
Kâzım Karabekir
Asker, devlet ve siyaset adamı (D. 1882, İstanbul - Ö. 26 Ocak 1948, Ankara). Tam adı Musa Kâzım Karabekir olup, babası Mehmet Emin Paşa, annesi Havva Hanım’dır. Türkmenlerin Avşar koluna bağlı olan ailesi Karaman’ın Kasaba (Kâzımkarabekir) ilçesinde Karabekiroğulları diye bilinir. İstanbul’da başladığı ilköğrenimini, babasının görevi dolayısıyla bulunduğu Van ve Harput’ta okuduktan sonra Mekke’de tamamladı. Ortaöğrenimini İstanbul Fatih Askerî Rüştiyesi ile Kuleli Askerî Lisesi’nde gördü. 1902 yılında Harp Okulu’nu, 1905 yılında Harp Akademisi’ni (kurmay yüzbaşı olarak) bitirdi. Ardından Manastır bölge kurmay başkanlığı görevine atandı. Burada Rum ve Bulgar çetelerine karşı gösterdiği başarıdan dolayı kolağası (kıdemli yüzbaşı, 1907) oldu. Bu sırada Enver Bey’le birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Manastır ve İstanbul şubelerinin kurulmasında görev aldı. İkinci Meşrutiyet (1908)’in ilânından sonra Edirne’deki 3. Piyade Tümeni Kurmay Başkanlığına getirildi (19 Kasım 1908).
Kâzım Bey, “31 Mart Olayı” (13 Nisan 2009) nedeniyle Selanik’ten İstanbul’a gelen Hareket Ordusu’nun kurmay başkanı olarak Beyoğlu kışlalarının ve Yıldız Sarayı’nın ele geçirilmesinde ve isyanın bastırılmasında önemli rol oynadı. Arnavutluk isyanının bastırılmasında da görev aldı (1910). 27 Nisan 1912 tarihinde binbaşılığa terfi etti ve Balkan Savaşı (1912-13)’na katıldı. Edirne savunması sırasında Bulgarlar tarafından tutsak alındıysa da aynı yıl imzalanan antlaşma üzerine serbest bırakıldı (1913). Birinci Dünya Savaşı (1914-18)’nın başında yarbaylığa yükseltildi. 1. İran Kuvve-i Seferiyyesi Komutanlığı’na atanarak Bağdat’a gönderildiyse de, ardından İstanbul’a çağrılarak Kartal’daki 14. Tümen Komutanlığı’na atandı (6 Mart 1915). Tümeniyle birlikte Çanakkale savaşlarına katıldı, Kerevizdere’de Fransızlara karşı savaştı ve burada gösterdiği başarılarından dolayı albaylığa terfi yükseltildi. Irak’taki 6. Ordu Komutanlığı’na atanan Alman Cormer von der Goltz Paşa’nin kurmay başkanı vekili olarak Bağdat’a gönderildi (10Kasım 1915) ve ardından 18. Kolordu Komutanlığı’na getirildi (1916). Kutülamâre’de İngilizlerle yapılan savaşlara katıldı. Ayrıca 2. Kolordu Komutanı ve İkinci Ordu Komutan Vekili olarak doğuda Ruslara karşı savaştı. Rusların savaştan çekilmesinden sonra bölgede tedhiş faaliyetlerini arttıran Ermenilerle mücadele etmek üzere 3. Ordu’ya bağlı 1. Kafkas Kolordusu Komutanlığı’na atandı (31 Aralık 1917). Ağır kış koşullarına karşın Erzincan’ı. Erzurum’u ve Hasankale’yi geri alarak bölge halkını Ermenilerin katliamından kurtardı. Brest-Litovsk Antlaşması ile (3 Mart 1918) Rusların boşalttığı Kars, Ardahan ve Batum illerini (Elviye-i Selâse) Ermeniler ile Gürcülerden almak için harekâtını sürdürdü. 25 Nisan 1918 tarihinde Kars’ı kurtardıktan sonra 15 Mayıs’ta Gümrü’ye girdi. Bu başarılarından dolayı 28 Temmuz’da mirliva (tuğgeneral) rütbesine yükseltilerek Ermenistan ile Güney Azerbaycan’ı almakla görevlendirildi. Bakü’yü almak için 5 Eylül 1918’de Tebriz’e doğru ilerleyen İngilizleri geri püskürttü ve İran Azerbaycanına hâkim oldu. Osmanlı ordusunun öteki cephelerde yenilgiye uğraması üzerine birliklerini Nahcıvan’a çekmek zorunda kaldı. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının (30 Ekim 19I8) ardından İstanbul’a çağrılarak, kendisine önerilen Erkân-ı Harbiyye-i Umumiyye Reisliği (Genelkurmay Başkanlığı) görevini kabul etmedi. Ardından Tekirdağ’daki 14. Kolordu Komutanlığı’na getirildiyse de kendi isteğiyle görev yerini Erzurum’daki 15. Kolordu Komutanlığı’na (13 Mart 1919) naklettirdi.
Kâzım Paşa, 19 Nisan’da Trabzon’a ulaşarak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleriyle bir toplantı düzenledi. 3 Mayıs’ta Erzurum’da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleriyle görüştü ve bir kongre düzenlenmesini sağladı. Bu sırada Mustafa Kemal ile Erzurum’da buluşan Kâzım Paşa, müfettişlikten azledilen ve 8 Temmuz’da askerlikten ayrılan Mustafa Kemal Paşa’ya, kendisini önceden olduğu gibi komutanı kabul ettiğini bildirdi. 21 Temmuz’da Mustafa Kemal’den boşalan Üçüncü Ordu Müfettişliği vekilliğine getirilerek yetkileri daha da arttırılan Kâzım Paşa, Erzurum Kongresi’nin sekizinci günü, Mustafa Kemal ile Rauf (Orbay) Bey’in tutuklanarak İstanbul’a gönderilmesini isteyen Osmanlının Harbiye Nezâreti’ne bu emri yerine getirmeyeceğini bildirdi. Sivas Kongresi’nin toplanmasında ve başarıyla sonuçlanmasında da Mustafa Kemal’e yardımcı oldu. Millî Harekât Esas Planı’na göre Şark Cephesi Komutanlığı’na getirildi (14 Ocak 1920). Mütareke uygulamasını kontrol için Erzurum’da bulunan İngiliz subaylarını tutuklattı. Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne Edirne Milletvekili seçildiği halde doğudaki görevini sürdürürken TBMM Hükümeti kendisine Erzurum valiliği görevini de verdi.
Kâzım Paşa, doğuda Ermeni mezalimi sonucunda yetim kalan binlerce çocuğa sahip çıktı. Kolordunun olanaklarını kullanarak yetimler için Sanayi Mektebi, Leylî (Yatılı) Eytam İbtidaî Mektebi, Erzurum Ana Mektebi, İş Ocağı, Sıhhiye Mektebi, Sarıkamış Askerî Lisesi ve Sarıkamış Ana Mektebi gibi eğitim kurumları açtı. Bu arada çocuklarla bizzat ilgilenen Kâzım Paşa, zaferden sonra Ankara’ya gelerek (15 Ekim 1922) Edirne milletvekilliği görevini sürdürdü, 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihlerinde toplanan İzmir İktisat Kongresi’ne başkanlık yaptı. İkinci dönemde İstanbul Milletvekili seçildi (29 Haziran 1923). Şark Cephesi Kumandanlığı görevi sona erince (21 Ekim 1923) merkezi Ankara’da bulunan Birinci Ordu Müfettişliğine atandı. Milletvekilliği ile askerlik arasında bir tercih yapılması gerektiğinde ise milletvekilliğini seçti. Halk Fırkası (CHP)’ndan ayrılan otuz arkadaşı ile birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kuranlar arasında yer aldı ve bu partinin genel başkanlığına seçildi (27 Kasım 1924). Parti 3 Haziran 1925’te kapatıldıktan sonra, Mustafa Kemal’e karşı düzenlenen İzmir Suikastı (15 Haziran 1926)’ndan haberdar olduğu halde bunu bildirmediği savıyla tutuklanarak İzmir İstiklâl Mahkemesi’nde sorgulandı ve aklandı. İkinci dönem milletvekilliği bitince 5 Aralık 1927 tarihinde emekli edildi. Bir tür inzivaya çekildiği Erenköy’deki evinde sıkı gözetim altında tutuldu. 1930 seçimlerinde İstanbul’dan aday olduysa da seçilemedi.
27 Nisan 1933 tarihinden itibaren “Milliyet” gazetesinde “Bir Ankaralının Defteri” imzasıyla Kâzım Paşa aleyhine yazılar çıkmaya başladı. Millî Mücadele’deki hizmetlerini kötüleyen bu yazılara gönderdiği tekzip yayımlanmayınca bir kitap kaleme aldıysa da bu kitap basımevinde yakıldı ve evi aranarak yazdığı öteki kitapları da götürüldü. İsmet İnönü cumhurbaşkanı olunca onun desteğiyle CHP’nden İstanbul Milletvekili oldu (31 Aralık 1938) ve TBMM Başkanlığına seçildi (23 Temmuz 1946). Bu görevi ölünceye kadar sürdü. Öldüğünde önce Hava Şehitleri Mezarlığı’nda toprağa verildi, daha sonra Atatürk Orman Çiftliği’nde oluşturulan Devlet Mezarlığı’na nakledildi (30 Ağustos 1988)… Yaşadığı olayları günü gününe kaydetme alışkanlığına sahip olan Kâzım Karabekir’in yazdığı eserler daha çok anı türündedir. “İstiklal Harbimiz” (1960) Kâzım Karabekir’in en önemli eseridir. Mondros Mütarekesi'nden Lozan Antlaşması’na kadar meydana gelen olayları belgeleriyle birlikte ele alan bu eser savcılık tarafından toplatılmışsa da daha sonra mahkemece serbest bırakılmıştır. Dinî konular ile askerlik ve savaş konuları üzerine araştırma-inceleme kitapları da vardır. Ayrıca çocuk oyunları da yazmıştır.
BAŞLICA ESERLERİ (Anı ve Tarih):
İstiklal Harbimiz (İstanbul 1960), Hayatım (İstanbul 1995), İttihad ve Terakki Cemiyeti (1896-1909) Neden Kuruldu? Nasıl Kuruldu? Nasıl İdare Olundu? (1993), Birinci Cihan Harbine Neden Girdik? Nasıl Girdik? Nasıl İdare Ettik? (1938); Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu (1939, 1994), Sarıkamış, Kars ve Ötesi (1994), İstiklal Harbimizin Esasları (1933), Paşaların Hesaplaşması (1992), Karabekir Anlatıyor (1993), Paşaların Kavgası: Atatürk-Karabekir (1995).
KAYNAKÇA: Feridun Kandemir / Kâzım Karabekir (1948), Tahsin Demiray / İstiklal Harbimizin Müdafaası (1969), Ziya Tütüncü / Şark Fatihi General Kâzım Karabekir (1975), Fahrettin Kırzıoğlu / Kazım Karabekir (1991), Nusret Baycan / “Çeşitli Cephelerde Kâzım Karabekir” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, IV / 11, 1988), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004 - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Yaşar Semiz / “Atatürk ve Kâzım Karabekir Paşa, Bir Dostluğun Dargınlığa Dönüşmesi” (Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 4, Konya 1997), TDV İslam Ansiklopedisi (c. 25, 2002).