Battânî

Astronom (D. Harran - Urfa ?, 858? – Ö.?, 929). İslâm astronomlarının en büyüklerinden biridir. Asıl adı Ebû Abdillâh Muhammed b. Câbir b. Sinân er-Rakkî el-Harrânî’dir. Adı, Batı’da Albetanius, Albategnus ya da Albategni olarak da anılır. Aslen Sâbiî bir ailenin çocuğu olup büyük bir ih­timalle III. (Miladi IX.) yüzyılın ilk yarısında Har­ran civarındaki Battân’da doğdu. Nite­kim Battânî’ye Harrânî nitelendirmeleri de bu­nu göstermektedir. Sadece İbnü’n-Nedîm’in el - Fihrist’inde rastlanan Rakkî terimi ise hayatının büyük kısmını ge­çirdiği ve ünlü rasatlarını (gözlem) yaptığı Fırat’ın sol sahilindeki Rakka kentinden gelmek­tedir. Doğum tarihi ve çocukluğu hakkın­da çok sınırlı bilgi vardır. İlk rasatlarını 264 (Miladi 877) yılında yaptığı bilinmektedir; o tarihte yirmi yaşında olduğu kabul edilirse yak­laşık 244’te (858) doğduğu söylenebilir.

Battânî’nin babasının, İbnü’n-Nedîm tarafından sözü edilen ünlü astronomi aletleri usta­sı Câbir b. Sinân el-Harrânî olması müm­kündür. Battânî’nin künyesi kadar astro­nomi aletleri icat ve imal etmedeki becerisi de bu savı (ihtimal) kuvvetlendirmek­tedir. Hayatının sonraki dönemleri hak­kında bilinenler de çok sınırlıdır. İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’i ile İbnü’l-Kıftî’nin Târihu’l-hükemâ adlı eserinde onun geometri, teorik ve pratik astronomi ile astrolojide önde gelen bilginlerden ve ünlü gözlemcilerden biri olduğu; gü­neş ve ay gözlemlerine ait tablolar ve­rip Batlamyus’un (Ptolemaıos) el-Mecis-tî’sindeki bilgileri düzeltip geliş­tirdiği ve yeni buluşlarını açıkladığı çok önemli bir zîc (yıldız katalogu) yazdığı; bu kitapta beş gezegenin hareketlerini ve bunlarla ilgi­li astronomik hesapları verdiği; katalogunda sözünü ettiği gözlemlerin bir bölümünü 267 (880) ve 287 (900) yıllarında yaptığı; Cafer b. Muktefî’nin sorularına verdiği ce­vaplardan anlaşıldığına göre gözlem çalışmalarının 264’te (877) başlayıp 306’ya (918) kadar devam ettiği; ayrıca katalogundaki sabit yıldız gözlemlerini 299 (911) yı­lında yaptığı ifade edilmektedir.

Anılan kaynaklarda Rakka halkından Beni Zeyyât ailesinin uğradığı bir haksızlık yüzün­den onlarla birlikte Bağdat’a gittiği ve sonra 317’de (929) memleketine döner­ken Halife Mu’tasım tarafından yaptı­rılmış olan Kasrü’l-Cis’te öldüğü be­lirtilmektedir. İbn Hallikân ise Battâni­’nin ölüm yeri için Musul civarında bir şehir olan Hadr’ı göstermekte, buna kar­şılık araştırmacı Nallino da Hadr sözcüğünün Ciss’in yanlış yazılmış biçimi olduğunu ileri sürmektedir. Yâkût el-Hamevî’nin aynı yerden Kasrü’l-Hadr adıyla söz ettiği göz önüne alındığında da Nallino’nun iddiasının tutarlı olduğu anlaşılmaktdır. Battâni’nin hayatı hakkın­daki bu bilgilere, Antakya’da 23 Ocak ve 2 Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözlemiş olduğu da eklenebilir. Bu gözlemlerden, ken­disi katalogunda bizzat söz etmektedir.

Battânî’nin keşif ve başarılarından bazıları şöyledir:

1- Matematik alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamıdır. 2- İlk defa kotanjant kavramını geliştirmiş ve dereceli bir tablo oluşturmuştur. 3- Ay’ın boylamda ortalama hareketini tespit etmiştir. 4- Güneş ve Ay’ın görünür çaplarını ölçmüştür. 5- Güneş’te bir yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesaplamıştır. 6- Ay’ın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir. 7- Küre trigonometrisinin bazı problemlerini ortografik projeksiyon yardımıyla incelemiştir. 8- Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yapan ve bunları gerçek anlamda ilk defa kullanan kişidir.  9- Gerçek astronomik cetveli (zic, yıllık) hazırlayan ilk ilim adamıdır. 10- Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamıştır. 11- Cebir çözüm metotlarını trigonometrik denklemlere uygulamıştır. 12- Yukarıda bahsi geçen bütün matematik ve trigonometri teknikleri Batı Avrupa’da 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galile gibi ilim adamları tarafından da kullanılmıştır.

ESERLERİ:

Kitâbü’z-Zîc (Battânî, bu kitabında mevcut teori ve istidlâlleri (hüküm elde etme yolu) yeni gözlemlere dayanmak suretiyle ıslah edip geliştirdiğini belirt­mektedir. Elli ye­di “bahis”ten meydana gelen bu eserin ilk bahislerinde pratik tanımlar verilmiş ve problemler ortaya konulmuştur. Astronomi ve küresel trigonometrinin gelişmesinde çok büyük rol oynayan bu kitabın önemi yazılışından üç yüzyıl sonra Batı’da da anlaşılmış ve eser XII. yüz­yılda Robertus Retinensis ve Plato Tibastinus tarafından Latince’ye ve sonra çeşitli dillere çevrilmiştir.), Kitâb ü Mârifeti’l-Metâlii’l-Bürûc fî mâ Beyne Erbaati’l-Felek (Astronomiye dâir bu eserde, 12 burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş noktalarından, Ay ve yıldızların doğuş yerlerinden ve Ay’ın tutulmasından bahsedilmiştir.), Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat (Yıdızların yan yana gelme ölçülerinin araştırılmasıyla alâkalı olan bu eserde yıldızların ışıklarını göndermeleri, enlemlerden ve küre trigonometrisinden faydalanılarak izâh edilmektedir.), Risâletü’n fi Ameliyyati’t-Tercimi’d-Dakika, Kitab u Ta’dili’l-Kevakib, İlmü’n-Nücûm, Kitabü’n fi İlmi’l-Felek, Kitabün an Daireti’l-Bürüc ve’l-Kubbeti’ş- Şemsiye, Muhtasarun Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye, Risâletü’n fi Mikdari’l İttisalati’l-Felekiyye.