Halil İnalcık

Tarihçi, akademisyen, profesör, yazar (D. 26 Mayıs 1916, İstanbul - Ö. 25 Temmuz 2016, Ankara). Kırım göçmenlerinden olan tüccar Seyit Osman Nuri Bey’in oğludur. Çocukluğu hep savaş yıllarında geçen İnalcık, 1924 yılında, ailesiyle birlikte Ankara’ya yerleşti ve ilkokulu burada, Gazi İlkokulunda bitirdi. Babası Seyit bey ailesini bırakıp Mısır’a yerleştiği için Halil İnalcık’ı annesi büyüttü.

Sivas Ortaokulunda yatılı olarak bir süre öğrenim gördükten sonra, 1932’de Balıkesir Öğretmen Okuluna girdi ve 1935’de, öğretmen okulundan mezun olduktan sonra, Atatürk’ün tarih tezini bilimsel temellere dayandırmak için kurduğu Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’ne başladı. Burada, fizik dalında Nusret Kürkçüoğlu, edebiyat dalında ise edebiyat tarihçisi Abdülbaki Gölpınarlı ile Mehmet Fuat Köprülü, Şemsettin Günaltay, Muzaffer Göker, Yusuf Hikmet Bayur gibi ünlü hocalardan ders aldı. Ortaçağ tarihi derslerini aldığı Köprülü, İnalcık üzerinde büyük bir etki bıraktı ve meslek yaşamı boyunca kendisine örnek oldu.

1940 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümünü bitirdi. Aynı yıl Yakınçağ Tarihi Bölümünde asistan olarak bu fakültenin öğretim kadrosunda yer alarak, Yakınçağ Tarihi Bölümünde çalışmaya başladı. Bu arada Şevkiye Hanımla evlendi ve 1948 yılında Günhan adlı çocukları dünyaya geldi.

 “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” konulu teziyle doktora çalışmasını tamamladı. 1943’te doçent, 1952’de profesör oldu ve Osmanlı müesseseleri tarihi dersini okuttu. Bir buçuk yıl İngiltere’de British Museum ve Londra Üniversitesi Doğu Dilleri Okulu’nda araştırmalar yaptı. 1949-50 yılları arasında Prof. Paul Wittek’in derslerine devam etti. 1957 yılından itibaren AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi’ndeki idari teşkilat derslerinin yanı sıra, ABD’nin çeşitli üniversitelerinde konuk profesör olarak dersler verdi. 1953-54 yıllarında Columbia Üniversitesi, 1967-68 yıllarında Princeton Üniversitesi ve 1968’de Pennsylvania Üniversitesinde Osmanlı tarihi dersi okuttu.

Halil İnalcık, 1936’da Cumhuriyetin ilk üniversitesinin nüvesini oluşturacak olan Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin kurulmasından sonra, beş yüz başvurudan seçilen kırk öğrenci arasında sınavı birincilikle kazanmıştı. Fakülteye ilk girdiğinde Sinoloji (Çin dili ve edebiyatını konu alan filoloji)’ye yönelmeyi düşünmüş, ancak el değmemiş Osmanlı Arşivleri’ndeki belgeler, uygarlık tarihi, kurumlar tarihi daha fazla ilgisini çekmiştir. 1940 yılında fakülteyi bitirdikten sonra asistan olarak bitirdiği fakültenin öğretim kadrosuna katıldı. “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” konulu doktora tezi yurt dışında da yankı uyandırdı.

İnalcık’ın tarihçiliği üzerinde, üniversitede Ortaçağ tarihi derslerini aldığı Fuat Köprülü ile Ömer Lütfi Barkan hocaların ekonomi tarihi üzerindeki çalışmaları etkili olmuştur. 1930’larda Fransız Annales okulu ile toplumsal tarihin ön plana çıkması, Braudel’in Akdeniz dünyasına ilişkin yorumları İnalcık’ın eserlerinde yankı buldu ve tarihçiliğine yeni boyutlar kazandırdı.  

Farsça, Arapça gibi kaynak dillerinden başka Fransızca, İngilizce, Almanca gibi modern dilleri de bilmesi Osmanlı Arşiv belgelerinin dışında Batı tarihçiliğini de yakından izlemesini sağlamıştır. Bütün bu birikimleri ve olayları dönemlerinin değer yargılarıyla ele alarak, eleştirel yaklaşımı ve kuvvetli bir mantık süzgecinden geçirmesi onu uluslararası düzleme taşıyarak Osmanlı tarihçiliğinin önde gelen tarihçilerinden en önemlisi yapmıştır.

1971-74 yılları arasında Uluslararası Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Kurumunun başkanlığına, 1978’de Royal Asiatic Society’nin şeref üyeliğine seçilen İnalcık, Archivum Ottomanicum’un yayımcısı ve Encyclopedia of Islam, Turcica ile Harvard Ukranian Studies başta olmak üzere çeşitli yayınların yayın kurulu üyeliklerini yaptı. 1972 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinden emekli olunca Chicago Üniversitesi Tarih Bölümü’ne davet edildi. Burada uzun süre tarih profesörlüğü görevini sürdürdü ve 1982’de ikinci kez emekli oldu. 1993 yılından sonra Bilkent Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev aldı.

İnalcık’ın, kitaplarının yanı sıra yerli ve yabancı birçok yayın organında yüz elliden fazla makalesi yer aldı. Cambridge History of Islam (1970)’da Osmanlı tarihi bölümü ile Encyclopedia of Islam ve Encyclopedia Britannica’ya pek çok madde yazdı. Osmanlı tarihini evrensel gelişmelerin içinde açıklamaya çalışan İnalcık, bu tarihi sürecin hemen her dönemiyle ilgili yazılar yazdı. Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1983’ten itibaren Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi üyesi, İngiltere Kraliyet Tarih Cemiyeti muhabir üyesiydi. Avrupa ve ABD’de Osmanlı tarihi çalışmalarının tanınmasını, yaygınlık kazanmasını ve birçok yanlış görüşün düzeltilmesini sağladı; bu çalışmalar Cambridge International Biographical Center’ın hazırladığı ansiklopedide yer aldı. Kendisine; Boğaziçi, Uludağ, Selçuk, Atina, Kudüs İbrani ve Bükreş üniversitelerinden doktora payeleri verildi. Yerli yabancı daha pek çok kurum ve kuruluştan şeref üyelikleri, ödüller ve fahri doktora unvanı aldı.

Dünya çapında ünlü tarihçimiz Prof. Dr. Halil İnalcık, Ankara'da tedavi gördüğü Güven Hastanesinde 25 Temmuz 2016 Pazartesi günü saat 19.10'da hayatını kaybetti. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ının talimatı ve Bakanlar Kurulu kararı ile cenazesinin Fatih Camii Haziresinde toprağa verilmesi kararlaştırıldı. Geride 72 eser bıraktı. Hayattayken, "yaşayan en büyük tarihçimiz" olarak kabul edilen dünyaca ünlü tarihçi Prof. Dr. Halil İnalcık, daha önce yerli ve yabancı dergilerde yayımlanmış olan Atatürk, Cumhuriyet, Atatürk Devrimleri, Modernleşme ve Türkler, Modern Türkiye gibi konularla ilgili makalelerini son yayını olan “Atatürk ve Demokratik Türkiye” (2007) adlı kitapta topladı. İnalcık’ın güncel sorunlara da değindiği bu kitabındaki yazılarda küreselleşme, Türkiye’de siyaset, Kıbrıs sorunu gibi konular ayrıca dikkat çekmektedir.

ESERLERİ:

Tanzimat ve Bulgar Meselesi (1943), Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar (1954), Kanunname-i Sultanî Ber Muceb-i Örfi Osmanî 2. Mehmed ve 2. Beyazid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler (1956), The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600 (Londra 1973) / Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600 (Çev. Ruşen Sezer, 2003), Gazavat-ı Sultan Murad b. Mehemmed Han, İzladi ve Varan Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazâvatnâme (1978), The Ottoman Empire: Conquest Organization, and Economy (Londra 1979), Studies in Ottoman Social and Economic History (Londra, 1985) / Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1300-1600 (Çev. Halil Berktay, 2001), The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society (Bloomington, 1993), From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History (1995), Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi (1996), Sources and Studies on the Ottoman Black Sea: The Customs Register of Caffa, 1487-1490 (Cambridge, 1996), Essays in Ottoman History (1998), Osmanlı’da Devlet - Hukuk - Adalet (2000), Şair ve Patron: Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme (2003), Doğu Batı (Makaleler 1, 2005), Atatürk ve Demokratik Türkiye (2007).

KAYNAKÇA: Ayşe Karabat / Dünya Tarihi Türk’e Emanet (söyleşi, Radikal, 10.8.1995), Dünyaca Tanınmış Tarihçimiz Halil İnalcık (Bilim ve Teknik, Ağustos 1997), Özer Ergenç / Halil İnalcık Neden Büyük? (Doğu Batı, 3 /12, s. 121-142), Halil İnalcık: “İstanbul İşgal Edilmedi” (29.6.2000), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Emre Kongar / Halil İnalcık İslâm Şeriatçılığı ve Türkler İçin Ne Diyor? (Cumhuriyet, 26.11.2001), Taha Akyol / Türkiye’de Modern Tarihçiler (Milliyet, 6.1.2003), Can Siirt / İnalcık’tan “Patron”cuk (Lika, sayı: 41, Ağustos 2003), Remzi Demir - Doğan Atılgan, Elli Portre (Ankara, 2008), 100 yaşındaki bilge Halil İnalcık: Bu sıkıntılı devir Geçecek (Röportaj: Güliz Arslan - Fotoğraflar: Selahattin Sönmez, Hurriyet.Com.Tr, 12 Eylül 2015),  Ünlü tarihçi Halil İnalcık hayatını kaybetti (hurriyet.com.tr, 25.07.2016), Prof. Dr. Halil İnalcık son yolculuğuna uğurlanıyor (hurriyet.com.tr, 27.07.2016),  Prof. Dr. Mehmet Öz yazdı: İnalcık’a bakılmadan Osmanlı yazılamaz (karar.com, 29.07.2016).