Sinema yönetmeni ve senaryo yazarı
(D. 1 Ocak 1929, Çanakkale – Ö. 4 Ağustos 2012, İstanbul). İlk ve orta
öğrenimini İstanbul'da tamamladı. 1952'de İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü'nü bitirdi. Genç yaşta sinemayla ilgilendi ve
1947'den başlayarak çeşitli gazete ve dergilere sinema yazıları yazdı. 1950'de
Atlas Film için Yusuf Ziya Ortaç'ın Binnaz
adlı eserini senaryolaştırarak sinemaya başladı. 1952'de, “Kamera” takma adı
ile Dünya gazetesinde sinema yazıları
yazdı. Aynı yıl Bedri Rahmi Eyuboğlu'nun senaryosundan çektiği Âşık Veysel'in Hayatı / Karanlık Dünya Erksan'ın ilk
filmi oldu. Köy yaşamına gerçekçi bakışı ve şiirsel anlatımıyla onun sinema
duyarlılığını yansıtan film, Sansür Kurulu tarafından yasaklandı. Yapımcı,
çeşitli sahneleri atıp kısaltarak ve Erksan'ın çekmediği bazı sahneleri de
ekleyerek filmi bir yıl sonra gösterime çıkardı. 1954'te Server Bedi (Peyami
Safa)'nin bir polisiye romanından uyarlanan ve ticari bakımdan da başarılı olan Beyaz Cehennem / Cingöz Recai’yi yönetti. Bunu, Yolpalas Cinayeti (1955, Halide Edip Adıvar'dan
uyarlama) ve yönetimini tamamlamadan Semih Evin'e bırakıp askere gittiği Ölmüş Bir Kadının Evrak-ı Metrukesi (1957, Güzide
Sabri'den uyarlama) filmeleri izledi.
İstanbul'da Ordu Foto-Film
Merkezi'nde askerliğini yapan Erksan, bu kuruluşun film arşivini düzenledi.
Aynı dönemde Dünya Havacıları Türkiye'de (1957) ve
askerden sonra da Büyük Menderes Vadisi / Nehir ve Uygarlık
(1958) adlı iki belgesel film çekti. 1958'de Türk Sinema Sanatçıları
Derneği'nin kurulmasına öncülük etti. Bu arada senaryosu yine sansür
sorunlarıyla karşılaşan ve düzgün bir sinema dili ürünü olan Dokuz Dağın Efesi'ni (1958), kara sevda temasına
ilk kez değindiği Hicran Yarası'nı (1959) ve
toplumsal gözlemciliğinin başarılı izlerini taşıyan Şoför Nebahat'ı (1959) gerçekleştirdi. Erksan,
sinemadaki en önemli çıkışı Gecelerin Ötesi'yle (1960)
yaptı. Toplumsal gerçekçi görüşün başarılı bir örneği olan yapıtta, soygunculuğa
zorlanan bir arkadaş topluluğunun öyküsü anlatılıyordu. 1961 Edinburg Film
Şenliği'ne katılan bu filmi, bir çetenin serüvenlerini anlatan Mahalle Arkadaşları (1960), Oy Farfara Farfara
(1960), Çifte Kumrular (1961), Sahte Nikâh (1962) gibi filmler izledi. William Peter
Blatty’nin aynı adlı romanından uyarlayıp, teknik imkânsızlıklar içinde
çektiği, gerçek anlamda ilk Türk korku filmi Şeytan; bir başyapıt olduğuna hükmedilen Kuyu; Türk sinemasının en ilginç deneysel filmi Kadın Hamlet gibi filmlerle Türk
sinemasına yeni bir soluk getirdi.
Erksan
1962'de Fakir Baykurt'un romanından uyarladığı Yılanların Öcü
filmiyle yine köy gerçeklerine döndü; akıcı ve etkili anlatımıyla mülkiyet,
aşk, cinsellik ve şiddet gibi temaları öne çıkardı. Sansür kurulunun
yasakladığı film ancak, Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel'in özel olarak izledikten
sonra verdiği emir üzerine gösterilebildi. Daha sonra, 1966 Kartaca Film
Festivali'nde ödül aldı.
1963'te Acı
Hayat'la kentsel çevreyi perdeye yansıtan Erksan, aşk
temasıyla toplumsal eleştiriyi birleştiriyordu. Aynı yıl çektiği Susuz Yaz'da bir kez daha köy yaşamını konu aldı. Bir su
anlaşmazlığı çevresinde gelişen film, gerçekçiliğinin ötesinde, mülkiyet,
cinsellik ve şiddet temalarını ele alış biçimindeki görsellik ve özgünlükle
dikkati çekiyordu. 1964 Berlin Altın Ayı Film Festivali'nde ödül alan Susuz Yaz, uluslararası alanda ödül alan ilk Türk filmi
oldu. Erksan 1964'te yönettiği ve ertesi yıl Milano Film Festivali'nde ödül
alan Suçlular Aramızda ile bu kez sermaye
çevrelerine sert bir eleştiri getirdi. Bu çevrelerin mülkiyet, cinsellik ve
kadın konularındaki tutumlarını açığa çıkaran, özenle kurulmuş sahneler
içeren film, yer yer mülkiyet tutkusunun yarattığı şiddet ve sadizm öğelerine
yer veriyordu.
Sinema dili ve yarattığı dünya
açısından en zengin ve özgün Erksan filmi, 1966 tarihli Sevmek Zamanı oldu. O dönemde arkadaşı Halit Refiğ'le
birlikte "Ulusal Sinema" adını verdikleri bir anlayışa yönelmiş olan
Erksan'ın sözleriyle, tasavvufi boyutlarıyla aşkı, katışıksız tutkuyu ve bunun
giderek trajediye dönüşmesini göstererek gelişen film, hem sinema dili, hem de
atmosferi açısından Türk sinemasında bir doruk oluşturuyordu. Farklı
değerlendirmelere yol açan Sevmek Zamanı'nın ardından
Erksan, Emily Bronte'den aktardığı ve kendi filmi saymadığı Ölmeyen Aşk'ta (1966) tutku temasını sürdürdüyse de,
geleneksel Yeşilçam melodramlarına yaklaşan bir üslubu aşamadı.
1970 yılından itibaren birçok
ticari film yöneten Erksan, 1974-75'te,
TRT için, ustalaşmış olduğu edebiyat uyarlamalarını sürdürdü. Sabahattin
Ali'nin Hanende Melek, Ahmet Hamdi
Tanpınar'ın Geçmiş Zaman Elbiseleri, Samet
Ağaoğlu'nun Bir İntihar, Sait Faik
Abasıyanık'ın Müthiş Bir Tren ve
Kenan Hulusi Koray'ın Sazlık öyküsü
gibi dönemin çağdaş öykücülerinin eserlerini film olarak yorumladı.
Erksan, yönetmen ve senaryo yazarı
olarak, Türk Sinema Sanatçıları Derneği’nin kurulmasına öncülük etti. Türkiye
Sinema İşçileri Sendikası’nı ve Film Rejisörleri Derneği’ni kurucusudur.
Türkiye’de ilk sinema eğitimi veren İDGSA Sinema-Televizyon Enstitüsü'nü
kurulma aşamasında destekleyip, arşivinin oluşturulmasına katkıda bulundu. Bu
kurumda uzun süre Sinema Kuramı dersleri verdi.
Vefatı:
Metin Erksan, böbrek rahatsızlığı
nedeniyle tedavi gördüğü Bahçelievler Medikal Park Hastanesinde, 4 Ağustos 2012
akşamı, 83 yaşında iken öldü. 7 Ağustos Salı günü Metin Erksan Lütfi Kırdar
Kongre Merkezi'nde düzenlenen törenden sonra, cenazesi Teşvikiye Camisi'nde
öğlen namazının ardından vasiyeti üzerine Boğaziçi Üniversitesi kampüsü içinde
yer alan Nafi Baba Tekkesi olarak bilinen Rumelihisarı Şehitlik Dergahı'ndaki
aile mezarlığına defnedildi.
Ödülleri:
“En İyi Film”, Berlin Altın Ayı
Film Festivali, 1964; “Şeref Madalyası”,
Kartaca Film Festivali, Tunus,1966; “Şeref Ödülü”, 15.Venedik Film Festivali, 1965;
“En İyi Yönetmen”, İzmir Enternasyonal
Fuarı 2. Film Şenliği, 1965; “En İyi
Sosyal İçerikli Film”, Milano Film Festivali; “En İyi Senaryo”, 2.Türk Filmleri Yarışması,
1961; “En İyi Yönetmen”, “En Başaralı Film”, 1. Adana Altın Koza Film Şenliği,
1969; “Onur Ödülü”, 24. Antalya Film Şenliği, 1987; “Onursal Profesörlük Unvanı”, MSÜ Senatosu,
1997; “Kültür ve Sanat Büyük Ödülü”,T.C.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2003).
Yönetmeni Olduğu Filmler:
Karanlık Dünya / Âşık Veysel'ın Hayatı (1952),
Beyaz Cehennem / Cingöz Recai (1954),
Yol Palas Cinayeti (1955) ,
Ölmüş Bir Kadının Evrakı Metrukesi (1956),
Dokuz Dağın Efesi (1958),
Hicran Yarası (1959),
Gecelerin Ötesi (1960),
Şoför Nebahat (1960),
Mahalle Arkadaşları (1961),
Oy Farfara Farfara (1961),
Sahte Nikâh (1962),
Yılanların Öcü (1962),
Acı Hayat (1962),
Çifte Kumrular (1962),
İstanbul Kaldırımları (1964),
Suçlular Aramızda (1964),
Susuz Yaz (1964),
Sevmek Zamanı (1965),
Ölmeyen Aşk (1966),
Ayrılsak da Beraberiz (1967),
Kuyu (1968),
İki Günahsız Kız (1969),
Ateşli Çingene (1969),
Dağlar Kızı Reyhan (1969),
Sevenler Ölmez (1970),
Eyvah (1970),
Hicran (1971),
Makber (1971),
Feride (1971),
Keloğlan'la Can Kız (1972),
Süreyya (1972),
Bir İntihar (1973),
Geçmiş Zaman Elbiseleri (1973),
Hanende Melek (1973),
Müthiş Bir Tren (1973),
Sazlık (1973),
Dağdan İnme (1973),
Şeytan (1974),
İntikam Meleği / Kadın Hamlet (1976),
Sensiz Yaşayamam (1977),
Preveze’den
Önce (1982).
Kitapları:
Atatürk Filmi (1989),
Mare Nostrum / Bizim Deniz, Yunan Sorunu (2000),
Sevmek Zamanı (1973), Kanlı Firar (1960),
Ölümsüz Aşk (1995),
Ölümün Ağzı (1996).
KAYNAKÇA: İhsan Işık / Yazarlar
Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) - Resimli ve
Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006,
gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Sanatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 5,
2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Birsen Altıner / Metin
Erksan Sineması, Prof. Dr. Kurtuluş
Kayalı / Metin Erksan Sinemasını Okumayı Denemek, Nijat Özön / Erksan’a ve
Belgelere Göre Metin Erksan (Yeni Film, sayı 6, 2004), Agâh Özgüç / Türk Film
Yönetmenleri Sözlüğü (2004), Ana Britannica (c. 8, s. 263-264), Büyük
Larousse (c. 6, s. 3781), Metin Erksan'a saygı duruşu (Sabah, 19.4.2012),
2012 yılında aramızdan ayrılan ustalar (mynet.com, 16.11.2012).