılında Ergani sancağından milletvekili seçilerek girdiği Meclis-i Mebusan dört ay sonra kapatılınca Darulfünûn (İstanbul Üniversitesi)’da sosyoloji müderrisi (profesörü) olarak ders verdi (1915-19). Diğer yandan çeşitli konulardaki yazılarını Türk Yurdu, Halka Doğru, Türk Sözü, İslâm, İktisat, Millî Tetebbular, kendi çıkardığı Yeni Mecmua (ilk sayı: 12.7.1917, 1918’de kapandı), Tanin dergi ve gazetelerinde yayımladı. 1917’de İttihad ve Terakki’nin kongresinde medreselerin kaldırılmasını, Şeyhülislâmlık müessesesinin kapatılmasını, Vakıflar müessesesinde ve aile hukukunda değişiklikler yapılmasını teklif etti. Bu teklifler, İttihad ve Terakki tarafından benimsendi ve Birinci Dünya Savaşı sıralarında yürürlüğü konuldu. İstanbul’un işgalinden bir müddet sonra tutuklandı ve İttihadçıların diğer ileri gelenleriyle birlikte Bekir Ağa Bölüğü hapishanesine konuldu. Divan-ı Harb’e çıkarıldı, Ermenilerin katliamına fetva vermekle suçlandı. 

1919 yılında İngilizler tarafından Malta adasına sürülenler arasına dahil edildi. Sürgün dönüşünden (Mayıs 1921) sonra Diyarbakır’da Küçük Mecmua’yı çıkardı (1922). Diyarbakır’daki lise ve öğretmen okulunda psikoloji ve edebiyat dersleri verdi. Yeniden yayımladığı Yeni Mecmua (1 Ocak - 13 Eylül 1923, 84 sayı)’da yazmaya devam etti. Aynı yıl Diyarbakır’dan milletvekili oldu, Telif ve Tercüme Encümeni başkanlığına getirildi. Hastalığının tedavisi için gittiği İstanbul’da Fransız Hastanesinde öldü. Sultan Mahmut Türbesinin yanında toprağa verildi.

Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları adlı baş eserinde Türkçülük kavramını sistemleştirdi, 2. Meşrutiyet yıllarında İslâm birliği ve Osmanlıcılık düşüncelerine karşı savunmuş olduğu Turan İmparatorluğu (Turancılık) görüşünden vazgeçerek sosyal hayatta Batılılaşmayı, ekonomide devletçiliği, dilde özleşmeyi öngören bir milliyetçilik anlayışının fikir babası oldu. Özellikle Küçük Mecmua ve Yeni Mecmua dergilerinde çıkan yazılarında belirttiği görüşlerin birçoğu yapılan yasa düzenlemeleriyle uygulanma şansı buldu. Dilde, güzel sanatlarda, ahlâkta, dinde, hukukta, ekonomide ve düşüncede Türkçülüğü gerçekleştirme yollarını göstermek için çeşitli türlerde eserler verdi.

Ziya Gökalp’in en önemli etkinliği millî devlet fikrini kabul ettirmesi oldu. O, geçmiş dönemlere özgü düşünce ve toplum hayatımıza hakim değerler karşısına yeni bir teklifle çıktı. Bu teklif; “yeni iktisat, yeni aile, yeni felsefe, yeni sanat, yeni ahlâk, yeni siyaset” dediği ve “yeni hayat” olarak özetlenebilecek olan görüştür. Yeni değer hükümlerini oluştururken Durkheim’den yararlandı. Kul olarak değil fert olarak kendisini algılayan ve “ben varım” diyen insanın, var oluşunun mahiyetini, tarihî mirasını, mensubu olduğu insan topluluğunun özelliklerini merak etmesi onun Turancılık görüşünün temelini oluşturur. Bize özgü değerlerden hareketle sosyal kuruluşları yeniden yapılandırmayı önceledi.

Gökalp, “Muâsırlaşmak” ile Batıcılığı, yani evrensel bilim ve teknik birliğini, “Türkleşmek” ile ulusal bilinci, Türk ulusunun kültüre ait değerlerini halktan ve tarihten alacağını, “İslâmlaşmak ile Selçuklu ve Osmanlı’nın tarihi deneyimlerinden yararlanma arzusunu açığa vurur. Eski Türk aile yapısını inceleyerek kadın-erkek eşitliğine, kadının ekonomik hayata katılması ile iş ve meslek kadını olması gerekliliği düşüncelerine ulaştı. Bireyciliği de kolektivizmi de benimsemeyerek yalnızca dayanışma üzerinde durdu. Kişisel mülkiyetle toplumsal mülkiyetin uzlaşmasından yanadır. Bu bağlamda millî ekonomi fikrini savundu.

Ayrıca “talim” ile “terbiyeyi” birbirinden ayrı olarak düşündü. Türkiye’de ilk defa “millî terbiye” terimini o kullandı. Bu bakımdan ona ilk millî eğitimcimiz denebilir. Ona göre eğitimin amacı millî bireyler yetiştirmek olmalıdır. O, eğitimi ile ulusal kültürü “millet fertlerinde ruhî melekeler hâline getirmek” olarak tanımladı. Onun eğitim anlayışı, sosyolojiyi ilgilendiren problemler çerçveesinde ileri sürdüğü görüşler ve “Yeni Hayat-Yeni Kıymetler” hakkında düşündükleriyle birbirini bütünler.

Ziya Gökalp, İkinci Meşrutiyet’ten önceki şiirlerini arûz ölçüsüyle ve Divan Edebiyatı nazım şekillerine uygun olarak yazdı. Şiirin temeline düşünsel içeriği yerleştirdi. Şiirin her şeyden önce düşünce olduğunu savundu. Ayrıca Türk destan ve halk hikâyelerinden yararlandı. Edebiyatı hep bir eğitim aracı olarak gördü ve şairliğini bu doğrultuda yönlendirdi.

ESERLERİ:

ŞİİR: Şâki İbrahim Destanı (1908), Kızılelma (1914), Yeni Hayat (1918), Altın Işık (1923), Ziya Gökâlp Külliyatı I (şiirler ve halk masalları, Fevziye Abdullah Tansel tar., 1952), Ziya Gökalp’ın İlk Yazı Hayatı (1956, şiir ve nesir, haz. Şevket Beysanoğlu), Şaki İbrahim Destanı ve Bir Kitapta Toplanmış Şiirler (1976, haz. Ş. Beysanoğlu).

ARAŞTIRMA-İNCELEME: İlm-i İctimâ Dersleri (1913, Darülfünun ders notları, taş basması), İlm-i îctimâ-ı Dinî (1913, Darülfünun ders notları), İlm-i İctimâ-ı Hukukî (1914, Darülfünun ders notları, taş basması), Türk Töresi (1923, Latin alfabesiyle 1976, haz. Hikmet Dizdaroğlu), Türk Medeniyeti Tarihi (1925; Latin alfabesiyle 1976, haz. İsmail Aka-Kâzım Yaşar Kopraman), Fırka Nedir? (1947), Ziya Gökalp Diyor ki (1950, haz. Ali Nüzhet Göksel), Ziya Gökalp’ın ilk Yazı Hayatı (1956, haz. Ş. Beysanoğlu), Çınaraltı Konuşmaları (1966), Makaleler I (1976, haz. Ş. Beysanoğlu), Makaleler IV (1977, haz. Ferit Ragıp Tuncor), Halk Efsaneleri I-Nasreddin Hoca’nın Latifeleri (tsz, haz. Dr. Salâhattin Yazıcıoğlu-Abdüssettar Hayati), Makaleler III (1977, iki inceleme, haz. M. Orhan Durusoy), Malta Konferansları (1977, haz. Fahrettin Kırzıoğlu), Makaleler IX (1980, haz. Ş. Beysanoğlu).

DENEME - DÜŞÜNCE: Türkleşmek İslâmlaşmak Muâsırlaşmak (1918, Latin alfabesiyle 1976, haz. İbrahim Kutluk), Türkçülüğün Esasları (1923), Doğru Yol (Hâkimiyet-i Milliye ve Umdelerin Tasnif, Tahlil ve Tefsiri, 1923).

MEKTUP: Ziya Gökalp’ın Hayatı ve Malta Mektupları (1931, haz. A.N. Göksel), Ziya Gökalp’ın Neşredilmemiş Yedi Eseri ve Aile Mektupları (1956, haz. A.N. Göksel), Ziya Gökalp Külliyatı II-Limni ve Malta Mektupları (1965; haz. F.A. Tansel; Malta Mektupları ekli olarak).

Kültür Bakanlığı 1976 yılında eserlerini Doğumunun 100. Yılında Bütün Eserleri başlığı altında yeniden yayımladı. Eserlerinin bir bölümü Yusuf Çotuksöken tarafından sadeleştirilerek yayımlandı (1975-77).

KAYNAKÇA: Ruşen Eşref Ünaydın (Türk Yurdu, 1924), Ali Nüzhet Göksel / Ziya Gökalp’ın Hayatı ve Malta Mektupları (1931) - Ziya Gökalp ve Çınaraltı (1939) - Ölümünün 22. Yılında Ziya Gökâlp (1946) - Ölümünün 25. Yıldönümü Münasebeti ile Ziya Gökâlp (1949) - Ziya Gökâlp Diyor ki (1950) - Ziya Gökâlp Hayatı Sanatı Eserleri (1952) - Ziya Gökâlp Hakkında Makale ve 10 Fıkra (1955) - Ziya Gökâlp’ın Neşredilmemiş Yedi Eseri ve Aile Mektupları (1956), Şükrü Kurgan / Bizde Türkçülük Cereyanının Kaynakları (1933), Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu / Ziya Gökâlp (Savie et Sa Sociologie, 1935) - Ziya Gökâlp Hakkında Yazdıklarım ve Söylediklerim (1955), Orhan Seyfi Orhon / Ziya Gökâlp (1937), Fevziye Abdullah Tansel / Şiirler ve Halk Masalları (1952), Cavit Orhan Tütengil / Ziya Gökâlp Üzerine Notlar (1956), Fevziye Abdullah Tansel / Ziya Gökalp Küllüyatı II (1965), Halit Fahri Ozansoy / Edebiyatçılar Geçiyor (1967, s. 150), Hans Freyer - çev. Prof. Tahir Çağatay / İçtimaî Nazariyeler Tarihi (1968), Mehmet Kaplan / Ziya Gökalp ve Saadet Perisi (Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, 1976), Nihad Sami Banarlı / Resimli Türk Edebiyatı Tarihi-II (1976), Şerif Aktaş / Millî Romantik Duyuş Tarzıyla Yahya Kemal ve Ziya Gökalp (Doğumunun 100. Yılında Yahya Kemal Beyatlı, 1984) – Büyük Türk Klâsikleri (c. 11, 2004), Hüseyin Kâzım Kadri / Ziya Gökâlp’in Tenkidi (1989), Feyzi Halıcı / Parlamenter Şairler (1990), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Şevket Beysanoğlu / Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (c. 2, 1997, s.162-163), İsa Kocakaplan / Ziya Gökalp (2000), Laurent Mignon / Ziya Gökâlp ve Maltalıların Dili (Hece, Eylül 2000), İhsan Işık / Diyarbakır Ansiklopedisi (2013) - Geçmişten Günümüze Diyarbakırlı İlim Adamları Yazarlar ve Sanatçılar (2014).

ÇOBAN İLE BÜLBÜL

Çoban kaval çaldı, sordu bülbüle:

Sürülerim hani, ovam nerede?

Bülbül sordu, boynu bükük bir güle:

Şarkılarım hani, yuvam nerede?

 

Ağla çoban ağla, ovan kalmadı...

Gözyaşı dök bülbül, yuvan kalmadı...

 

Çoban dedi: Ülkelerim gitse de

Kopmaz benden Anadolu ülkesi.

Bülbül dedi: Düşman haset etse de,

İstanbul’da şakıyacak Türk sesi...

 

Çalış çoban, çalış! Kurtar öz yurdu..

Şairlerden topla, bülbül, bir ordu.

 

Çoban dedi: Edirne’den tâ Van’a,

Erzurum’a kadar benim mülklerim...

Bülbül dedi: İzmir, Maraş, Adana,

İskenderun, Kerkük en saf Türklerim..

 

Sarıl çoban, sarıl, mülkü bırakma.

Yad elinde, bülbül, Türk’ü bırakma...

 

Çoban dedi: Sürülerim hep kaçsa,

Bir sürüm var, kaçmaz: Adı Türk ili..

BüIbül dedi: Şarkı ölsün, yok tasa,

Türkülerim yaşar, söyler Türk dili.

 

Yalvar çoban yalvar! İlin kurtulsun..

Dile Hak’tan bülbül: Dilin kurtulsun..

MEDENİYET

Avrupa bir akademi âzaları milletler;

Her biri bir nurlu deha, çünkü ayrı harsı var.

Avrupa bir darülfünun, hocaları milletler;

Her birinin ihtisası, bir örneksiz dersi var.

 

Bu nurlardan biri sönse medeniyyet loş kalır;
Derslerinden biri durur, bir kürsüsü boş kalır.

 

Medeniyyet, beynelmilel yazılacak bir kitap;
Her faslını bir milletin harsı teşkil edecek.

 

Medeniyyet bir konser ki birçok çalgı, saz rübap
Birleşmekle bir ahengi ancak tekmil edecek.

 

Bu kitabın bir mebhasi eksik olsa okunmaz;
Bir âleti yoksa, ahenk gönüllere dokunmaz.

TEVHİD

      “İçtimaî tasavvufa göre”

 

Tanrımız bir tek ilâh,

Yok bize başka penâh,

İkiye tapmak günah,

Lâilâheillâllah!

 

Yurtta birkaç can olmaz,

Birden çok vicdan olmaz,

Ortaklı canan olmaz.

Lâilâheillâllah!

 

Gövdelerde kesret var,

Gönüllerde vahdet var,

Ferdler yok, cemiyet var.

Lâilâheillâllah!

 

Kalkar, ruhlar bir yerde,

Olunca, kalbden perde!

Bir göz doğar içerde!

Lâilâheillâllah!

 

Bir göz ki Yezdân odur.

Millet o, vatan odur.

Örf, icmâ, Kur’an odur!

Lâilâheillâllah!

Muhammed Resulüllah!...

ZİYA GÖKÂLP HAKKINDA NE DEDİLER?

“Kaybettiğimiz adam bir ilim velisi idi. Bu da eski Horasan erlerinin Rum diyarına geldiği uzun yollardan geldi. bunun kitaplarını taşıyan kervanlar üstünde de vaktiyle Celâdeddin-i Rumînin, Sultan-ül Ulemanın tasavvuf cildlerini sarartmış tozlar kondu. Fakat garip bir cilve olarak bu son mürşid bize şarktan garbı getiriyordu. Heybesi içinde tasavvuf yerine müsbet ilimler vardı. Âmid’in kadîm surları içinde yeni bir cûşiş menbaı keşfetmişti. Selâniğe ve bilhassa İstanbul’a o keşif ile geldi. Tıpkı tarihlerin ayrı fasıllar açarak zikrettiği diyar aşırı eski âlimler gibi... Böylece yeni sesler ve sözleriyle eski beldeler teshir eden azizler gibi İstanbul ilmini fethetti. O geldiği günden beri dilimiz başka dil oldu. Dileğimiz başka dilek oldu. Onun irşadiyle içimize baktık ve kendi cevherimizi bulduk. Garbın tekniği, Türkün harsı, şiarı hangi vasıtalarla hangi yola gideceğini bilhassa genç güzidelere gösteren bir meşale oldu.

“Sözünün feyzi edebiyatta, iktisadiyatta, içtimaiyatta, hattâ siyasiyatta tecelli etti. Bu itibarla tarih inkâr edecek midir ki bir ondan evvelki Türk irfanı, bir de ondan sonraki Türk irfanı vardır...”

KAYNAK: İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009) - "Ünlü Fikir ve Kültür Adamları" (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c.2, 2013) 

Yazar: Ruşen Eşref ÜNAYDIN

ZİYA GÖKÂLP HAKKINDA NE DEDİLER?

“‘Hak yok vazife var’ diyen Ziya Gökalp’ın bu özdeyişi de her zaman için genç kuşakların kendilerine rehber edinecekleri bir ülkünün çağrışıdır. Halbuki bugün! O büyük vecizeyi alay konusu yapan afişlerle duvarlara astık!

“Ziya Gökalp, müsbet bilgilerle tekniği Batı medeniyetinden almamızı düstûr halinde belirtirken, maddeyi ruhtan ayırmasını da bilmiştir. Bunun içindir ki, batılılaşmak ve asrileşmek prensipleri arasında Türk ruhunun, Türk zevkinin, Türk sanatının hâkim olmasını millî bir coşkunlukla haykırmıştır. Yazarlara hitap ediyor:

“‘Biz Garbin iptida klâsiklerine kıymet vermekle romantizmin feyzinden de büsbütün mahrum kalmamalıyız. Çünkü romantizmin esası, halk edebiyatlarıdır, Avrupa’daki bütün romantizm hareketleri, halka ittihaz etmekle başlamıştır.’

“Hey üstadımız Ziya Gökalp! Sen ne yüce düşünür, ne yüce Türkçü idin! Hâtıran önünde eğilir, ruhuna Tanrının sonsuz gufranını dilerim. Nur içinde yat, büyük adam!”

 KAYNAK: İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009) - "Ünlü Fikir ve Kültür Adamları" (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c.2, 2013)

 

Yazar: Halit Fahri OZANSOY

ZİYA GÖKÂLP HAKKINDA NE DEDİLER?

“Arûzla olanlarda, dış âlem bir Cehennem manzarası gösterse de, vicdanlarda Cennet bahçesine bakan pencere bulunduğundan, bu şiirin yazılmasında âmil olan ilhâm ve zihin çalışmasından, sembolistler gibi, bir rübâbın nağmelerinden bahseder; yalnız birinde, mevzû bunlara hiç benzemez: Etrâfındakileri irşâd eden, onlara fennî, yeni bilgilerden haber veren bir köy imamını tasvir ettiği Köy Gazetesi, Gökalp’in o zamana kadar yürüdüğü yoldan ayrılacağını, tutacağı başka bir yolu müjdeler. Hece vezniyle yazdığı ve Oruc, Ezan, Namaz, Zekât, Bayram adlı Köylü Şiirleri’nde, İslâm akidelerinden de faydalanarak, Türk köylüsünü ahlâk ve fikirce yükseltme yollarını arıyordu. Köylü Şiirleri ile aynı sıralarda yayımladığı Şaki İbrâhim Destanı’nda, işlediği fikirlerin zenginleştiği, köylü yanında daha geniş kitleyi de ele aldığı görülür.”

 KAYNAK: İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009) - "Ünlü Fikir ve Kültür Adamları" (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c.2, 2013)

 

Yazar: Fevziye Abdullah TANSEL

ZİYA GÖKÂLP HAKKINDA NE DEDİLER?

“Ziya Gökalp’in sanatı ve şiiri üzerinde duranlar, onun hep fikirlerinden hareket etmişlerdir. Fikirlerinin sanat eserlerinde ifade edildiğini söylemi Ancak eserleri psikolojik açıdan tahlil ettiğimizde Ziya Gökalp’in daha çocukluk yılların da sanat ve dünya görüşünü müjdeleyen unsurlarla karşılaşırız. Şimdilik onun çocukluk devriyle alâkalı bir vesikaya sahip değiliz. ‘Şuursuz bir sevk-i tabiî’ ile mutlu bir hayat yaşadığı ilk çocukluk devresi hakkında daha sonra yazdığı şiirler vardır. Bir saadet içerisindedir. ‘Karacadağ’ adlı şiirinde, bu çocukluk cenneti anlatılmaktadır. Kitaplarına ve hülyâlarına kapalı Ziya; dış âlemi, yani tabiatı, kendi hayal ve düşüncelerinin aksi olarak görür. Kısacası onda, tabiat duygusu olmamıştır. Gökalp’i ilgilendiren kendi hayal ve düşünceleridir. Bu temayül, içe dönük insan tipinin başlıca hususiyetidir.

“Kızıl Elma şâiri olgunluk devrinde çocukluk yıllarını, bir masal âlemi gibi hatırlar. Onun, olgunluk devrinde didaktik çocuk şiirleri yazması, bir bakıma, ilk çocukluk yıllarının saadetini teneffüs etme arzusundan da kaynaklanıyor. Gökalp’in, mizaç bakımından içe dönük olması yanında, onda kahramanlık arzusunun ifâdesi olan kurtarıcılık isteği de vardır. ‘Ala Geyik’ adlı manzûme bu bakımdan mânâlıdır. Hattâ denilebilir ki, ‘Ala Geyik’teki masal kahramanı ile kendisi arasında gayri şuurî bir münâsebet mevcûttur. ‘Turan’ şiirinde de Türk tarihinin kahramanları ile kendisi arasında bir münâsebet kurmaktadır.”

KAYNAK: İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009) - "Ünlü Fikir ve Kültür Adamları" (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, c.2, 2013) 

Yazar: Şerif AKTAŞ

(GÖKALP’İN) SANAT KONUSUNDAKİ TUTUMU

Ziya Gökalp, sanat konusundaki görüşlerini, çeşitli kitap ve makalelerinde parça parça anlatmışsa da, Türkçülüğün Esasları adlı kitabının “Bediî Türkçülük” [estetikte Türkçülük] bölümünde topluca ele almıştır. Gökalp’a göre, güzel sanatların ve zanaatların her dalında, yerli gelenekleri Batı tekniğiyle işlemelidir. Edebiyatımızı da bu açıdan ela almalı, sanatçılarımız hem halk edebiyatı ürünlerini, hem de Batının büyük eserlerini örnek almalı; yani, bir yandan halka doğru, bir yandan da Batıya doğru gitmelidir.

Dil ikiliğini sona erdirmenin bir sonucu olarak, şiirde Ölçek [vezin] ikiliğini de sona erdirmeli; Fars’lardan alınan ve aydınlar edebiyatında kullanılan aruz ölçeği yerine, halk edebiyatındaki hece ölçeğini kullanmalıdır, çünkü aruz ölçeğine uymayan sade dil hece ölçeğine çok iyi uymaktadır.

Sade dil akımının öncülüğünü eden Ömer Seyfettin’in yanı sıra, Gökalp, o devrin genç ozanlarının dikkatini hece ölçeğine ve halk edebiyatı deyişlerine çekerek, yeni bir şiir akımının doğmasını hazırlamıştır.

Ziya Gökalp, sanat alanında özellikle şiirle uğraşmıştır. Aruzla yazdığı şiirlerinde çoklukla Namık Kemal ve Tevfi k Fikret etkileri görülür. Sonraları, Mehmet Emin Yurdakul etkisiyle, hece ölçeğini ve sade dili kullanmıştır. Bu çeşit manzumelerinde, ilkin, yine Edebiyat-ı Cedide etkisiyle olacak, Batıdan gelen üçlük ve sone biçimlerini denemiş;9 halka doğru gidip yerli kaynaklardan yararlanmak gerektiği görüşüne ulaştıktan sonra, bu konudaki düşüncelerini kendi eserlerine uygulamağa çalışmıştır:

Bu dönemdeki şiirlerini hep konuşma diliyle, hece ölçeğiyle ve çoğu zaman halk edebiyatı nazım biçimleriyle yazmış; kimi manzumelerinin konularını folklordan, eski Türk mitologyasından, Dede Korkut Kitabı’ndan almıştır.

Düşüncelerini yaymak için sanatı bir araç olarak kullanan Gökalp; çocuk eğitiminde kimi dersler nasıl oyun yoluyla verilirse, halk eğitiminde de kimi düşüncelerin ölçü giysisi içinde verilmesi gerektiğini söylemiş (Yeni Hayat, 1918, önsöz); halk eğitimi için öğretici birtakım manzumeler kaleme almıştır; bunların çoğu, makalelerinde ileriye sürdüğü düşüncelerin nazımla yazılmış biçimleridir.

“Şuur [bilinç] devrinde şiir susar” (Yeni Hayat, 1918, önsöz) diyen Gökalp, nazım tekniği bakımından Mehmet Emin Yurdakul geleneğini sürdürmüştür. İçinde hafi f bir şiir kımıltısı sezilen, Alageyik manzumesi bir yana bırakılırsa, nazımla yazılmış eserleri sanat açısından değerli sayılamaz.

(Edebiyat Kapısı, 1997)

Yazar: CEVDET KUDRET

KÜÇÜK MECMUA

Küçük Mecmua, haftada bir çıkar milli, edebi, siyasi iktisadi mecmua’dır, 5 Haziran 1338, Pazartesi, no. 1, sahib-i imtiyaz ve müdür-ü mes’ul: Ziya Gök Alp, İdarehanesi: Diyarbekir Hükumet dairesinde Vilayet Matba’ası Telgrafyanı: Diyarbekir Küçük Mecmua” künyesiyle 5 Haziran 1922 tarihinde Diyarbekir’de yayın hayatına başlamıştır. Genel olarak 20 sayfa olarak yayınlanan Küçük Mecmua’nın son sayısı olan 33. Sayısı 5 Mart 1923 (5 Mart 1339) tarihlidir.

Küçük Mecmua’nın sahibi, müdürü ve başyazarı Ziya Gök Alp’tir ve bütün sayılarında en az birkaç yazısı çıkan Ziya Gök Alp dışında mecmua’daki diğer yazarlar şunlardır:

Ali Nüzhet [Ziya Gök Alp’in damadı], İhsan Hamid, Çelik, İskender Paşazade Mustafa İskender, Said Nazif, Recep Ferdi, Hamid Zülfü, Osan Recai, Harputlu Fethi. Reşad Hayreddin, Diyarbekir Hastahanesi Bakteriyloğu Doktor İbrahim Halil, Mustafa Şevki, Yahya Saim, Edip Feyzi, Halis, Cahide Vehbi, Ali Canip, Nezihe Gafur.

Küçük Mecmua’daki işlenen konular genel olarak edebiyat olurken kimi zaman tarihsel makaleler de yayımlanmıştır. İzlediği genel çizgi itibariyle, Ziya Gök Alp’in Osmanlıcılık’tan Türkçülüğe kaydığı rahatlıkla izlenebilmektedir. Malta’ya sürgüne yollanan İttihad ve Terakki üyelerinden biri olarak, sürgün dönüşü çıkarmaya başladığı Mecmua’nın hemen her sayısında Türkçülük çizgisinden ayrılmamaya özen göstermiş ve Mustafa Kemal önderliğinde gelişen Anadolu Hareketi’ne açık destek sunmuş hatta bir sayısında Mustafa Kemal’e atfen bir şiirini yayımlamıştır.

Küçük Mecmua’da bu minvalde yazılar yazılmış, şiirler neşredilmiş veya masallar anlatılmıştır. Yerel mecmua olarak çıkmasından ötürü şehrin sorunlarıyla da ilgilenilmeye çalışılmış ve bu anlamda kimi zaman Diyarbekir’deki gelişmeleri verirken bugüne kadar günyüzüne çıkmamış konular hakkında bilgi sahibi olmamıza da vesile olmuştur. Mecmua’nın 3. sayısında Diyarbekir’de daha evvelden “Dicle İdman Yurdu” adında bir derneğin varlığından bahsedilmekte ve bu derneğin artık “Gençlik Derneği” ismini aldığı belirtilmektedir. Bu derneğin bir kısım faaliyetleri kimi zaman Mecmua’da yer almıştır. Bu sayede, ne zaman açıldığı tartışma konusu olan “Diyarbekir Gençlik Derneği”nin açılış tarihini öğrenmiş bulunmaktayız. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra yetim kalan çocukların bakımı için oluşturulan Diyarbekir Daru’l- Eytam (Yetimler Yurdu) adlı kuruluş hakkında bilgiler verilmiş, buraya yapılan bağışlar kaydedilmiştir. Ayrıca Mecmua kimi zaman Diyarbekir tarihine ışık tutacak yazılarda yazmıştır. Bunlardan bir tanesi Asur İmparatorluğu dönemine ait bulunan bir arkeolojik tablette Diyarbekir Vilayet sınırlarının içinde Kumuk adlı bir yerleşim yerinin varlığıdır. Tablete göre bu yerleşim yerinin büyüklüğü bir şehir kadardır ki yazının başlığı bundan ötürü “Diyarbekir tarihinden: Kumuk İli” dir.

Yazıya göre; M.Ö. 810-608 yıllarında var olan, “Batman ve Savur sularından, Maraş yanlarına, ‘Gölcük’ten Viranşehir ve Derik cenubunda ovanın başladığı yerlere kadar oldukça geniş bir sahaya yayılan Kumuk ili zamanın en büyük fetihlerini kendi istiklâline riayet ettirecek derecede kudretliydi” denmektedir. Halis imzalı bu seri makale tam olarak 7 sayı boyunca sürmüştür.

1923 yılında Ziya Gökâlp, Telif ve Tercüme Heyeti Reisi oldu. 5 Mart 1923’te çıkan Küçük Mecmua’nın 33. ve son sayısında Gökâlp’ın iki önemli yazısı vardı: 1- “İktisadî İnkılap İçin Nasıl Çalışmalıyız?”,  2- “Türklerde Aile Adları”. Bu sayı çıktıktan sonra “Gökâlp, Diyarbekir’deki borçlarını kapatmak ve yol masraflarını yapmak üzere, refikasına ait bir evi satarak elde ettiği para ile ailesiyle birlikte Ankara’ya gitti; tabiatıyle ‘Küçük Mecmua’da kapandı.” (Beysanoğlu)

KAYNAKÇA: Küçük Mecmua, Mehmet Mercan /Anadolu’da Gazetecilik ve  Diyarbakır Basını (Güneydoğu Gazeteciler Cemiyeti Yayınları: 1, Diyarbakır 1988),  Filiz Şahin / Küçük Mecmua-I-II-III (Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, İstanbul 2010), Şevket Beysanoğlu / “Said Paşa” (Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (c. 2, 2. bas. 1997, s. 130-139), Kara Amid (c.1, sayı 1, 1956, s.133-146).

Yazar: MURAT ISSI

ZİYA GÖKALP ÇEŞMESİ

Cami-i Kebir Mahallesi’nde, Ziya Gökalp Sokak’ta yer almaktadır. Çeşmenin kitabesi olmadığından kim tarafından ve ne zaman inşa edildiği belli değildir. Ancak çeşmenin genel mimari formu dikkate alındığında XIX. yüzyıl sonlarında inşa edildiği tahmin edilmektedir.

Günümüzde kullanılmayan çeşme tamamen düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Çeşme, arkasında bulunduğu evin sokağa bakan cephe duvar yüzeyine gömülü vaziyettedir.

Bursa kemer formunda inşa edilen çeşme nişinin yüksekliği 2.25 m., genişliği 2.12, derinliği ise 0.42 m. dir. Nişin etrafını kuşatan Bursa kemeri yanlardaki sekiz sıra ayaklara oturmaktadır. 0.14 m. kalınlığındaki kemer formu, Diyarbakır’daki çeşmeler arasından sadece burada görülmektedir. Çeşmenin önünde yalağı ve 0.40 x 0.42 m. ölçülerinde birer sekisi bulunmaktadır. Sade görünümlü çeşmede, süsleme unsuruna rastlanmamaktadır.

KAYNAKÇA: Bedri Günkut / Diyarbekir Tarihi (Diyarbakır 1937), A. Zeki İzgöer / Salname-i Diyarbekir (c. 5, İstanbul 1999), M. Şefik Korkusuz / Seyahatnamelerde Diyarbekir (İstanbul 2003), Süleyman Savcı /  “Sultan Şüca Türbesi ve Mardin Kapı’daki İzler” (Karacadağ, Diyarbakır 1943, Cilt:VI, S:60-61, s.748-750), Metin Sözen / Diyarbakır’da Türk Mimarisi (İstanbul 1971), Orhan Cezmi Tuncer /  Diyarbakır Camileri (Diyarbakır 1996,  Diyarbakır BŞ Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları) - Diyarbakır Kiliseleri (Ankara 2002), Evindar Yeşilbaş / “Diyarbakır Çeşmelerinden Üç Örnek” (Mukaddime, İstanbul 2010, S.1, s. 47-58) - Diyarbakır’da Su Mimarisi (Selçuk Üniversitesi SBE Sanat Tarihi Bölümü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007), İbrahim Yılmazçelik /  XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara 1995).

Yazar: EVİNDAR YEŞİLBAŞ

ZİYA GÖKÂLP İLKOKULU

Ziya Gökalp Sokağında, Dörtyol'a yakın, kesme taştan (erkek bazalt taş) yapılan iki katlı Ziya Gökalp İlkokulu, büyük pencerelerle süslü gösterişli bir cephe, zeminden merdivenlerle çıkılan Roma tarzı üçgen alınlıklı bir giriş kapısı olan büyük ve tarihi bir binaydı. Alt katta koridora açılan 4 derslik, giriş kapısının tam karşısında üst kata çıkan geniş ahşap bir merdiven, üst katta yine koridora açılan 4, toplam 8 derslik bulunuyordu.

Binanın tarihi, neoklasik Osmanlı tarzında yapıldığı 19 yüzyıl sonuna; 'Kız Orta Mektebi' olarak (Rüştiye-i İnas) kullanıldığı 1912'ye ve ilkokula çevrildiği 1928'e kadar gidiyordu. Yüksek tavanlı, geniş pencereli, tahta zeminli okulda öğretmenler odası alt katta ve ön cephedeydi. Bize o sıralar oldukça yüksek görünen, aslında sadece birkaç basamakla inilen öğrencilerin toplanma ve oyun alanı olan okul bahçesinin bir köşesinde kooperatif odası, karşısında ise eğitici film gösterileri ve kapalı havalarda spor amaçlı kullanılan bir salon vardı.

Öğrenim dönemimizde büyük olasılıkla sınıf darlığı nedeniyle bir yıl eğitim gördüğümüz bu salon, arada bir hastalıklarla ilgili siyah beyaz ve yıpranmış da olsa eğitici filmlerin gösterildiği, bize göre neşeli ve eğitici saatlerin geçirildiği bir yer oluyordu.

Kuruluşundan itibaren Rıza Bey, Süleyman Bey (Savcı), Ömer Bey ve Faik Bey'den sonra gelen müdürümüz Ahmet Tarhan, uzun boyu, uygun fiziği, ciddi görüntüsü ve verdiği güvenle ilkokul müdüründen çok bir genel müdüre benziyordu. Birkaç yıl sonra kulaktan kulağa yayılan Halk Partili olduğu söylentisinin ardından, yerine yeni müdür Hayri Yılmaz'ın atanması, kimse için sürpriz olmadı. Hayri Yılmaz da, iri cüssesi, otoritesi ile iddialı ve çalışkan bir müdür olarak yıllarca hizmet verdikten sonra Yenişehir'de açılan, şehrin süratle değişen sosyal dokusuna uygun daha popüler olan Mehmetçik İlkokulu'na atandı.

KAYNAK: Halil Değertekin / Bir Ev… Bir Sokak… Bir Şehir… Diyarbakır Anıları (2012).

Yazar: HALİL DEĞERTEKİN

ZİYA GÖKÂLP LİSESİ

Batılılaşma akımının başladığı Osmanlı imparatorluğu’nun son dönemlerinde; ortaöğretim kurumlarının yeniden yapılandığı 1890'lı yıllarda Vali Hasan Paşa tarafından Fiskaya'sında temeli atılan Ziya Gökalp Lisesi, Diyarbekir İdadisi adı altında 1893‘te öğretime başlamıştır. 1898 tarihine kadar 5 yıllık olan idadi, bu tarihte teşkilatı genişletilerek 7 yıla çıkarılmıştır. Fakat bu 7 yıllık idadi hali çok sürmemiş, 1901 yılında tekrar 5 yıla indirilmiştir. 1910 yılında yeniden 7 yıla çıkarılmıştır. 1913 yılında idadi teşkilatının kaldırılması üzerine tam devreli Sultani haline getirilen okul I. Dünya Savaşı sırasında öğrencilerinin askere alınmasından dolayı 2. Devresi (Lise kısmı) kaldırılmış, 1921–1922 yılında kapatılan lise kısmı yeniden açılmıştır. 1925 yılında görülen lüzum üzerine lise kısmı tekrar kaldırılmış ve ortaokul getirilmiş, son olarak da Şubat 1932’de tekrar lise haline dönüştürülmüştür. 1945–1946 yıllarında yapımına başlanan 1948–1949 yıllarında öğretime geçen bugünkü okul binasının tamamlanmasıyla şimdiki yerine taşınmıştır. O yıllarda okulun adı Diyarbakır Lisesi olarak geçmekte idi. 1953 yılında Ziya Gökalp Lisesi adını aldı. Bütün bu değişikliklerden sonra 1990- 1991 öğretim yılında okulun ortaokul kısmı kapatılıp, müstakil Liseye dönüştürüldü.

Ziya Gökalp Lisesi Türkiye'nin en köklü okullarından biridir. Bu okuldan Abdülkadir Aksu, Mehdi Eker, Yılmaz Karakoyunlu, Necdet Adabağ, Ali Güzel, Attila Sönmez, Suat Yıldırım gibi birçok ünlü devlet adamı, siyasetçi ve akademisyen mezun olmuştur.

Yazar: -

ZİYA GÖKALP MAHALLESİ

Sur ilçesi belediye sınırları içerisinde olan mahallenin doğusunda Abdaldede ve Süleyman Nazif, batısında Melikahmet ve Lalebey, güneyinde Alipaşa, kuzeyinde ise Cami-i Kebir mahalleleri bulunmaktadır.   

Diyarbakır’ın ünlü şair, yazar, sosyolog ve fikir adamlarından Ziya Gökalp’ın (1876-1924) ismini taşıyan mahallenin bir bölümü, 16. yüzyılın ilk yarısına ait Osmanlı belgelerinde “Taceddin Mescidi” adıyla kayıtlara geçirilmiştir. Mahallede, bugün de birçok tarihi ve dinî yapı varlığını korumaktadır.

Taceddin Camii, Melik Ahmed Paşa Hamamı yakınındadır. Kitabesi olmadığından yapım tarihi tam olarak bilinmemektedir. Mimari üslubundan, Akkoyunluların kentte hüküm sürdürdüğü 15. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Cami, en son 1988 yılında onarılmıştır.

Kazancılar Çarşısı civarında olan Sinoğlu Camisi’nin, 16. yüzyıl başlarında, 1518-1540 tarihleri arasında yapıldığı ifade edilmektedir. 1863 yılı itibarıyla 10 yıl kadar Sübyan Mektebi oldu. Bilahare tekrar cami haline getirildi. Evliya Çelebi, bu caminin Şemsi Efendi isimli bir zat tarafından inşa ettirildiğini kaydetmektedir.

Mahallede, geçmişte Örfizade Tekkesi faaliyet göstermekte iken, şimdi ayakta sadece bir çeşmesi kalmıştır. İnşa tarihi bilinmeyen tekkenin Sadeddin Cebbavî tarafından yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Günümüzde bu tekkenin bulunduğu yerde inşa edilen İsmet Paşa İlköğretim Okulu eğitim vermektedir.

Öte yandan, mahallede daha önce faaliyette olan Gülşenî Tekkesi bilahare camiye dönüştürülmüştür. Ancak şu anda mevcut olmayan Karacami’nin sadece sokak tabelasında ismi bulunmaktadır.

Mahallede yer alan Ziya Gökalp’ın doğduğu ev de günümüzde Ziya Gökalp Müzesi olarak hizmet vermektedir.

KAYNAKÇA: Şevket Beysanoğlu / Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi (c. 2, Ankara 1990), İbrahim Yılmazçelik / XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (Ankara 1995), Orhan Cezmi Tuncer /  Diyarbakır Camileri (Ankara 1996).

 

Yazar: --

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör