Tahsin Şimşek

AFRODİSYAS UĞURUM BENİM

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Afrodisyas sütbeyaz merakım

Çocukluğum benim

Kuşların gagaladığı en hakiki resim,

Çöpsüz üzümü sevmeyen

Lanet üstüne lanete uğrasa da

Çöpsüz bir kenti anlar mı

Afrodisyas, çöpsüz üzümüm benim

 

Afrodisyas, masmavi uçarı coşkum

Zamanın dişi soluğuna yazgılı

O düşlerüstü duru gerçeğim,

Hani üç güzeller düşünde ortada kalan

O kan köpük kararsız elma

Ve zamanın hiç “öte git” demediği

Mavi kanatlı o üç yapraklı yonca

Afrodisyas uğurum benim

 

Afrodisyas, sözcük kokusu düşüm

Bak, Ara Güler’in kolunda

Cengiz Bektaş Hoca’yla

“Doğuran doğurtan” sendeyiz birlikte,

Mermer durusu bir gülüşte

Erim’le özdeşleşip içselleşen

O taş dirisi merhabanın türküsünde

“Afrodisyas kısmetim benim”

 

           

            * Bir Gökyüzü Sohbetinden, Sayfa

 

BEN O AFRODİYASLI ÇOCUK

 

TAHSİN ŞİMŞEK

                            

Afrodisyas o deli coşkudur ince dalan

Binlerce yılın çocuk oyunlarında

İkaros’un kanatlarından atlayıp

Kaşla göz arasında harmaniye savurtan o

Üç güzellerle el ele “ip atlama”ya dalan

 

Ben Afrodisyas’taki o çocuğum işte

 

 

Afrodisyas o fi liz umuttur dal başına

Hırsız-polis oyunlarında bir İbukus

Turnalar köşe kapmaca oynarken katille

Stadyumun üst basamağında ayağa kalkıp

Elimdeki “beş taş”ı fırlatıverenim bütün zalimlere

 

Ben Afrodisyas’taki o ruhum işte

 

 

Tanrılar satrancında oyun oyun içinde

Zaman söktü nicemizi yerinden

Pegasos’la kanatlanıp ak mermer öte o kor ufukta

Okşandıkça canlanan bir Galateya’yım şimdi

Gel şu agorada alışveriş arası hemencecik

İki el “tavla” atalım zarı yine ömrüm olan

 

Ben Afrodisyas’taki o tutkuyum işte

 

Eski Çeşme başında taşı delip sabırla

“Değirmen oyunu”na dalıvermiştim yine erinçle

Fark edip başının döndüğünü zamanın birden

“Uzun eşek”e atlayıp kaçan bendim o günden

Sonra Kibele’den Artemis’e nice memeye sarılıp

Onca tekerlemeyi kaydırdım dil üstünden

 

Ben Afrodisyas’taki o büyüyüm işte …

 

 

* Bir Gökyüzü Sohbetinden, Sayfa 21

 

 

BEYAZ BİR MERHABADIR

AFRODİSYAS’TA AŞK VE BARIŞ

       

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Bir insanı tanımak için, nasıl zamana gereksinim varsa, bir kenti tanımak ve anlamak için de vardır. İnsanları farklı kılan nasıl ortaklıklar değil, özgelikler-aykırılıklar ise, sevgili tepeden tırnağa nasıl bir özge can ise, kentleri kent yapan da kuşkusuz kendilerine özgülükleridir.

Benim o özge sevgili kentim Afrodisyas, kendini tanımam ve anlamam için, bana bir ömür soru üzerine soru sordurttu. Yaş altmışı geçmişken hâlâ tanıyabildiğimi ve anlayabildiğimi sanmıyorum.

·          Afrodisyas’ın geçmişinde hangi halklar var?

·          Afrodisyas’ın daha önceki adları neydi?

·          Eski adı Ninoe ile Ninova, bugünkü adı Geyre ile Karya arasında bir ilişki kurulabilir mi?

·          Niye Afrodisyas Afrodit’i başka Afrodit’lere benzemiyor?

·           Başı niye örtülü?

·          Bağrındaki “ay” ya da “yengeç”, elindeki “nar” neyin simgesi?

·          Niye bir genç kızdan çok bir anaya benziyor?

Afrodisyas’taki  Afrodit tapınç (kült) heykeli ile Efes’teki Artemis tapınç heykeli karşılaştırıldığında, aşağı yukarı aynı boyutlarda olmalarına karşın, biri niye o denli klasik, diğeri niye o denli sürrealist özellikler taşıyor? Başka bir söyleyişle postmodern tuzaklar, dizginsiz fanteziler o gün de mi kuruluyordu. Üstelik birincisi “aşk”ı, ikincisi “namus” ve iffet”i simgelediği halde. Elbette sözüm, bu sanat yapıtlarını insanlığa bir sanat tansığı olarak armağan eden sanatçıların yaratıcılıklarına, bu güzel ülkeye bir kültür kalıtı olarak kattıkları zenginliklere değil.

· Aynı coğrafyada bulunmalarına karşın bu Afrodisyas–Efes rekabeti niye?

· Niye bütün eskil kentler, güvenlik gerekçeleriyle sırtını dağa/tepeye ya da denize yasladığı halde, Afrodisyas düz ovadadır ve milattan sonra III. yüzyıla değin sursuzdur?

· Dünyanın bilinen ilk romanı, hem de Donkişot’tan 1500 yıl önce, kaleme alınmış olan Ta Peri Khairean Kai Kallirhoen’dur. (Khaireas ve Kallirhoe Üzerine). Romanın kahramanı güzeller güzeli, niye sözgelimi Atina’ya değil de Babil’e kaçırılmıştır?

·  Afrodisyas’taki heykellerin belden aşağısı, hemen hemen tümüyle niye bir tülle örtülüdür?

· Piskoposluk sarayındaki üç yapraklı yonca planı, niye başka hiçbir kentte uygulanmamıştır?

· Bütün eskil kentlerin yaşadığı yağmalanmayı Afrodisyas da yaşamıştır. Ama Afrodisyas, niye Anadolu köylülerince değil de bilim tacirlerince yağmalanmıştır?

İç içe geçmiş bu on sorunun bir kısmının yanıtını, “On Emir”e dönüştürmeden kendimce buldum. Bir kısmının yanıtını ise Arkeologlar, başka Afrodisyas sevdalıları bulacak.

Afrodisyas, bütün Anadolu kentleri gibi Adam harmanıdır. Bilinen en eski halkı Lelegler. Leleglerle Karyalılar harmanlanıyor önce. Sonra Afrodisyas öncesi Ninoe(es) ve Asur kraliçesi Semiramis’i görüyoruz tarih sahnesinde. İlişkiyi yine “aşk”la kuruyoruz. Ha Semiramis, ha Afrodit. Semiramis ile Gordion aşkı, hâlâ Afrodisyas kabartmalarında yaşıyor.

              Demek ki Afrodisyas’ta çözülecek çok düğüm var!...

  Afrodisyas, Pontus ayaklanmalarını bastırmak için gelen Roma imparatorlarının uğrak yeri. Önce Sula, sonra Sezar. Unutmadan söyleyelim, Kanuni de Rodos seferinden dönerken bu topraklarda konaklamıştı. Sezar’ın “vini, vidi, vici”si işteböyle bir Anadolu seferinin özetidir. Anadolu’daki binlerce yıllık Yunan düşlemlerinden sadece birinin yıkılışının özeti de diyebiliriz. Bu Anadolu – Yunan/Pontus rekabetinin dününün ta nerelere kadar dayandığını Troya’dan sonra bir kez daha görüyoruz. Helenizm ve Pontusçuluk ne dünün ne de bugünün işi; görünen o ki, yarının da işi. Çift yüzlü balta, Sulla’nın; Eros,  Sezar’ın Afrodisyas’a armağanları. Afrodisya’ta tarihi eser kaçakçılığının binlerce yıllık bir geçmişi var. O altın Eros, çalınıp Artemis’e sunulmuştur. Geri gelmesi için nice yıllar geçmiştir.

Ben çocukluğum da Adnan Menderes’in en büyük arzularından birinin, Afrodisyas’ın “altın beşik”ini gün yüzüne çıkarmak olduğunu çok dinledim. Yoksa o altın beşik, yerli halkın belleğinde biçim değiştiren o altın bebek Eros mudur?

Afrodisyas hem “aşk”ın hem “barış”ın kentidir. İskender’in kılıcı kınındadır. Sezar’ın “vini, vidi, vici”sindeki  “vici”nin mağrur cıvıklığı yoktur burada. Bir başka deyişle “yendim” sözcüğü üçlemede yer almaz. Roma İmparatorluğu’nun ulaştığı sınırların yeterli olduğunu söyleyen Oktavyus, sanırım bu kararını Afrodisyas’ı gördükten sonra vermiştir. Çünkü “Tüm Asya’da kendime bu kenti seçtim.” diyen Oktavyus’tur. “Augustos Çağı” bir sanat terimi: “sanatta uslubun / dilin ulaşabileceği en üst nokta”yı ifade ediyor. Afrodisyas, hâlâ o noktadaki kenttir. Burada zafer tanrıçası Nike bile Eros’un oyun arkadaşıdır. Tanrı aşkına aşkta kazanılan zaferden daha büyük bir zafer var mıdır yaşamda? Hele aşkı aşındırmadan barışı sürdürerek!...

Evet Afrodisyas aşkın kenti. Ama nasıl bir aşk? O günün Kerem ile Aslı”sı diyebileceğimiz Edallis ile Fideli aşkında, ulaşılmayan sevgili kadın değil, ulaşılmayan erkektir. Kerem, Aslı’nın düğmelerini çözemediği için kendi “ah!...”ıyla yanar; Aslı ise beni bağışlayın, kül karıştırandır. Oysa Fideli, aşkına engel olanlara ders verircesine, erkeği Edallis’in ardından kendini külhana atandır, külü harlatandır. Yani Kerem’in közüyle tutuşan / tutuşuveren değil; aşkın aleviyle, isyanıyla, kadın üzerindeki yoz istenci yakandır. Tam da Anadolu imgesine yakışandır.

Afrodisyas’la Efes rekabeti, aşkla bekâretin rekabetidir bir bakıma. Afrodit aşkın, Artemis bekâretin tanrıçası. Aşkla incelen gönül, gerçeküstü düşlerle rekabette. Keşke Artemis, Roma’daki evrimine uygun olarak salt bereketin, bolluğun tanrıçası olarak kalsaydı belleklerimizde. Kuşkusuz gerçeküstü de insan beyninin ve sanatın ürünü ve kazanımıdır Üstelik ikisi de Anadolu’nun en büyük zenginliklerinden. Ereğim, yalnızca iki kentin sanat, yaşam, inanç ayrımını, bu ayrımın sonucu olarak karşılaştığımız bir rekabeti somutlamak.

Görünen o ki bu rekabet, bugünün Floransa’sı ile Milano’sunun, hatta Newyork’unun rekabeti. Leonardo da Vinci, Michelangelo, Raffaello bir yanda; Henry Moore, W.V. Allen bir yanda… Freud’ün çıldırttığı seks-shoplu Newyork vitrinleri, bu abartılı dünyada arada bir beyinleri teyellese de onları, Artemis’le bağdaştırmak, elbette sanat tarihine, Anadolu kültürüne ve Artemis’e saygısızlık olur. Her şeye karşın Artemis’teki o her biri taştı taşacak onca meme ve onu düşleyenler, olsa olsa bir sanat dahisi olan Dali’nin öncülleri olabilir. Ya Efes’in simgesine dönüşen Priyap’a ne demeli? Efes’te, ticaretin ve cinselliğin aç gözlüğüyle birleştirilip gözünüze gözünüze sokulan, aşk dinginliğinden habersiz azgın erkeğin simgesi o Priyaplardan bir tanesini bile göremezdiniz Afrodisyas’ta. Bunu belki de Afrodisyas’ın dış etkilere kapalı kalmasına, Anadolulu özelliklerini daha uzun süre korumuş olmasına bağlayabiliriz.

Afrodisyas yazıtları üzerine bir kaynakçanın eksikliğini çektim her zaman. Tarihi zenginleştiren yazıdır. Ne güzeldir enginara “hayat çiçeği”, lahite “ölü yiyen taş” ya da “et yiyen taş” dendiğini öğrenmek. “Tanrı korkusu taşıyanlar” ifadesiyle karşılaşmak. Bu ifade burada bir Yahudi topluluğunun varlığının da belgesi. Sadece bu belge bile Yahudi ilgisini buraya çekmek için yeterli olacaktır sanıyorum. Doğu’nun rubaisine denk düştüğünü düşündüğüm epigramlar üzerine niye bir çalışma yok? Bir toplumun yaşam felsefesinin özetidir epigramlar. Çünkü Afrodisyas’ın yaşamla iç içeliğine gereksinimi var insanımızın. Akropol (pazar yeri) ile tiyatronun aynı tepeyi paylaşmasında görüyoruz yaşamla iç içeliği. Peki, tiyatronun sahne bölümündeki, salonlarındaki yazıların toplu dökümünü ne zaman göreceğiz ve diğerlerini.  Tiyatrodan söz edince anımsayıverdim. Tiyatrodan müzeye doğru gelirken yolun sağındaki yükseltide kubbeli ilginç bir yapı görülür. Hamam olmalı. İslami dönemin hangi kesitine aittir bilemiyorum. Ama genel görüntüye uymayan bu yapıyı, Afrodisyas’ın başka bir motif zenginliği olarak değerlendirmek gerektiğini düşünüyorum; tıpkı müzenin karşısındaki Osmanlı çeşmesi gibi. Hem Roma’nın yalnızca dört beş yüz yıl hüküm sürdüğü düşünülürse hiç ama hiç göz ardı edilmemeli; çünkü bilime önyargının hiç yakışmadığını söylememe gerek var mı bilmem?

Afrodisyas zenginlikler kenti. Kenan Erim bu zenginliği, Temmuz 1959’da günlüğüne düştüğü şu notla kalıcılaştırıyor: “Hayatımda yeni bir dönem başlıyor. / Öyle bir kent düşünün ki, balık istifi gibi heykeller yuvarlansın sarksın.” Kenan Erim Afrodisyas’a bir ömür verdi, yetmedi. Sözgelimi Sabesteion’un (imparatorluk tapınağı) gün ışığına çıkan bugünkü halini göremedi. Hele buradan çıkan kabartmaların yer aldığı yeni salonun, “Sabesteion Sevgi Gönül Salonu”nun, Cengiz Bektaş gibi bir usta eliyle müzeye eklendiğini görseydi nasıl da mutlu olurdu. Salbakos’un (Babadağ) zirvesi onu nasıl da kıskanırdı. Bu yeni salondan Salbakos’a açılan o büyülü pencereyi, zemindeki geç Roma dönemi kalıntılarını gösteren o camlı taban bölmesini akıl edip yapıya eklemek, yakışsa yakışsa ancak Cengiz Bektaş gibi şiirin “Dün Bugün”üyle özdeşleşmiş bir şair-mimarın yaratıcılığına yakışırdı.

Ömrümle, Ara Güler’in Afrodisyas’a dikkati çekmesi, Kenan Erim’in kendini bu kente adaması, zaman kesiti olarak bire bir örtüşüyor. Elli yılı aşan bir zaman dilimi. Afrodisyas’ın tümüyle kendini ele vermesi için kim bilir daha nice elli yıllara gereksinimi var. Ve Ara Güler gibi dikkatli bir göze. Kendisini dinleyelim:

 

 

“1950’lerin sonu. Hayat Mecmuası’nda foto muhabiriyim. Adnan Menderes, Nazilli yakınlarındaki Kemer Barajı’nın açılışını yapacak. Ben uygun ışığı bulmak için dağa tırmandım; ama aşağıya inince biraz uzun sürdü. Aydın Valisi’nin tayin ettiği şoför, geç kaldığımız için kestirme bir yoldan gitmek istedi; ama yolda kaybolduk. Gece mecburen bir köye (Geyre) misafir olduk. Ve köy hem benim hayatım hem de sanat tarihi için bir dönüm noktası oldu. Bu köy, vaktiyle Roma İmparatorluğu’nun heykellerinin yapıldığı atölye. Köy sakinleri lahitler, Roma sütunları ve heykellerle birlikte yaşıyor; ama hiç kimse durumun farkında değil. Hayat Mecmuası fotoğrafları kayda değer bulmadı; ama önce İngiltere’de sonra Amerika’da önemli dergiler konuya geniş yer ayırdılar. Şimdi o köyde bir vakıf, büyük bir müze ve konferans salonu var.”

Ara Güler’in o gün duyulmayan çığlığı, bugün görkemli bir kitap olarak tüm dünyayı esenlemekte: Afrodisyas Çığlığı (Yapı Kredi Yayınları). Benim içinse beyaz bir merhabada biçimlenen “aşk” ve “barış”. Yaşam aşkı da diyebilirim; üstelik durup durup şiire dönüşen.

Bu esinler kenti için son söyleyeceklerim, belki birilerinin ilgisini çeker umudunu taşıyan bir öneri. Afrodisyas girişinde bir büstler galerisi oluşturulmalı. Floransa’daki büstler galerisi gibi. Louvre’nin girişindeki Musset örneği gibi. Bir gezginin gözleri, daha girişte fal taşı gibi açılmalı ve büyülenmeli. Bir yanda Semiramis, Afrodit, Pethesileia, Fidelli; Bir yanda Zoilos, Oktavyus, Afrodisyaslı Aleksandros, Khariton olmalı. Hepsini selamlar konumda da Kenan Erim. Tam da Anadolu’ya yakışır bir değerbilirlik olur diye düşünüyorum.

 

              * Eski Çeşme, bugünkü Afrodisias Müzesi’nin bulunduğu yerdeki  su idi.

**Afrodisyaslı Khariton’un (MS I.-II. yüzyıl) romanı.

 

* Afrodisyas O Beyaz Merhaba, Sayfa 53-60

 

BİR DE TÜRKÇEYİ ÖĞRENSEK!...

 

“Beş dil biliyormuş ünlü kişi

 Ünlü ve saygıdeğer

 Bir de Türkçe öğrense

 Altı eder”

                        Cemal Süreya

TAHSİN ŞİMŞEK

 

 

Nermi Uygur, Dilin Gücü’nde, “İnsan olarak doğmak başka şey, insan olmak başka şey.” der.  Nermi Uygur’a hak vermemek olası değil. İnsan olmak / insanlaşmak ilk sözcükle başlar. Bir insanın ilk sözü gibi, ölüm döşeğindeki insanın son sözü de anadilindedir. O halde insan olmak, insan kalmak bir bakıma “anadil”le özdeşleşmeyi gerektirir. Anlamak ve anlaşılmaktır biricik kaygımız.  Hatta din bile önce anlaşılmayı yeğler, “Kuran”ın: “Anlayasınız diye biz onu Arapça bir Kur'an olarak indirdik.” tümcesini, dolaylamadan, anadile vurgu bağlamında algılamak gerekir, diye düşünüyorum.

Peki, bugün birbirimizi anlıyor muyuz, birbirimizle yeterince anlaşılıyor muyuz? Bu iki sorudan yola çıkarak, önce genel bir çerçeve çizmek, sonra da Türkçenin bize ve yazara sunduğu olanaklara değinmek istiyorum.

Doğrusu sözden kaçış, gözle görünür hale geldi. Salt uzaktan kumandalı dinleyenler haline geldik / getirildik. Çoğumuz, artık ikişer üçer sözcüklü tümcelerle yetiniyor; çünkü odalara hapsolduk, dahası ekran başında geçen bu yeni yaşamı çabuk benimsedik. TV ya da bilgisunar başında; çok da fark etmiyor. Bu görsel saldırı, okuma alışkanlıklarımızı neredeyse tümüyle yok etti. Okuma, her şeyden önce dikkat ve yoğunlaşma isteyen bir eylemdir. “Kalk otur, aç kapa, gör geç” bir yaşamda, düzenli okuma alışkanlığı kazanmak, onca ısrara karşın, gerçekten zor. Bu da Türkçenin   zenginlikleriyle buluşmanın, derinliklerine inmenin önündeki en büyük engel. İlk unutulanlar ise deyimlerimiz, kalıplaşmış benzetmelerimiz, halkça şakalarımız… Her unutuş,  Türkçenin sözdizimiyle ilgili sorunlar yaşamamıza neden olmakta. Örneğin, eylemsilerin dile kazandırdığı kıvraklığı çoktan unuttuk. Artık “Trenden iner inmez koşarak anneme sarıldım.” yerine, papağancayla “Trenden indim, koştum, anneme sarıldım.” der hale geldik. 

Şöyle bir savsözüm var: “Gerçekte Türkçe konuşan herkes ozandır; çünkü Türkçe şiirdir.” O halde önemli olan, Türkçeyi adam gibi kullanmak. Merak eden, şiirin bütün olanaklarını, Türkçenin aktarma yöntemleri olarak karşısında bulabilir. Somut benzerliklerden adaktarmasına, güzel neden bulmadan karşıt bağdaştırmaya (oksimoron) kadar… Türkçenin bu “öldürücü şefkât”i değil midir, hepimizi er geç bir şiir kavşağında buluşturan? Aziz Nesin, bir vakitler “Bu ülkede yaşayan her üç kişiden beşi şairdir.” demişti.” Tam da Aziz Nesin’e yakışan bir alaysama tümcesi. Bana göre aynı tümce, salt bir abartmanın değil, bir gerçeğin de somutlaması; çünkü Türkçe, bu olanağı herkese baştan gönüllü sunar. Aziz Nesin’e de sunmuştur; daha 1934’te “Gör sevdalık halimi işte karşındadır.” Aziz Nesin’den başkası değildir. Elli yıl sonra  1984’te “Sesini gönder hiç olmazsa / Bende donan yokluğunu / Isıtsın sesindeki güneşin.” demekte; böylece Aziz Nesin, hâlâ “ses, konuşmak, şiir…”in izini sürmektedir.  Ozanlıklarını zamanla yitirenlerse, onu ezip bozanlar, ona inançsız davrananlardır. Gerçek şiiri arayanların, onu bulunabileceği yerlerden biridir Türk şiiri. Burada Neruda’nın: “Tek bir şairden oluşan bir antoloji hazırlasaydım, bu şair Nazım Hikmet olurdu!” ve Soupault’un: “Bütün dünyayı dolaştım, şiiri Türkiye’de buldum.” saptamalarını bir kez daha anımsamakta yarar var. Türkçenin gerçeğinin bu olduğunu bile bile, ben, bazı tanıklıklarımı anlamakta gerçekten zorluk çekiyorum. Dili kıt katmanlı Orhan Pamuk’un Nobel’le ödüllendirildiği bu dünyada, Nâzım’a, Dağlarca’ya, Oktay Rifat’ta, Cemal Süreya’ya haksızlık yapıldığını düşünüyorum.

2010 İzmir Öykü Günleri’nde tanık olduğum bir övünmeden söz etmek istiyorum. Kendilerini ayrı gören, üstün gören demem daha doğru olurdu sanırım, bazı yazarlarımız, “hikâye – öykü” ayrımı yapmakta ısrarcılar. Öyküyü yeni yetmelere, hikâyeyi kendilerine, kendileri gibi dorukta olanlara yakıştırmakta ısrarcılar. Böyle davranan yazar ve ozanlarımızın, Türkçeye inanç sınavında yarı yolda kaldıklarını düşünüyorum. İnancım o ki, dil, bu yapay ayrışmanın silinmesini, alaşağı edilmesini, çok gecikmeden yerine getirecektir.

Kuşkusuz her sözcük, kullanıldıkça zenginleşir, işlendikçe derinlik kazanır. Anadil tutkunu bir sanatçının, “dili arıtırken zenginleştirme” emeğini, hiçbir gerekçeyle dilden esirgememesi gerekir. Dil bilincini kazanmış ülkelerin sanatçıları ve aydınları bunu yapıyor. Sözgelimi Fransa bunu yapıyor. Peki yapılmazsa ne mi olur?  Unutmayalım ki, bugünkü dünyada, iki haftada bir, hâlâ  bir dil ölmekte. O halde işlenip korunmayan diller zaman içinde ölecek, dil yoksulu sanatçılar da  unutulup gidecekler. “Sümerce, Hititçe, Latince…” gibi tarihin belleğinde nice iz bırakmış onca dil, niye unutulup gitti? Zamanın bize öğrettiği bu olduğuna göre, bazılarının “Ben hikâyeciyim, onlar öykücü!” demeleri hiçbir anlam taşımıyor. O halde arılaştırma çabalarını, bu çabalarıyla işi oluruna bırakmayanları küçümsemek ne bir dilseverin, ne bir sanatçının harcı olabilir.

Deniz Som’un “Dilimizi Eşekarısı Soktu [Güncel Yayıncılık 1996]” adlı yapıtındaki bir karikatür yazısını buraya aktararak, dilimizin son durumuna bir kez daha bakalım. Deniz Som’a, “One minute ! (bir dakika)” deyip demeyeceğimize sonra hep birlikte karar veririz:  “Ben liberal bir kadınım. Libidonuz için size her şeyimi leasing yapabilirim. Siz yeter ki likidasyona hazır olun...”  Evet, her şeyin değeri düşüyor; artık ucuza satışların,  bedava dağıtmalarla perdelendiği günlerdeyiz: “sadakasever” günlerde!... Yüküm hıyar diyenin ardından bir avuç tuzla dörtnala koşuyoruz / koşturuluyoruz.  Dokundurmalar üst üste gelince sözün burasında, B. Brecht’in bir sözünü anımsamadan geçmeyi içime sindiremedim: “Mizahsız toplum olmaz, ama her şey mizah olursa o toplum korkunç olur.”  O korkunçluğu vurgular mı bilmem, bir dokundurmaca da benden. Dilimizin zehirli şişkinliğe ne kadar dikkati çeker bilemiyorum. Aman Erol’lar darılmasın, benim, “profiterol”ü söylemeye dilim bir türlü dönmüyor. Sıkıntımı yenmenin çaresini, sözcüğü heceleyerek söylemekte buluyorum. Ne var ki bulmasına buluyorum da karşıma şöyle de garip bir şey çıkıyor: “Prof – it – erol”. Sonra da demek bu ülkede üstü böyle bol çikolata soslu proflar da varmış deyip geçiyorum!...

        

  * Çağdaş Türk Dili,  Sayı 270, Ağustos 2010

 

           DİPNOTLARDA

               M. Cevdet Anday’a saygıyla              

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Hüznü sırladım

Gözyaşlarım dinsin diye

Suya güven yok

Merakım Nergis’te gizli

 

Öfkeyi ateşledim

Zincirleri eritsin diye

Umuda sınır yok

Alevim İkaros’ta gizli

 

Çiçeklere imrendim

Cinsellik işte budur diye

“Niye”nin rengi yok

Doyumsuzluğum Galateia’da gizli

 

Sevişmeyi çoğalttım

Her insana yetsin diye

Köpüğün ömrü yok

Terim Afrodit’te gizli                                   

 

            Evliliği kutsadım

Çöğür de çiçeklensin diye

Sabrın sonu yok

Dikenim Oidipus’ta gizli

 

Aşkı eyerledim

Uğrunda ölünsün diye

“Mutlu Aşk Yok”

Kanım Helana’da gizli

 

Sevgiyi büyüledim

Soğuk vurmasın diye

Zamanın dışı yok

Köküm Baukis ile Philemon’da gizli

 

Meşenin sabrını sınadım

Hep çınarın gölgesine gitti

Sevdanın belgesi yok

Erdemim Anadolu’da gizli

 

            * Yarını Tanelemek, Sayfa 8-9                       

 

HALK BAHÇESİNDE DİLLENMEK

 

                                 Anam Fatma ile babam Ali’nin dilinden.

                                       Üzerlerine ışık yağsın…

TAHSİN ŞİMŞEK

 

 

Deyimler, karşı karşıya olduğumuz bir durumu özetleme çabasının ürünüdür. Deyim kullanmaktaki ereğimizi (murat) ise,  “Lafını balla kesmek” deyiminin iletisiyle özetleyebiliriz. Ama her deyim, aynı zamanda bir bencilliğin yapışkanlığını da dillendirir. O halde her  yazarın, her ozanın “Lafını bil de söyle, ağzını sil de söyle.” atasözündeki  uyarıyı hiç göz ardı etmemesi gerekir. O halde deyimle atasözünü çoğu kez kol kola görmek de olası. Hatta zaman zaman biri diğerinin yerine de kullanılabilir. “Ayağını yorganına göre uzatmayı geç de olsa öğrendin.” dersem karşıma çıkan deyimdir. “Bak evlat, ayağını yorganına göre uzat.” dersem atasözüdür.  

Deyimleri algılamak, onların anlam derinliğine inmek sanıldığı kadar zor değil. Her şeyden önce her deyim, kalıplaşmış bir ifade. O tek anlamı doğru saptayabilmek için kendimizi bir oyunu izlemekte olan bir tiyatrosever gibi düşünelim. Sözgelimi öğrencilerimiz, “etekleri zil çalmak” ile “etekleri tutuşmak”ı, hep birbiriyle hep karıştırırlar. Sahnede iki kız, birinci eteklerini zil ritmiyle sağa sola oynatıyor, öbürünün etekleri alev alıp tutuşmuş, yanmakta. Birincinin oynamakta olduğunu, sevinmekte olduğunu görüyorsunuz; öbürünün iyice telaşlandığını, korktuğunu. Deyimler, yargı belirtmeyip bir durumu saptadığına göre, önad (sıfat) değeri taşıdığına göre, birinci deyim sevinmenin, mutlu olmanın; öbürü de kaygının, korkunun somutlaması. Bir de her toplum kendi doğal ve yaşamsal koşullarına göre deyimleri biçimlendirmektedir. Türkçe’de “Gökten kasnak yağsa biri başıma geçmez.” vardır, Almanca’da “gökten kedi, köpek yağmak” vardır ve ikisi de şanslı olmakla ilgilidir.

Deyimler yaşamın aynasıdır. Mutlu bir geçmişi olmayan toplumların deyimleri de daha çok olumsuz somutlamalar olarak karşımıza çıkar. Göçlerle biçimlenen bir yaşam, nereyi yurt edineceğini bilememe kaygısı, savaşlar, işgaller ve kıyımlar doğal olarak deyimlerimizi, çoklukla olumsuz somutlamalar olarak karşımıza çıkarmaktadır: Adı batasıca, inceldiği yerden kopsun, yürek erintisi… Aşağıdaki deyimlerin yanına bir artı, bir eksi koyup geçin, bakalım ne göreceksiniz. Tepeden tırnağa karamsarlık, acı, olumsuzluk…

Diğer toplumlarla ilişkilerimizi belirlerken de deyimler, yine gerçeğin somutlaması olarak karşımıza çıkar: Yunan dölü, Senin yaptığını Ermeni yapmaz, gavur inadı, gavur azabı çektirme, gavur parasıyla beş para etmemek... Bu durum, diğer toplumlarda da bizde olduğundan farklı değil.Sözgelimi İtalyanca’daki şu üç beş deyime bakalım: “Türk gibi küfretmek, Türk gibi konuşmak, Türk gibi sigara içmek, anneciğim Türkler geliyor (mamma i Turchi)…” Ama bir Norveçli için Türkiye çok uzak bir ülke. Arada hiçbir çıkar çatışması, dalaşma yok. O halde onların dilindeki o göğüs kabartıcı “Mustafa Kemal gibi düşünmek” deyimine de şaşırmamak gerekir. Doğal olarak bunda, yaşama hep olumlu bakan Mustafa Kemal’in olağanüstü kişiliğinin, evrensel etkisinin varlığını da unutmamak gerekir.   

Bu yazım “Halk Bahçesi’nin Kır çiçekleri” başlıklı başka bir yazımın devamı.    “Ana”mın dilinden    “anadil”ime başka bir yolculuk: deyimler derlemesi.    “Anadil” kavramı hep ilgimi  çekmiştir; bana hem anamızdan öğrendiğimiz dili, hem dilin o “doğurgan” özelliğini düşündürmektedir. Bir yazar, bir ozan da görevini    bu bağlamda ele alıp gereğini yerine getirmekle sorumludur.. Böyle düşündüğüm için, çok eski bir şiirimde şu dizelere  vermiştim: “Ozanım ben küstüremem sözcükleri / Ben hem bulut hem toprağım / Utanır mıyım hiç sizler için yüklenmeyi / Çünkü ben sözcükleri doğurtup  / şiiri doğuranım / ki / katmer katmer çiçekçe / açım / a  ç  ı  m” (OZAN,Türk Dili  Dergisi, 16. Sayı )   

Dil, deyimler üretmeye devam ediyor. Bugün de deyimler üretiliyor. Dileğim, kalıp söz olabilecek ifadeler kullanırken, somutlamalarımızın olumlu olmasına, artık özen göstermemiz gerekir. Kamuoyunda etkili sanatçının, siyasetçinin ve kitle iletişimcinin görevi artık biraz da budur. Demokrasi kültürünün oluşmasına bir katkı da bu yolla sağlanacaktır inancındayım. Bu yazıyla “Senin katkın, ereğin ne?”derseniz,  Türkçeye olan inancımı okurla paylaşmak ve anamın dilinden şiirimin ufkuna  doğru özgürce kanat çırpmak. Hem anlatımıyla hem içeriğiyle…

 

* Şiire “Yüklü” Halka Bahçesi, Sayfa 49-51

 

HEKTOR

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Homer’den öğrendik

Anadolu’nun onurlu çocuğu

Hektor’u.

 

Hektor’dan öğrendik

Yurt savunması için

Bütün Aşil’lerle

Ve gerektiğinde

Savaşmayı tanrılarla

Anımsayın              

Yağmalanan ve yakılan Troya’yı,

Kaçırılan bir eşin

Yıkılan bir ailenin onuru

İçin değildi o savaş.

Her türlü maldan kadına

Sömürünün

Azgın çılgınlığıydı sadece

 

Hektor,

Sağduyunun sesidir

Anadoluca

Anımsa

Paris’e söylediklerini:

“Seni ırz düşmanı seni!

Hiç doğmaz olsaydın keşke”

 

Evet,

Yurdu savunmaktır savaş

Yurt için ölmek,

“Troya Önünde Atlar”a atlayıp

Hektor,

Fatih,

Mustafa Kemal olmak;

“Cinayettir kuşkusuz

Bağımsızlık

Söz konusu olmadıkça”

 

O Koca Seyit’i düşün önce

Çanakkale’de

Bir de Hektor’u.

Sonra da şu dizeleri oku

Homer’den:

“Hektor yakaladı bir taşı kopardı

…

Bugün zor kaldırır o taşı iki yiğit delikanlı

…

Ama Hektor tek başına kaldırdı”

 

Bütün umarsızlıklara karşın

O görevdir

Her yurtsevere düşen

Bütün gücüyle direnmek,

“Çanakkale içinde vurdular beni

Ölmeden mezara koydular beni”

Diyen de ilk Hektor olmalı

 

Ne demişti Hektor,

O savaş söylevinde

Troyalılara

“Ya ölün bu savaşta, ya kalın”

Yoksa

Mustafa Kemal miydi konuşan

“Ya istiklal, ya ölüm”

 

Hektor’un ölüsünün

Geri alınmasıyla

Ve ona yakılan

Ağıtlarla biter İlyada.

Çünkü Hektor gibi

Bir yiğidin ölümünden sonra

Tahta atla oynamak

Yakışmazdı elbet

Homer’e

 

Evet,

Ölüme yakılır sadece ağıt

Andromak’ın da yaptığı

Oydu sevgili eşine

“Erkeğim benim,

Göçüp gittin genç yaşında

Gittin

Evimizde dul bıraktın beni…”

 

Herkes şunu bilmeli önce

Anadolu Hektor’dur

Hektor Anadolu

 

İmeceyle taşıdık

Onun ateşine odunu

Ve unutmadık mezarının üstüne

Dolu bir testi koymayı

“Çanakkale içinde bir dolu testi

Analar babalar umudu kesti”

 

Bir gün eğer

Buluşursa İlyada’yla

Kuvayı Milliye Destanı

Bilin ki işte o gün

Gerçek vatan olacaktır

Bu topraklar

Hepimize.

 

 

            * Hep Gençti Mitoloji, Sayfa 45-47

 

 

HOMEROS

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Bir okyanustur kendisi,

Ona göre

Her şeyi doğuran da okyanus.

Buna yürekten inandığı içindir

Yankılanır durur üç bin yıldır onun

“Sizler, su ve toprak olun” çağrısı

 

Her çağda

Burun kıvrılıp geçilendir şair,

Nesimi’dir Halep’te derisi yüzülen,

Paris’te giyotine gider Chenier

Nâzım ki mahpus damlarının gediklisi.

Ama değerbilir Aristo’ya göre

Bu tuhaf yeryüzünün

“İlk filozof”udur

Homer

 

Bazen şiire de girer bir aratümce,

Bilir misininiz bilmem

Mısırlı Amonetep’tir

Yeryüzünün ilk büyük ozanı,

Böylesi sıralamalar bilin ki

Küçültmez hiç kimseyi

Şiir rütbeleri sevmez.

Hele Odisseas’tan Ulysses’e miras

O zincire vurulmaz akıl.

 

İnsanın yanındadır hep,

O “Gül parmaklı şafak”

İzmirli olmak biraz da bu olmalı

“Yürek”tir tanrıdan yüce olan

 

Evet “önce insan”

Promete’nin yüreği,

Hektor’un yüreği,

İzmir’in dağlarında açan

Çiçeğin yüreği…

Hep söyler Homeros:

“İnsan değil, Tanrıdır kışkırtıcı olan”

 

Bir de Troya’nın yanındadır o

Kurnazlığa övgü 12 bin dizelik

Odisseya bir yana

Bir yakımdır dört dörtlük

16 bin dizelik şanlı İlyada

Yankılanır hâlâ Anadolu’mda

Fatih’in düşünden Dumlupınar’a…

 

Hepimiz bilmeliyiz ki bir güzel

Hektor’un şu sözünde

İlyada’nın bütün özeti:

“Bir tektir en doğru belirti

O da der yurdunu savun”

 

Öğrenmiş olmalıyız

Tarih, her koşulda

İlişkiler ve koşutluklarla okunur

Mutlaka anımsamalısınız

Ne diyordu Mustafa Kemal

“Söz konusu vatansa

Gerisi teferruattır.”

 

Binlerce teşekkür,

Merhaba bu toprakların çocukları

Merhaba Homer

Merhaba Hektor

Merhaba Mustafa Kemal!...

 

* Hep Gençti Mitoloji, Sayfa 1255-126          

 

IRAK’TA ANA OLMAK

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

 

I.         

Dinleyerek çoğaldım hep

Rahmimde atan yürekle

Adam gibi çarpan bir sevdada

Çiçeğe durdukça tepeden tırnağa

‘Doğ’maktan doğurgan

                          bu nardenk doğa

 

Bedenimi çoğaltırım

Narçiçeği göğüslerimde

“Bin Bir Gece” bir ömür

Tomurcuklandı düğme düğme

“Gök”ten göğüs olan

                          bu nareng meme

 

Kültür emzirdim hep

Asma bahçelerinde

Önce şiire yakıştım

Dizeler döşendikçe diz dize

“Sev”mekten sevecen

                                      bu narcil gövde

 

 

 

II.

Ve sonra modern köleler tanıdım

Yaşam pınarlarını satan

Kültür sülüklerini emzirirken

Memeleri utançtan mor mor

“Kara”dan da karanlık

                                    öylesi karadul bir yaşam

 

Ve sonra binlerce fersah ötenin

O kancıklarını, petrol sarhoşu

Malbro-Bağdat yollarında tanıdım

O bayrakta sözümona yıldız yıldız

“Bat”maktan battıkça bataklaşan

                         öylesi karafatma bir beden

 

Ve dinleyerek öldüm hep

Oğullarıma sıkılan kurşunu

Körolası bir teslimiyette

Nükleer soludukça yarın yarın

“Yan”maktan da beter yangı yangı

                          öylesi karaiğne bir acı

 

 

III.

Seatle’ın havasını satın almaya kalkan

Gördüğünü işleyen o görgüsüzler

Kalkanlarıyla kapımızdalar şimdi

Petrolümüzde boğdukları geleceğimizi

“Can”dan çoğaltacak elbet, cansuyu cansuyu

                          Bu onur ülke

 

Yüzyılların açı, o aç gözler

Babil, Samarra, Ninova’da şimdi

Güneş erken doğunca Felluce’de

Ve telgrafın tellerine Tel-Afer’de

“Doğ”maktan doğurgan doğu doğu

                          Bu direnç ülke

 

Anamızı ağlattılar demokrasilerinde

Altın, petrol ve uranyum hamburgercileri

Kanlı basurunuzla kirletmeyin artık havamızı

İki diz üstü fellik fellik ağlayacaksınız

“Zıkkım”dan bile açar elbet, zakkum zakkum

                          Bu renk ülke

         

            * Sevgilim Şiir, Sayfa 7-9

 

KURTULUŞ SAVAŞI ROMANLARI

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Melih Cevdet Anday, 1987'de  "...Kitap satın almak, bizde bir tür moda gereği oldu, 'Bir kitap çıkmış, çok satıyormuş, aman biz de alalım!' Ama ister okuruz, ister okumayız. Evimizde bulunsun yeter. Gerekirse daha okuyamadım, der, soranları başımızdan savarız." diye yazıyordu.  Anday'ın yakınmasının üzerinden yirmi beş yıl geçti. Moda olan, aşık olunan o kadar çok, yeni şey var ki!... Şimdi “fare”ye aşığız; Nez'e, Gülşen’e, Serdar Ortaç’a, Ferhat Göçer’e, hatta Demet Akalın’a aşığız, İngilizcenin sokak ağzına aşığız... Üstelik hepsi de moda. Daha dün, “Sakın, sakın, sakın ha!”nın erotik tatminsizliğinde, koro halinde, yeri göğü “Kömür gibi yanıyorum!” diye inletiyorduk. Hepsini bir süre sonra “Poşet”e koyup çöpe attık. Evet, aslında kömür gibi yanan, ne yazık ki dünsüz kurmaya kalktığımız geleceğimiz.

Biliyoruz ki tablete, papirüse döküldüğü günden bu yana, insanoğlu düşünceden hep korkmuştur; daha doğrusu "yazı"dan. Ne güzel öyküdür: “Kırkayağa sormuşlar: 'Önce hangi ayağını atıyorsun?' Kırkayak düşünmeye başlamış ve yürüyememiş. 'Keşke daha önce düşünmeyi öğrenseydim!' demiş.” Peki ya o kırkayak düşünmeye başlasaydı, çıkıp düşünen bir beyinle ve açık alınla alanlarda yürüseydi; nice olurdu milletin hali? İşte bu “nice olurdu” korkusu, nice kitabı yaksa da, “Okumak mı, oda ne?” dense de, bilgisayarın sanal kapılar önündeki faresi, kükreyip her şeyi çet çet yutmaya kalksa da ak kâğıt üstündeki kara harfler hep olacaktır; çünkü hep oldu.  Elbet bir gün bizi, sanal dünyalardan koparıp “yalnız olmadığımızı bize öğretme” işlevini yine yerine getirecektir.

Kitabın ateşle ilişkisini düşündüm. Kitabın ne denli dokuz canlı olduğunu fark ettim; semender gibi. O can size aksın, sizin olsun istemez misiniz? Bu dünyada altmış yetmiş yıl yaşamak yerine birkaç kuşak, birkaç yüzyıl; hatta daha çok yaşamak istemez misiniz? Ya da yaşayan dostlarınız olsun. Kitap, gönüldeki od, tüten ocaktaki ateş, yolumuzu aydınlatan meşaledir. Ateşin üzerine ateşle gitmek neye yarar ki?... İskenderiye kitaplığını yakan iki bin yıl önceki ateş, 10 Mayıs 1933 Berlin meydanındaki ateş, 2 Temmuz 1993 Sivas'taki ateş kitabın o dokuz canından birini alabildi mi?

Kurtuluş Savaşı ateşi, olur mu öyle şey, desek de ne yazık ki sönüyor. Yurttaşlığı öğretecek kitapların kapaklarında benim kurtuluş ateşim değil, ABD'nin Hürriyet Heykeli'nin meşalesi yanıyor. Ateş bir de tribünlerde yanıyor, ekranlarda yanıyor. Tepkisiz bir toplum olduk. Onurumuza, geleceğimize yapılan saldırılara tepkisiz. Düşünmeyi zamanında öğrenememiş o kırkayaktan ne farkımız var? Önce hangi ayağımızı atacağımızı bir türlü öğrenemedik.

Kitabı unuttuk, düşünmeyi de unuttuk. Felsefesiz bir toplumuz. Sahi felsefe, okullarımızdan hangi tarihte kaldırılmıştı? Bir düşünün, ne dehşet Atatürkçülerdi onlar. Hegel: “Felsefe, kendini bilinçli hale getiren düşüncedir.” diyor. Şu anda bilinçli hale getirilecek biricik düşünce, Kurtuluş Savaşı'nın felsefesini kavramaktır, kavratmaktır.                                                            

Öğretmenlerimize ve gençlerimize bir görev düşüyor. O görev de “Okumak mı, oh ne keyif!” deyip okumaya yeniden başlamaktır. Romanın sevgili gibi sıcacık bir yanı vardır. Roman, hep sizinle iç içedir. Roman, bize önce kendimiz olmayı, sonra kendimizi başkasının yerine koymayı (empati) öğretir. Okuduğunuzla özdeşleşmenin aracıdır roman. Kurtuluş Savaşı'yla da kendimizi özdeşleştirmenin tam zamanı değil mi?  İşte ödev konusu; işte tarih, işte edebiyat.  İşte “arayıp durduğumuz kendimiz”i bulmanın yolu.

Ben, listemi tarih sırasına göre yapmadım. Dilini düşündüm, okuma rahatlığını düşündüm. Elbette içeriğini ve coşkusunu da…

İşte benim saptayabildiğim Kurtuluş Savaşı Romanları:

 

Samim Kocagöz: Kalpaklılar, Doludizgin, Bir Şehrin İki Kapısı, İzmir'in İçinde

Talip Apaydın: Tozduman İçinde, Vatan Dediler, Köylüler

İlhan Selçuk: Yüzbaşı Selahattin'in Romanı (2 cilt)

Mustafa Yıldırım, Ulus Dağına Düşen Ateş

Turgut Özakman: Atatürk Yeniden Samsun'da (2 cilt), Şu Çılgın Türkler, Diriliş,

                          Cumhuriyet  

Hıfzı Topuz: Gazi ve Fikriye, Çamlıca'nın Üç Gülü, Devrim Yılları

Hasan İzzettin Dinamo: Kutsal İsyan (8 cilt), Ateş Yılları, Öksüz Musa

Burhan Günel: Acının Askerleri

Mucize Özünal: Kalpak ve Kartal 

Zeliha Akçagüner: Kalpağı Gül Oyalılar

Erol Toy: Toprak Acıkınca, Yitik Ülkü (3 cilt)

Rıfat Ilgaz: Halime Kaptan

Reşat Nuri Güntekin: Yeşil Gece

Attila İlhan: Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı, Bıçağın Ucu, Allah’ın Süngüleri "Reis

                          Paşa", Gazi Paşa                             

Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye

Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore 

Kemal Tahir: Esir Şehrin İnsanları, Esir şehrin Mahpusu, Yorgun Savaşçı

Selahattin Arslan: Mustafa Kemal’in Romanı (2 cilt)

İlhan Tarus: Var Olmak, Vatan Tutkusu, Hükümet Meydanı

Şemsettin Ünlü: İsmet Paşa'nın Ağır Topları

Gülseren Engin: Ağlama Smyrna Döneceğim, Smyrna’nın Gözyaşları

Ahmet Zeki Muslu: Mor Cepkenliler, Menderes’in İki Yakası

Ahmet Yeniev: Sevi Taştan Ağır Miriam

Halit Payza: İşgal ve İsyan

Feyza Zaim: Ateşler İçindeydi Germencik

Hasan Basri Bilgin: Bu Topraklarda Güller Kırmızı Açar Paşam

Ferzan Gürel: İzmir'in İşgalinden Kurtuluşa

Hasan Eskil: Bıçak Sırtında

Zebercet Coşkun: Haçin

Ahmet Hamdi Tanpınar: Sahnenin Dışındakiler

Mithat Cemal Kuntay: Üç İstanbul

Refik Halit Karay: Çete

Tarık Buğra: Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara'da

Peyami Safa: Süngülerin Gölgesinda, Sözde Kızlar, Biz İnsanlar

Yılmaz Karakoyunlu: Üç Aliler Divanı

Eyüphan Erjul: Karayılan

İskender Ohri: Aşktan da Yüce

Halide Nusret Zorlutuna: Aşk ve Zafer  

Aka Gündüz: Dikmen Yıldız, Yaldız

Ercüment Ekrem Talu: Kan ve İman

Agah Sırrı Levend: Acılar

Mehmet Rauf: Halas

Burhan Cahit Morkaya: İzmir'in Romanı, Yüzbaşı Celal, Nişanlılar

Mükerrem Kamil Su: Dinmez Ağrı

Feride Müfit Tek: Affolunmayan Günah

Hilmi Ziya Ülken: Posta Yolu

Oğuz Özdeş: Dağ Başını Duman Almış

Fikret Arıt: Hep Bu Topraklar İçin, Küçük Fedailer

Ziya Mısırlı: İstiklal Madalyası

Etem İzzet Benice: Adsız Şehit

Osman Korkut Akol: Kurtuluş Savaşı'nda Bir Çocuk

Bekir Büyükarkın: Bozkırda Sabah

 

* Mustafa Kemal Sınavı, Sayfa 21-25

 

KÜLALTI

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

Bir salla geleceği sana

Yine o kıyısız korkularla

Bilinmedik koyaklar mı kaldı

Ah, bunca yıldan sonra

 

Süt mavisi yeleleri rüzgârda

Sen ki yüreğimin koru

Söyle hangi ırmak dökülür

Bir yanardağın ağzına

 

Ve bilinmesi deşeleyebilir misin

Merakım, bir tek oralarda

O yer altı mercan mağaralarında

Halaya dururmuş ya, can /

                                          An

 

* Külaltı Söz, Sayfa 40

O ATEŞ TURNALARININ PEŞİNDE                   

 

            “Kapayın pencereleri sımsıkı

             çocukları sokaklara bırakmayın

             yağmurlar ölüm taşıyor tohumlara”                                                                                                    

                                              Nazım Hikmet

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

 

Kyoto’dan Hiroşima’ya doğru giderken, özellikle Osaka’dan sonra, onlarca tünele girilip çıkılıyor. Kimisi dakikalarca sürüyor, hem de hızlı trenle. Bu manzara karşısında, bir yandan duyulur duyulmaz “Dağlar seni delik deşik ederim” türküsünü tutturuyorum, bir yandan da bizim yıllardır bitmeyen, bitirilemeyen “Bolu Dağı Tüneli”nin macerasını düşünüyorum. Kış gelince Bolu Dağı’nda kaç kazanın daha olacağını, yolun yine saatlerce trafiğe kapanıp kapanmayacağın düşünüyorum. Ben böyle bir didişmenin içindeyken birden taşın taşlığına pişman olduğu Hiroşima’ya geldiğimizi fark ediyorum. Elbette bir taş yüreklinin bunu ilk bakışta hissetmesi pek olası değil. Çünkü Hiroşima, küllerinden yepyeni çağdaş bir kent yaratmış. İnsanoğlu, bugüne değin neyi barıştırdı bilmem; ama Japon insanı, karşıt gibi görünen iki kavramı birleştirmeyi başarmış: Disiplin ve özgürlük.  Demek ki Japon insanı: “Disiplin, özgürlüğe engel mi?” sorusunu bizden daha çok sormuş kendine. Bu arada bir soru da kendime yöneltiyorum. “Yoksa Einstein, bu iradeyi anlamayanlara, bu irade karşısında küçük dilini yutanlara mı dil çıkarıyor?” Karşıtların yaratıcılığına tanık olunca böyle bir ironinin peşine takılmaktan kendimi bir türlü alamıyorum ve şu kanıya varıyorum: Benim ülkemde, çoluğumuzun çocuğumuzun başına dert olan biricik şey,  insanımızın “disiplin”le “özgürlük”ü bir arada hiç mi hiç düşünememiş olmasıdır? Oysa Japonya’da Melih Cevdet Anday’ın o düşünsel oyunu Mikado’nun Çöpleri’nde tanık olduğumuz kılı kırk yaran dikkat ve disiplin, gelenekten beslenmesini sürdürerek her yerde bir olgu olarak karşımıza çıkıyor.

Hiroşima’da, ırmak kıyısındaki o harika manzaralı Kikkawa’ya (Hotel Flex ‘şenlik-bayram!’) eşyalarımızı bırakıp dünyanın cennet köşelerinden biri olan Miyajima adasına doğru yola çıkıyoruz. Trenden inip Miyajima’ya geçmek için vapura binerken bizi tanıdık bir yüz selamlıyor. Karşımıza, Kabuki tiyatrosunda izlediğimiz o Gagaku’nun heykeli çıkıyor. Bizim kültürümüzün bir parçası olan Karagöz’e benzetiveriyorum onu. Ben, Karagöz’le, Bursa dışında hiçbir yerde karşılaşmadım. Ama geleneksel Japon kültürünün  izlerini, burada olduğu gibi, Japonya’nın her yerinde görmek olası. Miyajima, yeşilin sınır tanımadan coştuğu  bir İrem Bağı. Bir ara Burgazada sahilindeymişim gibi bir duyguya da kapılmadım değil. 

Atom felaketini yaşayan Hiroşima ve çevresi, turizmin nimetini yiyen bir kent. Diğer Japon kentlerine göre her şey, çok ama çok pahalı. Adaya çıkar çıkmaz bizi yine geyikler karşılıyor, bir de bağdaş kurup oturmuş, öğretmenlerini dinleyen öğrenciler. Bir süre geyiklerle oynaşıyoruz. Tuttuğum notları kapıp kaçan bir geyiğin peşinden de epeyce koştum. O notları kurtarmasaydım, sanıyorum bu yazı çok eksik kalacaktı.

İtsukushima, Nara’daki Todai-ji Tapınağı gibi Unesco’nun  korumasındaki bir dünya mirası. Tapınağın dış kapısı denizin ortasında, sular içinde. Ama burası, dünyada günübirlik gelgit olayının izlendiği üç yerden birisi. Nitekim akşamüzeri geziden döndüğümüzde, sular iyice çekilmiş durumdaydı. Üç dört saat önce sular altında olan o kapıya kadar yürümek artık olası, biz yürümedik, ama yürüyenlere tanık olduk. Buraya geldiğimizde tapınakta evlenen bir çift için yapılan ayin bitmek üzereydi. Sonra fotoğraf çekimine geçildi. Üç kuşak Japon ailesi, yerel giysileriyle, kimonolarıyla, bir aradaydı. Fotoğraf çekimi aşağı yukarı bir saat sürdü. Her birinin duruşuyla, hatta giysilerinin kıvrımlarıyla tek tek ilgilenen bir görevli. Elbette görevliyi en çok uğraştıran da çocuklardı. Japon yaşamında disiplinin ne kadar önemli olduğuna, bu fotoğraf çekimi sırasında bir kez daha tanık olduk. Sonra gelin ve damattan başlayarak, herkese yanımızdan hiç eksik etmediğimiz o nazarlıklarımızı takıp onları kutsadık. Böyle bir sürpriz, onları çok ama çok sevindirdi. Bir de bizim için poz verdiler; biz de bol bol fotoğraflarını çektik. 

Miyajima’ya gelip dağa doğru tırmanmamak olmaz. Sonbaharla bir renk şölenine dönüşen Momijidani Park’ın dağ yollarında yürüdük uzun uzun. Her renk balıkla tanıştık şaşırmışlığın hayranlığıyla. Sonra da teleferikle zirveye… Doruktan bütün Hiroşima koyunu ve adaları (Okurakami-jima, kokurokami-jima, Eta-jima, Nasami-jima…) görmenin keyfini yaşadık. “Maymunlarla göz göze gelmeyin.” uyarılı tabelalarla karşılaştık. Ormanda onca yürümemize karşın, o büyükbabalarımızla karşılaşma şansını ne yazık ki yakalayamadık. Teleferikle inerken bütün koyu kaplayan balık üretme çitlikleri dikkatimi çekti. Keşke bu iş, bizim ülkemizde de kurallarına göre yapılsa, diyorum. Halkımız, balık üretme çiftliklerine düşman olmasa. Üç yanı denizle çevrili bir ülkenin halkı olarak, balığa hasret kalmasa. Daha da önemlisi, balık yemeyi beceremeyen, balıktan habersiz bir toplum olmasa...

Akşam, Hiroşima’da bir iş yerinin üst katındayız. Japonya’da her lokantanın vitrininde, hepsi yapma da olsa, neler yiyebileceğinizi görmek olası. Bu çeşit zenginliği başınızı döndürüyor. Karar vermekte en çok zorlanılan yer, lokanta önleri olsa gerek. Sonunda “acaba”lı bir karar verip birine giriyoruz. Soya lifi oldukça bol, taze soğanlı, mantarlı, bizim saç böreklerine benzer bir Japon gözlemesiyle biralarımızı içiyoruz. Bu yiyeceği, gözümüzün önünde hazırlayıp pişiren delikanlıya ve servisi yapan hanıma, Türk olduğumuzu söyleyip nazarlık takıyoruz ve oradan ayrılıyoruz. Bu seremoniyi  izleyen başka bir delikanlı, arkamızdan koşup geliyor ve bize güç bela bir şeyler anlatmaya çalışıyor. Kendi emeğinin ödüllendirilmemesinden alınmış bir hali var. Yediğimiz mantarların Türkiye’den geldiğini söylüyor bize.  Meramını anlattığını anlayınca, kendini ifade etmiş olmanın rahatlığından ötürü, görseniz nasıl da heyecanlanıp mutlu oluyor. “Biz Hiroşima’ya atom mantarıyla değil, kültür mantarıyla gelenlerdeniz.” diyorum. Karşılıklı kahkahalarımızı patlatırken, o kaderci Türk sözünü, yine anımsamadan edemiyorum: İnsanoğlu nereye giderse gitsin sadece kendi ekmeğini yer. 

Bugün daha da heyecanlıyım. Benim için bu gezinin anlamı, insanlığın yaşadığı o en büyük felaketin izini sürmek, bir biçimde tanığı olmak öncelikle. 6 Ağustos 1945’ten bu yana, Hiroşima’nın tohumları nasıl çimleniyor, çiçekleri ne renk açıyor, Sasaki’nin turnaları hangi yöne uçuyor, bulutlar neye küskün; daha doğrusu bu sabah merakım iyice dorukta. İlk durak, o büyük yıkımdan yalnızca iskeletini kurtarabilmiş kilise ve avlusu. Dağlarca’nın “Allah olmasaydı, onu ben bulurdum.” dizeleri beynimde zonkluyor. Bir şeylere sığınmak istiyorum, ama zor. Tanrı bile sadece kilisesinin, kendi evinin, iskeletini kurtarabilmiş, demekten kendimi alamıyorum. “Çılgınlık”la “çıldırma”nın buluştuğu günü hayal ediyorum. Yandaki ırmakta yanıp akan derileriyle sulara tutunmaya çalışan o insanları göreceğimi sanıyorum. İki adım sonra radyasyon tohumu bir “Tepegöz”le karşılaşmaktan korkuyorum. Ama olmuyor, insan yanım, zayıf yanım yine ortaya çıkıyor. Ne mi o? O her şeye alışmak…

İnsanlığın yaşadığı bu en büyük dehşet anı, kilise avlusuna yerleştirilmiş birçok yazıt, heykelcik ve bilgilendirici levhayla kalıcılaştırılmış. Biraz ileride bombanın düştüğü yerde yükselen başka bir anıt ve 8.15’te durdurulmuş bir saat. Her yerde o renkli kâğıtlar. Soruyorum, “Sadako Sasaki’nin turnaları” diyorlar. Sadako Sasaki, atomun yaydığı radyasyondan etkilenip on yıl sonra lösemiye yakalanan bir kız çocuğu. Nazım’ın dizelerine esin kaynağı olan o “Kız Çocuğu”: “Hiroşima'da öleli / oluyor bir on yıl kadar. / yedi yaşında bir kızım, büyümez ölü çocuklar”

Her Japon gibi Sasaki de bir “origami”, yani kâğıt katlama sanatı ustası. Hastalığı sırasında, kendisine şans getireceğine inanarak kâğıttan turnalar yapıyor, hem de kimine göre bin, kimine göre binlerce. O, bu turnalarla,  Hiroşima’nın ve “barış”ın simgesine dönüşüyor. Ama umuda sarılmak, bin tane turna kuşu yapmak da yetmiyor Sasaki’ye, Sasaki’lere... Irmağı geçince ilk durağımız, Sasaki adına dünya çocuklarının bağışlarıyla yaptırılıp 5 Mayıs 1958’de açılan anıt. Bugünün çocukları Sasaki’yi hiç yalnız bırakmıyor. Anıtın tepesindeki Sasaki ise, elindeki turnasıyla şimdi onlara şans diliyor. Öğrenci gruplarının biri gelip biri gidiyor. Her grup kendi programını sunuyor. Şarkılar söylüyorlar; ama intikam marşları değil, barış şarkıları. İşte tarih böyle öğreniliyor, böyle öğretiliyor. Dört duvar arasında, duvardan duvara çarpa çarpa bir kakofoniye mahkûm olan o nal sesleri ve nutuklarla değil.

Barış Parkı’ndaki o anıtın pek çok resmini, daha önce kitaplarda ve ansiklopedilerde görmüştüm. Devasa bir anıt. Fotoğraf makinemle kalıcılaştırıyorum. Anıt, semer biçimindeki kil figürler örnek alınarak yapılmış. Bir “kenotaf”, yani eski Japon mezarlarının bir örneği. İçinde atom kurbanlarının listesinin bulunduğu büyük bir taş yer alıyor. Biraz ileride de “Hıroshıma Peace Memorial Museum”, Barış Müzesi. Müzede teknolojinin bütün olanaklarından yararlanılmış. Taş, giysi, kitap… O büyük yıkımdan arta kalan her şey orada. Bir yanda derisi akan, öte yanda birbirine yapışıp kalmış insanlar… Kentin yıkım öncesi ve yıkım sonrası hali … O “6 Ağustos”, nasıl canlandırılabilecekse öyle canlandırılmış. Bir de radyasyonun etkileri… Özetle tarih dondurulmuş, ateş dondurulmuş. Seçimini yapacağınız dille, her türlü bilgiye ulaşmanız olası; onlarca bilgisayar ve el kitapçığı. Çıkışta imzanıza açık anı defterleri. Atatürk’ün “Yurtta barış, dünyada barış” uyarısına, bir de “Türkiye” sözcüğünü ekleyip anı defterini imzalıyorum. Not defterime de oradaki mühürleri teker teker basıyorum.

Çıkışta müzenin öbür yanında gördüğüm heykel, yine kanını donduruyor; bir çocuğu kucağında, diğeri sırtında bir ana; “onları nasıl korurum” kaygısıyla öylesine diz üstü yere kapaklanıp kalmış. Acıyla, kendimi bir kez daha yoğuruyorum. Göz yaşlarım dizelere dökülmeye başlıyor. İşte kâğıda ilk düşenler, not defterimin sayfa üstlerinde yer alanlar : “Niye hiç küsüp gitmez şu bulutlar”,  “Taş taşlığına pişman”, “Akan deriyim artık”, “Derilerimden barış kayıkları yapın / Nasıl mı / Bir Eskimo bilir herhal”… Elbette emperyalizmin silahları değil. Peki o tek tek dizeler, bir şiire dönüştü mü derseniz, yanıtım evet; şiirin tamamı da bu yazının sonunda. Özetle acıyı bal eylemek, her yerde kolay olsa bile Hiroşima’da öyle pek kolay değil. Kolay değil ama, Hasan Hüseyin’in o “kör olasın demiyorum / kör olma da / gör beni” dizeleri, insan yanımı bir türlü bırakmıyor. Bıraksa mı iyi, bırakmasa mı daha iyi; bu duygu anaforunda bir türlü karar veremiyorum. Ama bir gerçeği görüyorum. Yaranın nasıl sarılacağını. Bizde “ilişkilendirme zorluğu”nu ya da “çöküş”ü ifade eden o “nereden nereye” deyimi, her iki anlamıyla burada tam karşıtını ifade ediyor.

Öğleden sonra Fukuoka. Seul’e Tokyo’dan daha yakın bir kent. Küşü adasının kuzeyinde, ama trenle ulaşılıyor. Burada, “100 Yen” otobüsleriyle bütün kenti dolaşabiliyorsunuz. Japonya’nın her kentinde bir de “100 Yen” mağazaları var. Hani şu bizdeki “Ne Alırsan 1 YTL”ler gibi. II. Dünya Savaşı’nın yıkımı nedeniyle, kentte hiçbir tarihi yapı kalmamış.  Otobüs durağında yan yana dizilmiş ayakkabı tamircilerini görüyorum; “Zengin, nasıl zengin oluyor?” sorusunu ister istemez sordurtan. 

Fukuoka’nın bana sunduğu bir sürprizi burada anlatmalıyım ki yazıya keyif gelsin. Bir şeyler yemek için girdiğimiz bir işyerinin yemek bölümüne giriyoruz. Her yerde olduğu gibi burada da müşteriye tadımlıklar sunuluyor. Bu kez aldığımız, dumanı üstünde, küçük bir tasta sunulan çorbaydı. Önyargılı davranmamak için hemen afiyetle içtim. Görünüşü de bizim üzüm hoşafına benziyordu. Sonra sordum; meğer o benim üzüme benzettiklerim bir tür deniz kurduymuş. Demek ki doğanın bize sunduğu her şeyden yararlanmak olası. Bundan sonra da bana hiç kimse “İçinde hiç kurt yok mu?” diyemez, merakımı sorgulayamaz. Merak, adama kurt da yediriyor. 

Japonya her kentinden, en az bir ırmağın geçtiği bir ülke. Ayrıca Fukuoka ve Hiroşima’daki ırmaklarda gelgiti, günübirlik izlemek, olağanüstü bir doğa olayı ve keyif...  Bir ırmak kıyısındaki Tenjin Park, oldukça dinlendirici. Irmak sefası ve balık ızgara da cabası. Biranın tadına da diyecek yok. Bu güzellik karşısında, “Bu günü yaşamak da bana yetip artar!” deyip Cemal Süreya gibi Tanrı’ma rahatlıkla “Üstü Kalsın” diyebilirim. Ayrıca Üsküdar’a gider iken bulduğunuz o mendil, belki de Fukuoka’da kaybedilen mendildir… Neden mi? Manzara aynı, ortam aynı, renk aynı.  Su, kayık, balık, ızgara…  Ağaçlar yine sonbahar kızılı. Hadi özetlemeyi Haşim’le yapalım: “Suyu yakuta dönüştüren bu hazan”da “Bir taraf bahçe,  bir tarafta dere  / Gel uzan sevgilim benimle yere” demenin tam sırası.

 

  * Afrodisyas’tan Günaydın Yeryüzüne, Sayfa 205-213

 

SEVGİLİM ŞİİR

 

TAHSİN ŞİMŞEK

 

 

İki ucu açık bir kalemdir yaşam

          “mavi - kırmızı”

Umudun altını çizmek için

                                 her daim

Düşlere dalıvermesin diye mavi

 

Damladığı yerde katlanıvermiş

O bir damla mürekkeptir

        “şiir” ile “ozan”

‘Bakışım’ı hep bir sevgiliye denk düşen

                                 her daim

Soyunmayı unutmasın diye şiir

 

Peki, bir şaire yöneltilen ilk soru nedir

                                 ey hüzün

      -Yaşam denilen

       “şiir”le “dil”

        hep böyle mi sevişir”

 

‘Hı’ de, Sevgilim Şiir, her daim ‘hı’

 

 

* Sevgilim Şiir, Sayfa 57