Ahmet Hamdi Akseki
İslam bilgini, Diyanet İşleri Başkanlarından (D. 1887, Güzelce / Akseki / Antalya - Ö. 9 Ocak 1951, Ankara). Küçük yaşta “Kur’an-ı Kerim” öğrenmeye, yedi yaşında da camide mukabele okumaya başladı. Önce babası Mahmud Efendi’den, sonra da Mecidiye Medresesi’nde Müderris Abdurrahman Efendi’den dersle aldı. On dört yaşında babasıyla Ödemiş’e giden Ahmed Hamdi, ailesinin fakir olması nedeniyle, öğrenim giderlerini karşılamak için pamuk tarlalarında çalıştı. Köyünde ve Ödemiş’te medrese öğrenimi gördü. Yükseköğrenim görmek için gittiği (1905) İstanbul’da Bayındırlı Muhammed Şükrü Efendi’den İslâmî bilimler, Mehmet Akif (Ersoy)’ten Arap edebiyatı dersleri aldı. Darülfünûn (İstanbul Üniversitesi) Ulûm-ı Aliyye-i Diniye bölümünde üç yıl okudu. Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye Medresesi’ni ve Medresetü’l Mütehassisin’in Felsefe-Kelâm ve Hikmet Bölümü’nü birincilikle bitirdi (1918), burada dersiamlığa (camilerde ders veren müderris, hoca) yükseldi. Doktora çalışmasını da Ulûm-ı Aliyye-i Diniye’de verdi. Henüz otuz iki yaşında iken üç fakülteyi tamamladı.
Ahmet Hamdi Bey, öğrencilik yıllarından başlayarak, Heybeliada Mekteb-i Bahriye (Deniz Harp Okulu)’de din ve ahlâk dersleri okuttu (1916). Burada okuttuğu dersler, “Dini Dersler” adı ile üç cilt olarak Sebilürreşad Kütüphanesi tarafından yayımlandı. Heybeliada'daki görevine ek olarak Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camisi’nde kürsü şeyhliğine atanarak İstanbul’un çeşitli camilerinde görevini sürdürdü. Medresetü’l İrşad, İbtidai Dahilî’de tarih felsefesi, psikoloji dersleri verdi. Millî Mücadele yıllarında Anadolu’da verdiği vaazlarla Kuva-yı Milliye’yi destekledi. Ankara Lisesi’nde öğretmenlik yaptıktan (1921-23) sonra Şer’iye ve Evkaf Vekâleti Tedrisat Umum Müdürlüğü (1922-24) görevinde bulundu. Kısa bir süre yaptığı Darülfünûn İlâhiyat Fakültesi hocalığının ardından Diyanet Reisliği (Diyanet İşleri Başkanlığı) Danışma Heyeti üyeliğine seçildi. Milli Mücadele döneminde görevini bırakarak destek olmak için Ankara’ya geldi. 1923’te Darülhilafe’leri ıslah etti. Atatürk’ün övgüsünü kazandı. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi hadis müderrisi ve diyanet üyesi, eski Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi’nin yardımcılığını yaptı.
Ahmet Hamdi Bey, 1925 yılında, Tarikat-i Salahiye Cemiyeti’ne üye olduğu ve çalışmalarına katıldığı savıyla İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı, beraat etti. Sonra çeşitli medrese ve okullarda öğretmenlik yaptı. 1924’ten 1933’teki Üniversite reformuna kadar Darülfünun’da hadis ve hadis tarihi dersleri verdi. 1939-47 yılları arasında Diyanet İşleri Başkan Vekilliği yaptı. 1947’de Şerafeddin Yaltkaya’nın ölümü üzerine atandığı Diyanet İşleri Başkanlığı görevini ölümüne kadar sürdürdü. 1951 yılında Ankara’da vefat etti. Ankara Cebeci Askerî Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir. Arapça, Farsça ve İngilizce bilmekteydi.
Ahmet Hamdi Akseki’nin makaleleri 1908 yılından itibaren yayımlanmaya başlayarak “Sebilürreşad”, “Selamet”, “Mahfil”, “Yeşilay”, “İslam-Türk Ansiklopedisi” gibi yayın organlarında yer aldı. Diyanet İşleri Başkanlığı’nda görev yaparken M. Hamdi Elmalı’nın “Hak Dini Kur’an Dili” tefsiri ile “Tecrîd-i Sarih Tercümesi ve Şerhi”nin basımında emeği geçti. İlmihal bilgileri veren “İslâm Dini” adlı eseri Türkiye Cumhuriyeti tarihinde en çok basılan kitap oldu. Ahmet Hamdi Akseki, resmi görevlerinin yanında, dinî konudaki çalışmalarını da ihmal etmedi ve yetmiş kadar eser yazdı. Özellikle halkın dini bilgi ihtiyacını karşılamak amacıyla “Dinî Dersler” (3 cilt, 1920), “İslam Dini Fıtridir” (1925), “İslam Dini” (1933) gibi eserler kaleme almıştı.
“Ahmed Hamdi Efendi’nin ilk hocalığı, Heybeliada Mekteb-i Bahriye-i Şâhâne'de oldu. Devrin Şeyhülislâmı Mustafa Hayri Efendinin tensibi ve hocası İzmirli İsmail Hakkı'nın himmetiyle, daha Mütehassısın Medresesinin son sınıfındayken, şimdiki "Deniz Harp Okulu" mânâsındaki bu okula, din ve ahlâk dersleri ve din felsefesi öğretmenliğine tayin edildi (Mart 1916). Bu vazifesine ek olarak, İrşad Medresesinde tarih ve felsefe, Darü'l-Hilâfe Medresesinde de felsefe müderrisliği verildi.
Hocanın bilhassa Bahriye Mektebinde verdiği dersler çok önemlidir. Çünkü, o zamana kadar çok kuru ve sıkıcı bir metodla işlenen dinî ve ahlâkî konuları, yepyeni bir anlayışla ve müsbet ilimlerle bağdaştırarak anlatmaya başlamış, bu suretle de genç bahriyelilerin üzerinde derin tesirler meydana getirmiştir.
Ahmed Hamdi Efendi, uyguladığı yeni metod ile, sadece bahriyeli talebelerin değil, aynı zamanda mektebin müdürü ve öğretmenleri tarafından da fevkalâde sevilip sayılmıştır- Gençlerin vicdanlarında din duygusunun samimiyetle gelişmesine çalışmış; bu bakımdan da, din dersi o yıllarda Bahriye Mektebinde en sevilen ve beklenilen bir ders olmuştur. Daha sonraki yıllarda, bu okuldaki derslerini Dinî Dersler adı altında üç kitap halinde bastırıp yayınlamıştır- Bu derslerde, özellikle dikkati çeken ve takdir toplayan kısımlar, "Himmet-i Şer'iyye ve Mesalih-i İçtimaiyye" başlığını taşıyordu. Bu bölümlerde, ibadetlerin emrediliş hikmet ve sebepleriyle, ferde ve cemiyete kazandırdığı faydaları açıklanıyordu.” (Vehbi Vakkasoğlu)
ESERLERİ:
Mezahibin Telfiki ve İslâmın bir Noktaya Cem’i (Reşid Rıza’dan çeviri, 1970), İslâmın Bir Noktaya Cem’i (Reşit Rıza’dan çeviri 1970, İslâm’da Birlik ve Fıkıh Mezhepleri adıyla H. Karaman tar. 1974), Bilinmesi Elzem Hakikatlar (1916), Ulema-ı İslâmiye’den Bir Sual ve Abdullah Guvilyam Efendi’nin Cevabı (1916), Dinî Dersler (3 kitap, 1920, 1921, 1923), Hatemü’l Enbiya Hakkında En Çirkin Bir İddianın Reddiyesi (Garanik meselesi hakkında Hoca Rasim Avni Efendi’ye cevap, 1922; Garanik Efsanesi adıyla, 1998), Ahlâk Dersleri (1924, latin harfleriyle 1968), Askere Din Dersleri (1925, Askere Din Kitabı adıyla 1944), İslâm Dini Fıtrîdir (1925), Köylüye Din Dersleri (1928), Vel’Asr Sûresinin Tefsiri (1928; yeni bas. 1998), İslâm (1928), Müslümanlıkta İktisadın Ehemmiyeti (1932), İslâm Dini (1933), Peygamberimiz Hazreti Muhammed ve Müslümanlık (1934), Tayyare ve Kuvvet, Yeni Hutbelerim (2 cilt, 1936-37, 1966), Ramazan Armağanı (1937), Yavrularımıza Din Dersleri (2 kitap, 1941, 1948), İslâm Fıtrî ve Tabiî ve Umumî Bir Dindir I- Din ve İslâm Hakkında Umumî Fikirler (c. 1. 1943, c. 2, H. T. Feyizli Tarih, 1918), Peygamberimizin Vecizeleri (1945), Hicrî 1366, M. 1947 Yılı Ramazan-ı Şerif Münasebetiyle Dinî Bir Konuşma (1947), Namaz Surelerinin Türkçe Tercüme ve Tefsiri (1949), Öğretmen ve Öğrencilere Yardımcı Açıklamalı Din Dersleri (2 kitap, 1949), Din Dersleri (ilkokullar için 2 kitap, 1949), Sabık Diyanet İşleri Reisi Merhum Ahmed Hamdi Akseki’nin Ramazan-ı Şerif Münasebetiyle Müslümanlara Hitabı (1952), Ondört Asır Evvel Doğan Güneş Peygamberimiz Hazret-i Muhammed (1954), Prophet Muhammed (1956), A Study on Prophet Muhammed (2. Bas. 1959), İslâm Aleminin Gerileme Sebepleri-İslâmiyet ve Terakki (G. Riviore’den çeviri, 1966), Müslümanlara Büyük İlmihal (1971), Bulgaristan Mektupları (2000).
KAYNAKÇA: Veli Ertan / Ahmet Hamdi Akseki’nin Hayatı Eserleri ve Tesirleri (1966), Süleyman Hayri Bolay / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 2, 1989), Vehbi Vakkasoğlu / Osmanlıdan Cumhuriyete İslâm Âlimleri (2002), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
