El Harezmî (Muhammed B. Musa)

Matematikçi (D. 795 – Ö. 850). 8. yüzyıl sonlarında, 795’te Harizm’de (Aral gölünün güneyinde, bugünkü Hive şehri) doğdu. Latin­ce kaynaklarda adı Alkarismi, Algoritmi, Algorismi veya Algorism şeklinde geçer. Ünlü bilim adamı Prof. Mehmet Fatih Gökmen, “Harezmî” adını kullanmayı, yine bilim adamlarından Prof. Hamit Dilgan gibi bazıları da ismi Türkçeleştirerek o’ndan “Harzemli” olarak söz etmeyi tercih etmişlerdir. İsim benzerliğinden dolayı çok defa Benî Mûsâ kardeşlerden Ebû Ca’fer Muhammed b. Mûsâ ile ve Mefâtîhu’l-Ulûm’un yazarı Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî ile karıştırılmıştır.

Muhammed bin Musa el Harizmî, Halife Me’mûn dönemin­de (813-833), aynı zamanda önemli üye­lerinden biri olduğu Beytü’l-Hikme’nin kütüphanesinde görev yaptı. Günümüze kadar ulaşan eserlerinden, eserlerini bu dö­nemde kaleme alıp Halife Me’mûn’a sun­duğu anlaşılmaktadır. Taberî’nin verdi­ği bilgilerden Hârizmî’nin, Halife Vâsik zamanında yaşayarak onun hizmetinde olmuş ve hatta onun ölümünde (232/847) yanında bulunmuştur. Rivayete gö­re halife, hasta yatağında iken aralarında Hârizmî’nin de yer aldığı ünlü müneccimleri çağırtmış, onlar da yaptıkları astrolojik hesaplardan sonra halifeye elli yıl daha sağlıklı bir ömür süreceğini bildirmişler ancak halife bu olaydan on gün sonra öl­müştür.  Harizmî’nin de Halife Me’mun’dan 17 sene sonra, 850 yılında öldüğü kabul edilmektedir. Eserlerinden bir bölümünün yazmaları İstanbul Süleymaniye Kütüphanesindedir.

“İttifakla üzerinde durulan bir nokta varsa o da Hârzemli’nin 813-833 fâsılasında en parlak devirlerini yaşamış olduğudur. Milattan evvel ve sonra Atina ve İskenderiye de parlamış matematikçilerle, milâdın beşinci ve altıncı asırlarında yetişmiş büyük Hind Matematikçi ve astronomların orijinal eserler ile zenginleştirilmiş bulunan Bağdad saray Kütüphanesinin idaresi Hârzemli ye tevdi olunmuştu.

Bir taraftan, Bizans ve İran’dan te’min olunmuş Öklid, Batlamyus, Diofantus…un ölmez eserleri Bağdad’ın diğer matematikçi ve astronomları tarafından Arapçaya terceme olunurken diğer taraftan da Harzemli, Hind matematiğini yerinde tetkik etmek üzere Halife tarafından Hindistan’a gönderilmişti (Basra körfezi yolu ile). Tarihi, kat’i olarak bilinmeyen bu imî tetkik seferinden Harzemli Mehmed, takriben 830 da dönmüştür.

Matematik tarihinde Harzemli Mûsa oğlu Mehmed i meşhur kılan eseri Cebir’e dair yazmış olduğu Kitab-ül-Muhtasar-fil Cebr vel mukabele adlı didaktik kitabıdır. Eser ancak üç asır sonra Garplılarca Latinceye terceme ediliş ve Rönesans İtalyan Matematikçilerinin (Fibonacci, Paccioli, Tartaglia, Cardan…) muahhar çalışmalarında ana kitap vazifesini görmüştür. Bu müelliflerin cebir e dair eserlerinde sık sık Mahometus den bahs edilmektedir. Bundan başka, Matematik literatüründe “Hesap metodu» manasına alınan Algorithme tabiri Latince Algorismus yani (Harezmî’nin adına izafeten) Arapça Elharzemiyyet lugatinden alınmadır.” (Prof. Dr. Hamit Dilgan)

ESERLERİ:

Zîcü’s-Sind-Hind [Zîcü’l-Hârizmî] (Halife Mansûr zamanında bir Hint heyetinin beraberinde Bağdat’a getirdiği Brahma-gupta’nın Sidharta adlı kitabına veya on­dan kaynaklanan ve aynı ismi taşıyan baş­ka bir esere dayanır. Hârizmî kendi buluşlarıyla esere yeni bilgiler eklemiş­tir. İlk İslâm astronomi eseridir), Kitâbü’l-Muhtaşar fî hisâbi’l-cebr ve’l-mukâbele (Düzenli biçimde telif edilmiş, adında “cebir” kelimesini taşı­yan ilk matematik kitabıdır. Hârizmî'nin geliştir­diği cebir her şeyden önce ikinci derece denklemlerle sınırlı bir cebirdir. Bunun yanında negatif sayılar hiç kullanılmamış, dolayısıyla denklemlerin tesbitinde pozi­tif kökleri bulmakla yetinilmiştir. Kâtip Çelebi, Keşf-üz-Zünun’unda, Harizmî’yi- İbn-i Haldun'a dayanarak Cebire dair ilk eser yazmış müellif olarak gösterir), Kitâbü'l-Hisâbi'l-Hindî (İslâm dün­yasına Hint rakamları ve ondalık sayı sis­temi Hârizmî'nin bu eseriyle girmiştir),  Kitâbü'İ-Cem ve'l-Tetrîk (Gü­nümüze ulaşmayan bu kitabı Abdülkâdir b.Tâhir el-Bağdâdî et-Tekmile fi'l-hisâb adlı eserinde yaptığı alıntıdan eserin el hesabıyla (hisâbü'l-yed) ilgili ol­duğu anlaşılmaktadır),  Kitâbü'l-Coğrafya [Kitâbü Şûre-ti'l Arz]. (İlk İslâm coğrafyacıları arasında yer alan Hârizmî'nin bu kitabı şehirlerin ve belirli bazı bölgelerin koordinatlarını vermektedir. Hâriz­mî'nin bu tertibi, daha sonraki İslâm coğ­rafyacılarının yaptıkları çalışmalara ör­nek olmuştur), Risâle fi'stihrâci târîhi'l-Yehûd. (İbrânîler'in kullandığı takvimin pratik astronomi anlayışı çerçevesinde ele alındığı bir çalışmadır. Eser astronomiyle ilgili değişik risâle­lerle birlikte basılmıştır),  Kitâbü't-Târîh. (Zamanımıza ulaşmamış­tır; ancak daha sonraki birçok İslâm tarih­çisinin yaptığı alıntılardan, Hârizmî'nin de çağdaşı Ebû Ma'şer el-Belhî gibi astrolojik kaidelerle tarih arasında belirli bir ilişki kurmaya çalıştığı anlaşılmaktadır),  Kitâbü 'Ameli'l-usturlâb ve Kitâbü l-Amel bi'l-usturlâb. (Her ikisi de günümüze in­tikal etmemiştir. Sadece Fergânî'ye nisbet edilen bir yazmada Hârizmî'nin ast­ronomi problemlerini usturlap yolu ile na­sıl çözdüğünü açıklayan bir parça mev­cuttur), 'Amelü's-sâ a fî basîti'r-Ruhâme. (Klasik kaynaklarda adı geçen eserin konusu mermer yüzey üzerine güneş sa­ati yapmakla ilgilidir),  Zarâ'if min ameli Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî fî ma'rife-ti'ssemt bi'l'usturlâb. (Klasik kaynak­larda zikredilmeyen eserin zamanımıza bir nüshası gelmiştir. Bu muhteme­len Hârizmî'nin bugüne ulaşmayan meç­hul bir eserinin bir parçasıdır).

KAYNAKÇA: Zeki Velidi Togan / Horezm Kültürü Vesikaları I: Horezmce Tercümeli Mukaddimat al-adab (1951), İbrahim Kafesoğlu / Harzemşahlar Devleti Tari­hi (1956), Prof. Dr. Hamit Dilgan / Muhammed İbn Musa el- Harzemi (1957), Mehmet Altay Köymen / Büyük Sel­çuklu İmparatorluğu Tarihi: İkinci İmparator­luk Devri (1984), İsmail Aka / Ti­mur ve Devleti (1991), Ömer Akın - Melek Dosay / Beş Büyük Cebir Bilgini (1994),  İhsan Fazlıoğlu / "Cebir" (TDV İslam Ansiklopedisi, c. 7, s. 195-201, 1993) -  “Harizmî” (TDV İslam Ansiklopedisi, c.16, s. 224-227, 1997), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).