Türkolog
(D. 1906, Yevşirme köyü / Kazan - Ö. 24 Haziran 1989, Ankara). 20. Yüzyıl Kazan
Türkleri liderlerinden, yazar Ayaz İshaki İdilli’nin kızıdır. İlköğrenimini
dedesi İlacettin Hazret ile babaannesi Kameriye’den aldı; bunun yanında Rus okullarında
öğrenim gördü. 1922’de ailesiyle birlikte Finlandiya üzerinden Almanya’ya
kaçarak burada lise öğrenimini sürdürdü. Berlin Üniversitesi Felsefe
Fakültesi’ne bağlı Türkoloji Bölümü’nü bitirdi (1932). Alman Türkiyatçı Willy
Bang-Kaup’un danışmanlığında Tatar lehçesi konusunda doktora yaptı. Doktora
tezi Roma’da
Denominale Verbbildungen in den Türksprachen (Türk Lehçelerinde
İsimlerden Fiil Yapılması, 1933) adıyla yayımladı. Üniversiteden mezun olduğu
yıl içinde (1932) Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi (DTCF) Felsefe Bölümü öğretim
üyelerinden Tahir Çağatay (1902-84) ile evlendi. İkinci Dünya Savaşı’nın
başlaması üzerine 1939’da eşiyle birlikte Ankara’ya gelerek DTCF Türkoloji
Bölümü Kütüphanesi’nde memur vekili olarak göreve başladı. 1943’de Eski Osmanlıca’da Fiil Müştakları
çalışmasıyla Türkoloji Bölümü doçentliğine, 1953’te de profesörlüğe atandı.
Makalelerini
babasının İdil-Ural Bağımsızlık Komitesinin basın organı olarak Berlin’de
çıkardığı Millî Yol, ayrıca Azerbaycan Emel, Türk Kültürü
ve Türk Yurdu dergilerinde yayımladı. 1950’de uzun süredir üzerinde
çalıştığı Türk Lehçeleri Örnekleri’nin
birinci cildini çıkardı (ikinci cilt, 1977). Karşılaştırmalı inceleme
yöntemiyle hazırlanan bu eser, yıllarca Türkiyat eğitiminin yapıldığı
yüksekokullarda okutuldu.
ESERLERİ:
Çora Batır (Krakow, 1935), Altun Yaruktan
İki Parça (1945), Denomanale Vebbildungen in der Türkprachen (Roma,
1953), Kazakça Metinler (1961), Türk Lehçeleri Örnekleri (2 cilt, 1963, 1972), Türk
Lehçeleri Üzerine Denemeler (1978).
HAKKINDA: Ertuğrul Yaman / Türkiye’deki
Türk Dünyası (A. K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi (2006), Remzi Demir - Doğan Atılgan / Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası - Elli
Portre (2008).
