Lütfi Ö. Akad

Sinema yönetmeni ve senaryo yazarı (D. 2 Eylül 1916, İstanbul - Ö. 19 Kasım 2011). Nüfustaki ismi Mehmet Lütfi Akad. Kitaplarında ve film jeneriklerinde çoğunlukla Lütfi Ö. Akad imzasını kullandı. Bazı kaynaklar ve medyada adı Lütfi Ömer Akad, Ömer Lütfi Akad, Lütfi Akad, Lütfü Ö. Akad olarak da geçer.

Fransız Sainte Jeanne D’Arc Okulu ile Galatasaray Lisesi’nde okudu. İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu Maliye Bölümü’nü bitirdi. Bir süre, Sema Film’in mali danışmanı ve yapım yönetmeni olarak çalıştı. 1947 yılında, Seyfi Havaeri’nin yarım kalan  “Damga” adlı filmini tamamlayarak yönetmenliğe başladı. Yapımcı Hürrem Erman’ın ısrarı ve teşviki ile senaryo çalışmalarına katıldığı “Vurun Kahpeye” filmini yöneterek ilk bağımsız filmini çekti. Ardından yaptığı polisiyeden güldürüye, korku sinemasından belgesellere kadar uzanan geniş bir yelpazede, başarılı film yönetimlerine imza attı.

İkinci Dünya Savaşı’nın etkileri ile bunalan dünya platformunda, Türkiye’de hâlâ Muhsin Ertuğrul’un tiyatrocu yaklaşımının egemenliğindeki bir sinema vardı. Seyirci bu sinema anlayışının seyrek ürünlerinden çok, Amerikan ve Avrupa filmleri ile karşılaşıyor; özellikle Mısır’da üretilen, Türkçe seslendirmeli arabesk filmlere büyük ilgi gösteriyordu.  Türkiye coğrafyasına kendine özgü kimliği olan özel bir sinema anlatım damarı henüz ortalarda gözükmüyordu. Dahası, sinema dilinin inceliklerini bilen, öykülerini etkili ve rahatça anlatan yönetmenler yoktu. Lütfi Ö. Akad, bu boşluğu dolduranlar arasında yer aldı. Sinema tarihçisi Nejat Özön, onun “Vesikalı Yarim”i  ile “Kanun Namına”yı, Türk sinemasında, sinema dilinin başlangıç noktası olarak değerlendi

 “Gelin” (1973), “Düğün” (1974), “Diyet” (1975) Akad’ın başyapıtı “Göç Üçlemesi”nin filmleridir. Bu üç filmde de aile, göç ve yeni toplumsal yapılara, değişimlere uyma mücadelesi veren insanların öyküleri vardır. “Gelin”de bir İç Anadolu taşra kentinden büyük kent İstanbul’a göçen bir ailenin yaşama uğraşını ve dağılmasını; “Düğün”de bir Güneydoğu kentinden, büyük kente göç eden bir ailenin yaşama direncine karşın yaralanmasını; “Diyet”te ise, yine büyük kentte tutunmaya çalışan işçilerin dramı anlatılır. 1970’lerin sonunda çektiği televizyon dramaları izleyiciyi ekrana kilitlemişti. “Topuz”, “Ferman”, “Pembe İncili Kaftan”, “Diyet”, “Bir Ceza Avukatının Anıları” (dört bölüm) ve  “Dört Mevsim İstanbul” bunlardan birkaçıdır. Onun sineması ayrıca,”Ulusal Sinema” tartışmaları için önemli bir kaynak oldu.

Akad’ın senaryolarındaki duru Türkçe, halk kültürünü sindirmiş olmanın getirdiği geniş birikimle, Türkiye insanının beden diline odaklanan keskin gözlem gücü, onun eserlerini yeterince yerli ve evrensel kılmaktadır.

“Her filminde bir sinema dili araştırması içinde olduğunu” söyleyen usta yönetmen, 1959 yılında çektiği “Yalnızlar Rıhtımı” filmi ile ilgili olarak da şunları söylemektedir:

“Bu filmde, resim resim ilk plandan sona dekorlarını çizerek, eşyaları ve kamerayı yerleştirerek hazırladığım senaryoya dayanarak, bir ‘mizansen araştırması’, ’uzay geometrisi’ çizgisinde bir biçim araştırması yaptım ve bunları sonuna dek uyguladım… Bu filmdeki bazı etkiler sinemamızda hâlâ var.”

Lütfi Ö. Akad’ın 1948’de çektiği “Vurun Kahpeye” adlı film ile ünlenmişti. Çok sayıda piyasa işi film de yönetmiş olmasına karşın 1960’lardan ve özellikle 1970’lerden sonra toplumsal gerçekliğe vurgu yapan filmlere ağırlık verdi. “Hudutların Kanunu” (1966), “Kızılırmak Karakoyun” (1967), “Ana” (1967), “Gelin” (1973), “Düğün” (1974), “Diyet” (1975) böyle filmlerindendir.

Anı-deneme türünde “Işıkla Karanlık Arasında” (2004) adlı bir de kitabı olan Lütfi Ö. Akad; 1967 Antalya Altın Portakal Film Festivali “En İyi 2. Dram Filmi Ödülü”, 1968 Antalya Altın Portakal Film Festivali “En İyi 2. Film Ödülü”, 1974 Antalya Altın Portakal Film Festivali “En İyi Yönetmen Ödülü”, Kültür Bakanlığı 1988 “Kültür ve Sanat Büyük Ödülü”, 13. Ankara Film Festivali 2001Aziz Nesin Emek Ödülü’nü aldı.

İsminin yanlış kullanılmasından bıkmıştı. O yüzden otobiyografik kitabına Lütfi Akad yazılmasını istedi. Vefat ettikten sonra İletişim Yayınları kitabın tekrar basımında Lütfi Ö. Akad yazdı.

Öğrencisi Serdar Pehlivanoğlu da Lütfi Akad’ın uzun yıllar boyu yanlış kullanılan isimleriyle ilgili şu filmi hazırladı: Doğrusu Lütfi Ömer Akad https://www.youtube.com/watch?v=IcISTVama1E

Lütfi Akad’ın 1997 yılında kendi yazdığı özgeçmişi:

“1916'da İstanbul'da doğdum, Galatasaray lisesi ve İstanbul Yüksek Ticaret ve İktisat okulundan mezun oldum. Orta öğrenim yıllarında okul atölyesinde resim, halk evlerinde tiyatro ile yakından ilgilendim ve çalıştım. Yüksek okuldan sonra tarih özel ilgi alanım oldu. 1946'da ilk filmini yapmakta olan bir dostumun teklifini kabul ederek yapım yönetmenliği görevi ile sinema alanında çalışmaya başladım.

1948 yılında ilk filmim olan Halide Edib'in "Vurun Kahpeye" romanını sinemaya uyarlayarak yönetmenliğe başladım.

Bu süre içerisinde sinemamızı tiyatro etkisinden kurtararak özgün bir sinema diline sahip olması için çalıştım. Bu aşamadan sonra sinemada Türk insanının kendini; derinlikten yoksun olmayan: yalın ifade biçimini örnek alarak sinema dilimi geliştirmeye çalıştım.

Başlıca filmlerim "Lüküs Hayat, Kanun Namına, Beyaz Mendil, Yalnızlar Rıhtımı, Vesikalı Yarim" ve son uzun filmlerim olan "Gelin, Düğün, Diyet" üçlüsü.

1974'den sonra uzun film yapmadım. 1977 yılında TRT kurumunda sözleşmeli olarak 6 yıl çalıştım, bu arada Ömer Seyfettin'den 4 öyküyü sinemaya kısa film olarak uyguladım, daha sonra yine TRT kurumuna 1982 yılında Faruk Erem'in "Bir Ceza Avukatının Anıları"ndan 4 kısa film ile 1985'de "4 Mevsim İstanbul" belgeseli son film çalışmalarım oldu.

Bugüne kadar 46 uzun film yaptım. Bu arada 1988 yılında Kültür Bakanlığının "Kültür ve Sanat" büyük ödülü başta olmak üzere değişik festivallerde bir çok ödül aldım. Halen Mimar Sinan Üniversitesi sinema televizyon biriminde 1974 yılından beri öğretim görevlisi olarak sinemaya katkıda bulunmaya çalışıyorum. Bu yıl üniversitenin açılış töreninde üniversite senatosu kararı ile Onursal Prof. unvanı ile onurlandırıldım.”

Lütfi Ö. Akad İçin Ne Dediler?

 “Kızılırmak Karakoyun’un göçebe Türkmenlerin yerleşik düzene geçmeleri konusunda getirdiği tarihi yorum ancak kökü feodaliteye dayanan sınıflı Batı toplumları için geçerli olup o devrin Osmanlı toplumunun özelliklerini yanlış aksettirmektedir. Tefecilik yoluyla sermaye birikimi ve sınıflaşma ancak toprakta özel mülkiyetin olduğu Batı toplumları için geçerlidir. ‘Miri toprak sistemine’, yani toprakta devlet mülkiyetine bağlı Osmanlı toplumu için ‘Kızılırmak Karakoyun’un yorumu bir masa başı nazariyesi olmaktan öte geçmemekte, ayrıca Osmanlı devleti için gerçekten çok ciddi bir hal alan göçebe Türkmenler meselesini yanlış bir açıdan yorumlamaktadır.

Filmde sinemanın folklordan istifadesi yolunda da Atıf Yılmaz’ın on yıl önce ‘Alageyik’ ve ‘Karacaoğlan’da yaptıklarından daha ileri ve gelişmiş bir örnek ortaya konulmamaktadır. Türkmenlerin, terzi elinden yeni çıkmış kıyafetlerle bir halk opereti sahnesinde dolaşırmış gibi dağ başlarında gezinmesi filmin ancak masal anlattığı gerekçesiyle hoş görülebilir.

Bütün bunlara rağmen ‘Kızılırmak Karakoyun’ Lütfi Akad’ın artık kişisel damgası haline gelen yalın, ölçülü anlatımı, bir satranç oyunu gibi gelişen dramatik yapısı, gösterişsiz fakat ustalıklı sahne düzenlemeleri, sınırlı malzemesinden azami istifadenin sağlanışı ile Türk sinemasının dikkate değer eserlerinden biri haline geliyor.

Lütfi Akad usta, 15 yıl Batılı gibi nasıl film yapılacağını öğretmeye çabaladıktan sonra şimdi de Türk gibi nasıl film yapılacağını gösteriyor. Sinema üzerine düşünen ve yazanlarımızın Resnais’nin yahut Welles’in ustalıkları üzerine kafa patlatacaklarına Lütfi Akad’ın geometrik ölçüye varan sinema dili üzerinde durmaları, derin araştırmalara, uzun incelemelere girişmeleri gerekmektedir. Türk sinemasının Akad’dan öğrenecekleri Batılı ustalardan öğreneceklerinden hiç şüphesiz daha çoktur.” (Halit Refiğ)

Kitapları:

Işıkla Karanlık Arasında (deneme biyografisi, 2004), Kızılırmak Karakoyun (senaryo, film öyküsü, 2004).

Ödülleri:

1967 Antalya Altın Portakal Film Festivali, En İyi 2. Dram Filmi Ödülü  (Hudutların Kanunu), 1968 Antalya Altın Portakal Film Festivali, En İyi 2. Film Ödülü (Vesikalı Yarim), 1974 Antalya Altın Portakal Film Festivali, En İyi Yönetmen (Düğün).

Sinema filmleri:

Vurun Kahpeye (1949), Lüküs Hayat (1950), Tahir ile Zühre (1951), Arzu ile Kamber (1951), Kanun Namına (1952), İngiliz Kemal Lawrense Karşı (1952), İpsala Cinayeti / Altı Ölü Var (1953), Katil (1953), Öldüren Şehir (1953), Çalsın Sazlar Oynasın Kızlar (1954), Bulgar Sadık (1954), Vahşi Bir Kız Sevdim (1954), Kardeş Kurşunu (1954), Görünmeyen Adam İstanbul'da (1954), Beyaz Mendil (1955), Meçhul Kadın (1955), Kalbimin Şarkısı (1955), Ak Altın (1956), Kara Talih (1957), Meyhanecinin Kızı (1957), Zümrüt (1958), Ana Kucağı (1958), Yalnızlar Rıhtımı (1959), Cilalı İbo'nun Çilesi (1959), Yangın Var (1959), Dişi Kurt (1960), Sessiz Harp (1961), Üç Tekerlekli Bisiklet (1962), Bir Gazetenin Hikayesi (1964), Sırat Köprüsü (1966), Hudutların Kanunu (1966), Kızılırmak-Karakoyun (1967), Ana (1967), Kurbanlık Katil (1967), Vesikalı Yarim (1968), Kader Böyle İstedi (1968), Seninle Ölmek İstiyorum (1969), Bir Teselli Ver (1971), Mahşere Kadar (1971), Vahşi Çiçek (1971), Yaralı Kurt (1972), Gökçe Çiçek (1973), Gelin (1973), Düğün (1974),  Esir Hayat (1974), Diyet (1975).

Ömer Seyfettin Uyarlamaları:

Ferman (1975), Pembe incili Kaftan (1975), Diyet (1975), Topuz (1975).

KAYNAKÇA (Başlıcaları): Muzaffer A. Esen / L. Akad’ın Tuttuğu Kuş (Pazar Postası, Sayı: 9, 1957), Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi (c.1, 1974), Alim Şerif Onaran / Lütfi Ömer Akad'ın Sineması (1977), Lütfi Ö. Akad (nehir söyleşi, 1990), Atilla Dorsay / Yüz Yüze (1986), Burçak Evren / Ustasız Bir Usta (Altyazı dergisi, Sayı: 4, 2002), Ayla Kanbur / Sadeliğin Derinliğinde Bir Usta, Lütfi Akad (2005), Kurtuluş Kayalı / Lütfi Akad Sineması Yararlanılmamış Engin Bir Kaynaktır (Bilim ve Sanat Dergisi, Sayı: 96, 2006), Hakan Erkılıç / Akad’ın Göç Üçlemesinde Eşya-İnsan İlişkileri Bağlamında Kimlik: Ne O Ne Öteki (25. Kare dergisi, Sayı:16), Film Arası / Özel Sayı (Sayı: 14-15, Eylül-Ekim 2011), Ömer Lütfi Akad Vefat Etti (Hürriyet, 19.11.2011), İhsan Işık / Ünlü Sanatçılar (Türkiye Ünlüler Ansiklopedisi, c. 5, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Türkiye Yazarlar Birliği / Türkiye Kültür Sanat Yıllığı (2012), Serdar Süleymanoğlu (05.07.2020).