Bedreddin Mardinî

Matematik ve astronomi bilgini (D. 19 Ekim 1423, Şam - Ö. 1506, Kahire). Tam adı Bedreddin Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Mardinî olup, aslen Mardinli bir aileye mensuptur. Anne tarafından ilm-i mîkât alanında yaptığı çalışmalarla tanınan Cemâleddin el-Mardînî’nin (ö. 809/1406) to­runu olduğu için Sıbtu’l-Mardînî diye anı­lır. Şam’da Talbhane’ye mensup usta bir müzisyen olan babası tarafından, sesinin güzel olması nedeniyle, mukri (Kur’an-ı Kerim’i kaidelerine uygun okuyan) olarak yetiştirildi. Bunun için pek çok mukriden yararlandı. Öğreniminin ardından Şam’daki Umeyye Camisi’nde müezzin olarak hizmet etti. Şâfıî ulemâsından Nureddin el-Bilbisî, Celâleddin el-Mahallî ve Sâlih b. Ömer el-Bulkinî’den ve astronom İbn Şatır’dan dersler aldı.  

Memlûk döneminde Kahire ve Şam’da oluşan ilmî ortamda matematik ve astronomi eğitimini tamamlayan Mardinî, kısa zamanda bir matematikçi ve astronom olarak tanındı. Nitekim klasik kaynaklarda lakapları arasında el-Hasib (Hesapçı) ve el-Muvakkıt (Zaman belirleyici) da geçmektedir.

Daha son­ra Alâeddin el-Kalkaşendî ile İbn Hacer el- Askalânîden fıkıh (İslam hukuku), ferâiz (miras hukuku), hadis (Hz. Peygamberin sözleri)  ve matematikçi-astronom İbnü’l-Mecd’den hesap okudu. Hesap hocasının çalışmalarına katkıda bulunduğu için Şinşevrî onun hakkında, “İbnü’l-Mecd’nin hu­lâsasıdır” demiştir. Birçok kez Mekke, Medine ve Kudüs’e, iki kez (Şam’a ve Hama’ya giderek oralardaki bilginlerden de dersler aldı. İbn Şatır ve Halili’den aldığı birikimi, kendisinden sonra başta Memlûkluların büyük bir matematikçi ve astronomu olan Tayboğaoğlu İbn Mecdi olmak üzere, pek çok öğrenciye aktardı. Klasik kaynaklarda oldukça dindar ve ahlaklı bir kişilik olarak tanımlanan Bedreddin, Şam’da öldü.

Mardinî, daha çok “universal quadrant” gibi astronomi aletlerine ilişkin yazdığı eserler ve hazırladığı vakit cetvelleriyle tanınır. Yazma eser kütüphanelerinde ve kimi kataloglarda pek çok eseri, torunu Sıbtu’l-Mardini’ye mal edilir. Fıkıh (İslam hukuku), ferâiz ve dil gibi çeşitli alan­larda eserler vermiş, fakat daha çok matema­tikçi ve astronom olarak tanınmıştır. Kahire’de Ezher Camisi’nde uzun yıllar muvakkitlik yaptı; burada ve Tolunoğlu Camisi gibi birçok yerde ders verdi. Sonradan kimileri alanlarında ünlü olan pek çok öğrenci ye­tiştirdi. Kahire’de ölen Sıbtu’l Mardinî'nin İs­lâm matematik-astronomi bilimine yaptığı en önemli hizmetlerden biri, hocası İbnü’l-Mecdi’nin “Hesâb-ı Sitinî” için giriş olarak kaleme aldığı “Keşfü'l-haktfik fî hisâbi'd-deıec ve'd-dekâ’ik” adlı kita­bını, daha sonra hemen hemen bütün İs­lâm coğrafyasında bu hesap sistemi için temel kaynak olan “Rekâ’ikü’l-fya- ka’ik fî hisâbi’d-derec ve’d-dekâik” adıy­la şerh (açıklama) etmesidir.

Sıbtu’l-Mardinî’nin çizgisi Şâfiî fıkıh ge­leneğinin, Gazzalî ile başlayan felsefî içeriğinin arındırılmış matematik bilimleri anlayışı­nın bir devamıdır. Mağrip’teki İbnü’l-Ben-nâ okulundan beslenerek Mısır’da İbnü’l- Hâim’le doruğa ulaşan, İbnü’l-Mecdî ile de­vam edip Mardinî ile olgunlaşan bu gelenek “felsefe yapma” anlamındaki bir ma­tematik-astronomi bilimini önemsememiş, daha çok somut nesnelere uygulanan fonk­siyonel semboller sistemi çerçevesinde kal­mıştır. Böylece, Mısır Matematik Okulu, sayıların ya da astronomik olguların temel yapılarını araş­tırmamış, bunların arasındaki ilişkilerin sa­yısal ya da geometrik ifadelerini vermekle yetinmiştir.

Sıbtu’l- Mardini’nin tavrında dikkat çeken başlıca özellik, Hint matematiği ile ilgi­lenmemesi ve hesap anlayışını tamamen fıkhî geleneğe bağlı kalarak “hisâb-ı hevâî” ile sınırlandırmasıdır. Kaynaklarda, çeşitli alanlarda irili ufaklı 200’den fazla eser kaleme aldığ belirtilmiştir

BAŞLICA ESERLERİ:

İrşâdü’t-tullâb ilâ Vesîleti’l- hisâb, Keşfü’l-ğavâmiz fî ^cilmi’I-fe- râ’iz, Tuhfetü’l-ahbâb ti ^cilmi’l-h sâb, et-Tuhietü’l-Mârdîniyye fî şerhi’l- Yâsemîniyye, el-Kavlü’l-mudî fî şer- hi’l-Mukni^c (îzâhu’l-meknûrı, II, 251), er-Risâletü '1-fethiyye fi'l-a^cmâ- li'l-ceybiyye, Şerhu’r-Rahbiyy e ti ^cilmi’l- ferâ’iz (Şerhu’l-manzûmeti’r-Rahbiyye), Laktü’l-cevâhir ti tahdî di’l-hutût ve’d-devâ’ir, Kifâyetü’l-könûn fi’l-^camel bi’r-rubH’ş-şimâlî el-maktif, Şerhu’1-fuşûli’l-mü- himme ti mevârişi’l-ümme, Hidâyetü’l-‘âmil (sâ’il) fi’l-^camel bi’r- rub^ci’l-kâmil.  

KAYNAKÇA: Cevat İzgi / Osmanlı Medreselerinde İlim (c. I, , s. 438-439, 442; İstanbul 1997), İhsan Fazlıoğlu / “Mardinî, Cemaleddin” (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 28, s. 52, 2003) - “Sıbtu’l-Mardînî” (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 37, s. 90, 91, 2009), B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu / Mathematicians, Astro­nomers and Others Scholars of Islamic Civilisa­tion and Their Works (s. 293-298, 2003), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).