Firdevs Tunçay

 “KALBİM RUMELİ’DE KALDI-Sardunya kokan toprakların öyküleri”

 

Mübadil bir ailenin evladı olarak ailemin ve atalarımın hatıralarından yola çıkıp tüm mübadillerin acılarını, sevdalarını, umutlarını ve sıfırlanmış hayatlarını yeniden kurma uğraşlarını anlattığım bir kitaptır “Kalbim Rumeli ’de Kaldı-Sardunya kokan toprakların öyküleri.” Kitabım, 2013 yılında çıktı ve çok beğenildi. Kısa zamanda 4 Baskı yaptı. Bu ilk kitabımda Rumeli’nden gelen sekiz mübadil aile öyküsüne yer verdim. Bana hikâyelerini anlatanların çoğu aramızda yok artık. Kendilerini saygı, sevgi ve rahmetle anıyorum.

  Asırlık mübadele ilk kez KALBİM RUMELİ’DE KALDI kitabımla “Milli Eğitim Bakanlığı Ortaokullar, İmam Hatip Ortaokulu 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabına” 2020 yılında girdi. Mübadelenin üzerinden 97 yıl geçmiş olsa da yine de bir ilkti. Mübadeleye dair umudum çoğaldı. Bana hatıralarını anlatan canlı tarihlerin anıları, öğrencilerimizin de hafızasına kazınacak ve ileride onların anılarında da yer alacak. Milli Eğitim Bakanlığı, kitabımda yazıp anlattığım “Sardunya Kokan Topraklar” öyküsünden “Mübadele Günleri, Buca’da Hayat ve Sekiz Yıl Sonra” bölümlerini almış. Ben sizlerle “Mübadele Günleri” bölümünü paylaşacağım.

 

Mübadele Günleri

Bir gün bakmışlar Pürsıçan sokaklarında hiç tanımadıkları insanlar… Bursa civarından gelmişler. Yeni bir memlekete gelmenin şaşkınlığı ve boşluğu içindelermiş. Mahalle muhtarı, Tük ailelerine evlerini boşaltmalarını ve başka bir Türk ailesinin yanlarına gitmelerini duyurmuş. Çaresiz boyun eğmişler. Zehra da iki çocuğuyla Ahmet Çavuşların evine gitmiş. Boşalttıkları evlerine Rumlar yerleştirilmiş. Zehra Hanımınkini de Hristo ve Despina adlı bir Rum çifte vermişler. Evlerini, hayvanlarını, kaşıklarına varıncaya kadar her şeylerini paylaşmışlar onlarla. Yeni gelenler Türkçe bildikleri için kolay anlaşıyorlarmış. Geçimleri iyiymiş. Birbirlerinin düğünlerine gidip eğlenirlermiş. Rumlar:

  “Yakında sizi de Türkiye’ye gönderirler.” diyorlarmış.

  Daha sonra ortalıkta mübadele söylentileri yayılmaya başlamış. İnsanın nesiller boyu yaşadığı memleketini terk etmek zorunda kalması, evinden barkından koparılması, atalarının mezarlarını bir daha ziyaret edemeyecek olması kolay mı? Türkler, kaygı içinde gelişmeleri takip etmişler. Ancak mübadele söylentileri gerçeğe dönüşüvermiş birden. Bir Türk, bir Yunan bir de Birleşmiş Milletler üyesinden oluşan Mübadele Komisyonu, Rumeli’deki Türklerin mal varlığını kayda almaya başlamış. Türkiye’ye gitmeleri kesinleşince, Selanik ve Kavala limanlarından ikişer ikişer kalkmış gemiler. Yollar, istasyonlar, limanlar mübadillerle dolmuş; ana baba günü olmuş her yer.

  Sene 1924.

 

  Ayrılık zamanı kapıya dayanmış!

  Zehra, gözyaşlarıyla hazırlamış yatak yorgan denklerini. Ah, Arif’i olsaymış yanında! O zaman zorluklara daha cesurca göğüs gerebilirmiş… Yıllar olmuş kocası Arif’ten haber almayalı; herkes öldü gözüyle bakıyormuş ona. Ama Zehra’nın içinde saklı bir umut varmış yine de… Bir gün onlara

döneceğini düşünüyormuş! Bu duygular içindeyken çocuklarının ve kendisinin giysilerini bohçalamış. Beline sardığı kemere saklamış altınlarını, kat kat elbiseler giymiş üstüne. Bütün ev eşyasını geride bırakmışlar, sanki döneceklermiş gibi. Çuval çuval unlar, pirinçler hep kalmış. Komşularıyla gözyaşları içinde vedalaşmış. Tam yola çıkacakken, son bir kez evini görmek istemiş Zehra Hanım. Evin yeni sahipleri Hristo ve Despina, onu güler yüzle karşılayıp odalarını gezdirmişler. İkramlarda bulunmuşlar.

  Avluda beyaz badanalı duvarlar boyunca uzanan allı beyazlı çiçek açmış sardunyalara takılmış Zehra’nın gözü. Annesinin diktiği çiçeklermiş bu sardunyalar. Hüzünle yanlarına gitmiş, memleketinin toprağını derin derin koklamış, sardunya kokuyormuş toprak! Gözyaşlarını tutamamış artık! Sanki çiçekler de ağlıyormuş…

  Zehra, Despina’ya bakıp: “Sardunyalardan bir dal verir misiniz? Memleketimden hatıra olarak Türkiye’ye götüreceğim,” demiş sesi titreyerek. Kadının kocası Hristo, Zehra’ya iki kök sardunya söküp vermiş hem kırmızıdan hem beyazdan… Despina da mutfaktan getirdiği ıslak havluya sarmış sardunyaları. İki kadın birbirine sarılıp ağlamışlar. Kapıda bekleyen at arabasına giderken, Zehra dönüp geride bıraktığı evine hüzünle bakmış uzun uzun! Sonra çocukları Mehmet elinde, Hüseyin kucağında arabaya binip Ahmet Çavuş’un ailesinin yanında denkler arasına sığışmışlar. Kedileri ve köpekleri, arkalarından ağlamışlar…

  Dağlar, tepeler aşarak zahmetli bir yolculukla Kavala Limanı’na ulaşmışlar sonunda. Kavala şehrinde limana yakın meydanda kurulan beyaz çadırlardan birine yerleşmişler. Kendilerini ana vatana getirecek gemiyi umutla beklemişler. Nihayet gemi sıraları geldiğinde, mahşer yerine dönmüş Kavala Limanı’nda memleketlerinden ayrılmanın acısını en derinden yaşamışlar! Dönmemecesine ayrılmışlar memleketlerinden. Doğup büyüdükleri bu topraklar, mübadiller için kaybolmuş memleket toprağıdır artık!

***

 

Kavalalı Ayşe Hanım öyküsünden İstanbul’dan Ödemiş’e bölümü. (Sayfa:50-51)

Ayşe Hanımlar, “Küçük İstanbul” dedikleri bir sahil şehri Kavala’dan sonra, dağların eteğinde kurulmuş sönük bir kasaba olan Ödemiş’e gelince memleketlerini çok aramışlar. Yazları çok sıcak geçen günlerde Ayşe Hanım: “Allah’ım, burası cehenneme yakın olmalı! Ah, nerede o güzelim mavi deniz? Püfür püfür esen yel nerede? Ah, havasına, suyuna can feda benim güzel Kavala’m!” der ağlarmış.

  Oğlu Süleyman da memlekette bıraktıkları çini sobayı hep anıyormuş: “Kavala’daki evimizde, üzeri mavi çiçekli beyaz çini sobamız vardı boyumla bir. İçi tuğlalarla döşeliydi. Ne güzel ısıtırdı bizi! Yaktın mı soğumak nedir bilmezdi. Şimdi Ödemiş’te teneke sobayla ısınmaya çalışıyoruz. Attın mı odunları hemen yanıyor, kısa bir süre sonra hemen geçiyor saman alevi gibi…” deyip hüzünlenirmiş.

  Çocuk yaşlarındaki Aliye ise memlekette bıraktığı arkadaşlarını çok özlüyormuş; bir de bahçelerindeki İstanbul narını... “Ah, bizim İstanbul narımız ne güzeldi! İri, kıpkırmızı taneleri vardı. Çok tatlıydı çokkkk!..” diyormuş.

  İnsanın doğup büyüdüğü, havasıyla suyuyla yoğrulduğu, damak tatlarına alıştığı, türkülerinin içine işlediği, dost sıcaklığıyla kalbinin ısındığı, yüzyıllardır kök saldığı memleketinden ayrılması ne acıymış, ah!

 

“KALBİM ANADOLU’DA KALDI-Gerçek mübadele öyküleri”

 

  Mübadele 20. Yüzyılın en büyük acılarından ve kültürel yıkımlarından biridir. 1912-1924 döneminde gerçekleşen Büyük Mübadelede altı yüz bin kadar Müslüman Türk ile bir buçuk milyon kadar Anadolu Rum Ortodoks’u karşılıklı olarak mecburi sürgüne tabi tutulmuşlardır. Rumeli mübadillerini anlattığım “Kalbim Rumeli’de Kaldı” kitabımdan sonra, ataları yıllar önce mübadele nedeniyle Anadolu’dan sürgün edilmiş Anadolu Rumlarıyla görüşebilmek için Küçük Asyalı Urlalılar Derneği’nin daveti üzerine İzmir’den kalkıp Atina’ya gittim. Beni Anadolu Rumlarının evlerine götürdüler. Hem Rum mübadil çocuklarıyla hem de mübadele dışı bırakılan İstanbul Rumlarıyla yüz yüze görüşmeler yaptım. Güler yüzle karşılandım, gözyaşlarıyla uğurlandım.

Sekiz Anadolu Rumunun insanı hüzne boğan anılarını yazdığım “Kalbim Anadolu’da Kaldı” adlı kitabımı 2019’da yayınladım. Bana hikâyelerini anlatan Rum kardeşlerime teşekkür ederim.

  

Büyükada Bir Masaldı öyküsünden Bizi Türk Komşularımız Kurtardı bölümü:

Naki Bey (Öykünün kahramanı Stefano Domata’nın takma adı), hüzün dolu sesiyle anlatıyordu: “Hayatımızı alt üst eden 6-7 Eylül Olayları hiç yaşanmasaydı keşke! 1955 yılıydı, on yaşımdaydım. Selanik’teki Atatürk’ün evine, Yunanlıların bomba koyduğu söylentisi duyulmuştu. Gazetelerde Rumlar aleyhine yazlar yayınlanıyordu. Çok üzülüyorduk. 6-7 Eylül’de başta Beyoğlu olmak üzere tüm İstanbul’da, Adalarda Rumlara karşı ayaklanma olacağını bilmiyorduk henüz.

Olayların olduğu gündü… Büyükada’da kadınlar her zamanki gibi kocalarını karşılamak için İskele’ye gitmişlerdi, tayyör etekli ve neşeliydiler. Akşamüzeri iş çıkışı saatiydi. Biz çocuklar da oradaydık. Vapuru beklerken oyunlar oynuyorduk. İskele’de şimdiye kadar hiç görmediğimiz tipten, İstanbullulara hiç benzemeyen kılıksız, kara yüzlü ve kara bakışlı birçok insan vardı. Kayıkla karşıdan gelmişler. Korkmuştuk! Babamın rakı arkadaşı Fikret amca, “Gidin evinize. Bu akşam olaylar olacak. Sakın çıkmayın evinizden. Türk bayrağı asın pencerenize,” diyerek uyardı bizi. Annem kardeşime hamileydi ve çok korkmuştu. Evimize gittik koşarcasına ve penceremize Türk bayrağı astık hemen.

Çocuktum. Uyumuşum. O gece yarısı kırılan cam sesleriyle uyandım. Ağlayanlar, bağıranlar, evlerden atılan eşyalar… Sesleri duyuluyordu evimizden. Annem, babam ağlıyorlardı. Pencereden baktık; İskele’de gördüğümüz eşkıya tipli adamlar, ellerinde bıçaklar, sopalarla kapıları, camları kırıyorlardı. Çok korkuyorduk. Birbirimize sarılmıştık ve hepimiz titriyorduk. Sonunda sıra bize de gelmişti. İşte, o kara yüzlü, hain bakışlı adamlar kapımızın önündeydiler! O anda, komşumuz Refika teyzenin canhıraş sesi duyuldu: “Orada Rum yokkkkk!.. Türk bayrağı asılıııı…”

Bu sesi duyan gözü dönmüş adamlar çekip gittiler. Evimizde sabaha kadar uyumadık. Bizi Türk komşularımız kurtardı. Komşularımızın bu iyiliğini nasıl unuturuz?” (Sayfa: 45-46)

***

 

Bir Sinasos Sevdalısı öyküsünden kısa bir bölüm (Sayfa: 218)

Yunanistan’ın Pire kentindeki Yeni Sinasoslular Derneği’nin eski Başkanı Kyriakos Vlasiadis: “İnsanları yerlerinden yurtlarından eden Mübadele’nin büyük hata olduğuna inanıyorum bugün. Paylaşamayacak hiçbir şeyimiz yoktu. Halklar çok güzel anlaşıyorlardı. Sinasos’a her gittiğimde Türklerden hiçbir kötü muamele görmedim. Devletler anlaşsa bu acılar çekilmeyecekti.” diyerek son sözlerini noktaladı.

 

“HASRETİN ÇOCUKLARI-Makedonya ve Rumeli Muhacirlerinin Gerçek Öyküleri”

 

  “Hasretin Çocukları” (2021) adını verdiğim kitabımdaki eksen “Balkanlar ve Anadolu” ile “Muhacir Hayatlar” üzerine kurulmuştur. Bu anı öykülerin kahramanları Balkanlar’dan ( Rumeli ve Makedonya’dan) gözleri arkada kalarak Anadolu’ya göç etmiş olan Osmanlı’nın son torunlarıdır. Hasretin Çocukları kitabımın 1. BÖLÜMÜ’NDE Selçuk, Şirince, Karşıyaka ve Buca’da yaşayan yedi muhacirin öyküsüne yer verdim. Bu öyküleri okurken anlatanların sandıklarında sakladığı fotoğrafları da göreceksiniz. Her fotoğraf bir anı, bir Balkan hatırası… Kitabımın 2. BÖLÜMÜ’NDE okurlarımı, 8.500 yıllık kadim tarihiyle beni çok etkileyen Efes Selçuk’la ilgili bir tarih, kültür ve sanat yolculuğuna çıkarmak istedim. Bu bölümü de fotoğraflar ve mitolojik özellikler eşliğinde sizlere sunuyorum. Efes Müzesi ile ilgili fotoğraflar Ankara Kültür Müdürlüğü izniyle alınmıştır.

 

Ay-Yıldızlı Bayrağa Yolculuk öyküsünden bir bölüm. (Sayfa: 19)

Çantasında yirmi dilim ekmekle bir bilinmeze doğru yola çıkmak hiç kimse için kolay değildi. Henüz 18 yaşında olan gencecik bir delikanlının; ailesini ve eşini, bebeğini geride bırakıp tek başına o sarp dağları yaya olarak aşarak Yugoslavya’da askere gitmemek için Türkiye’ye kaçan Ümmet Vardar’ın öyküsü, bana göçü anlatan bir Makedon türküsünü hatırlattı. Türkü bile isyan doluydu:

Aşadan gelir pampur yel tüte tüte

Biz vatandan ayrıldık bel büke büke

Gitme pampur gitme pişman olursun

Demirciğim, Atinalı ünlü filozof Sokrates, zamanımızdan 2.500 yıl önce yaşamış, kendisi ve halkının ahlakça olgunlaşması için yaşamını adamış çok değerli bir düşünce adamı ve söz ustası. Onu anlayamayanlar, Yunanistan’a yeni tanrılar getirmeye çalışmakla suçladılar onu ve şikâyet üzerine hakkında dava açıldı. Savunmalarında ahlak ve erdemin yüceliğinden hiç vaz geçmedi, hiç af dilemedi! Zindana atıldı. Öğrencileri ziyaretine geliyor, onlarla birlikte sohbet ediyordu. Ölüme mahkûm edilmişti Sokrates. Öğrencileri onu kaçırmak istediler ama o kabul etmedi. İdam edilmeden önce karısı Xanthippe, Sokrates’e şöyle der:”Ama sen suçsuzsun; suçsuz yere idam ediliyorsun.”

  Sokrates de buna karşı şöyle cevap verir: “ Be kadın suçlu olarak idam edilmemi mi yeğlersin?”

  Sokrates, baldıran zehri içerek hayatına son verdi, dediğimde Demir, içini çekerek “ Kadere bak anneanneciğim!” dedi. “Ödül verilmesi gerekirken gelen ölüm…”

Salondan ayrılırken Demir’in “ Bu veda değil! Annemi de getireceğim size!” seslenişi; takılar, oyuncaklar, heykelcikler, imparator ve tanrı heykellerine birer birer dokunup geçti. Onlarda izi kaldı.