Asker, devlet adamı, Türkiye Cumhuriyeti’nin
4. Cumhurbaşkanı (D. 10 Haziran 1895, Erzurum – Ö. 14 Eylül 1966, Ankara). Asker kökenli bir ailenin çocuğudur.
İlköğrenimini Ordu’da yaptı. Ortaokulu Erzincan’da bitirdikten sonra İstanbul
Kuleli Askerî Lisesi'ne girdi. Burada
son sınıf öğrencisiyken Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine 16 Ekim
1914’te öğrenimine ara vererek 4. Kolordu Komutanlığı’nda subay olarak göreve
başladı. 1915-17 yılları arasında topçu subayı olarak Çanakkale Savaşlarına
katıldı. Filistin ve Suriye cephelerinde bulundu. Kurtuluş Savaşı’nın Batı
cephesindeki bütün savaşlara katıldı.
1 Eylül 1922’de yüzbaşılığa yükseldi
ve bir yıl Harp Okulu’nda öğrenim
gördü. 1 Ekim 1926’da Harp Akademisi’ne girerek 1 Eylül 1929’da kurmay subay olarak buradan mezun oldu. 1927 yılında Melahat Hanım ile evlendi ve bu evlilikten Muzaffer
adında bir çocuğu dünyaya geldi. 1946 yılından itibaren general rütbesi ile çeşitli
birlik ve garnizonlarda çeşitli görevlerde bulundu. 1958 yılında, orgeneral
rütbesinde iken Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na atandı.
Cemal Gürsel, 27 Mayıs 1960 İhtilâli öncesinde
yine Kara Kuvvetleri Komutanı iken, 2 Mayıs 1960’ta yaptığı ziyarette, Milli Savunma Bakanı Ethem
Menderes’e ve dolayısıyla hükümete kişisel görüşlerini bildirdi, Başbakan Adnan Menderes’in Cumhurbaşkanı olmasını
destekleyen bir de mektup verdi. Gürsel,
bunun üzerine erken emekliye sevk edildi ve 3 Mayıs 1960’ta zorunlu izinle
İzmir’e gitti. Silahlı Kuvvetler’in tüm
kademelerine iletilen ve ordunun mutlaka siyasetten uzak durması önerisinde
bulunan bir veda mektubu gönderdikten
sonra da İzmir’e yerleşmişti.
Cemal Gürsel, 27 Mayıs 1960’ta albay ve daha
alt kademedeki subaylarca yapılan ihtilal sonrasında Milli Birlik Komitesi (MBK)’nin daveti üzerine bu komitenin
başkanlık görevini üstlendi ve ihtilal lideri olarak kabul edildi. Ardından devlet ve hükümet başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri
Başkomutanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı yetkilerini üstlenerek yeni hükümeti
kurdu. Bu görevdeyken kendisine yapılan
suikast girişiminden yaralı olarak kurtuldu. Türkeş ve diğer 13 MBK üyesi ile birlikte yurtdışına görevli olarak gönderildi.
Cemal Gürsel, MBK Başkanı iken Erzurum Radyosu’nun kurulmasını sağladı. Emekliye ayrılan General Ragıp
Gümüşpala’ya, Demokrat Partilileri bünyesinde toplayan Adalet Partisi’ni kurma görevini verdi. Kurucu Meclis tarafından
hazırlanarak halkoyuna sunulan ve kabul edilen 1961 Anayasası gereğince, 10 Ekim 1961’de yapılan genel seçimlerden
sonra oluşan yeni Türkiye Büyük Millet
Meclisi tarafından konulan adaylığı çoğunluğun desteğini alarak 21 Ekim
1961’de Türkiye’nin dördüncü
Cumhurbaşkanlığına seçildi.
Gürsel’in Cumhurbaşkanlığı döneminde ilk kez planlı
ekonomiye geçilerek Devlet Planlama Teşkilatı ile Devlet İstatistik Enstitüsü
kuruldu. Sendikaların kurulması, grev,
lokavt ve toplu sözleşme yasalarının
çıkarılması onun döneminde sağlandı. Milli
İstihbarat Teşkilatı (MİT)’nın, Milli
Güvenlik Kurulu’nun, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın, Basın Yayın Yüksek Okulu’nun kuruluşları da yine Gürsel’in cumhurbaşkanlığı
döneminde gerçekleşti. Güneydoğu
Anadolu’nun kalkınma ve geliştirilmesi planları, Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT)’nun
başlangıcı (1964), ülkede ilk kez bilgisayar kullanımı, ilk
Devlet Araştırma Kütüphanesi’nin kuruluşu, Türkiye
Bilimsel Teknik Araştırma Kurumu
(TÜBİTAK)’nun kurulması ve daha birçok ilk onun Türkiye Cumhuriyeti’ne olan katkılarıdır. Seri üretimi hedefleyen ilk yerli
otomobil “Devrim”in tasarısı ve
başlatılması ile daha başka ilk girişimleri oldu.
Cemal Gürsel’in 1966 yılında
başlayan rahatsızlığının sürmesi ve yurtdışında tedavi görmesine karşın ağırlaşarak komaya girmesi, dolayısıyla görevini yapamaz duruma gelmesi üzerine, Anayasa uyarınca
Cumhurbaşkanlığı görevi 28 Mart 1966’da TBMM tarafından sona erdirildi.
Öldüğünde, Anıtkabir alanı içindeki
devrim şehitleri bölümünde toprağa verildi,
mezarı sonradan devlet mezarlığına kaldırıldı. Büyük Taarruz’a fiilen katılmış
olası nedeniyle “Harp Madalyası” ile “İstiklal Madalyası”na sahipti. “Devrim” otomobili
nedeniyle hakkında çekilmiş belgesel bir film de vardır. Ayrıca birçok eğitim
kurumu ile cadde ve sokağa adı verilmiştir.
HAKKINDA:
Cemal Gürsel
Kraliçe II. Elizabeth’in Ankara’ya İlk Ziyaretinde (1961), Anadolu
Ajansı Albümü (1960-1965), Türkiye Cumhuriyeti (1960-62), Türkiye Cumhuriyeti
(1963-66), Hakkı Devrim / Türkiye Ansiklopedisi
(c. 1, 1974), Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi (c.5, İ1983), Milliyet Büyük Larousse Sözlük ve
Ansiklopedisi (c. 10, 1986), Süleyman Yeşilyurt / Türkiye’nin
Başbakanları (2006), Sema Dülger / Dünden Bugüne Devletin Zirvesindekiler (2007).