Eğitimci, kelâm bilgini (D. Karataş / İzmir,
1868 – Ö. Ankara, 31 Ocak 1946). Osmanlıların
son döneminde yetişen ve yeni kelamcılar hareketini temsil eden bilgindir. Kültürlü bir asker aileden gelen
İsmail Hakkı İzmirli’nin babası Hasan Efendi, Kandiye kasabasında Karataş (Yeropetso) mahallesinde doğmuş,
Osmanlı ordusunda yedek
yüzbaşı olarak hizmet görmüştü. Bu hizmeti sırasında bulunduğu Girit'te (1867) Kandiyeli Hafize Hanım'la evlenmiş
ve İsmail Hakkı bey bu
evlilikten bir yıl sonra dünyaya gelmiştir.
İsmail Hakkı, babasının ölümü üzerine, mali
sıkıntıya düşen ailesini geçindirmek için hem çalıştı hem okudu. Sarık sararak, saraçlık yaparak geçimini
sağladı, ailesine de yardım etti. Annesini alıp İstanbul'la geldikten
sonra da çalışarak okumayı
sürdürdü. Kimi tanınmış ailelerin çocuklarına özel dersler verdi. Yüksek
öğrenimini tamamlayıp öğretmen oluncaya kadar bu koşullar içinde yaşadı ve 1897 yılında İstanbul'da Mercan Lisesi'nde öğretmen iken ilk evliliğini yaptı.
İsmail Hakkı İzmirli, daha sonra ortaokul, lise ve yüksekokullarda ve üniversitede uzun yıllar öğretmenlik yapmayı sürdürdü. 22
Haziran 1909’da atandığı Dârülfünun (İstanbul Üniversitesi) hocalığına
emekliye ayrıldığı 1 Ekim 1935
tarihine kadar aralıklarla devam etti.
Bu süre içinde Ulûm-i Dîniyye
ve Edebiyye şubelerinin müdürlüğünün yanında (1909-13) çeşitli
dersler verdi ve 13 Ekim 1914’te buradaki görevi sona erdi. Dârülfünun’daki beş
yıllık hizmeti ve ilmî yayınlarıyla dinî bilimler alanındaki ehliyetini
ispatlayan İsmail Hakkı İzmirli, medreselerin
ıslahı projesi çerçevesinde kurulan Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye’de müfettişliğe getirildi
(1914-18). 1915 yılında
Süleymaniye Medresesi’nin açılması üzerine Kelâm Şubesi’-nin felsefe-i
İslâmiyye tarihi (daha sonraki adıyla hikmet-i llâhiyye) müderrisliği de ona
verildi ve 1923 yılına kadar bu dersi okuttu. Ayrıca Menbâülirfan’da felsefe
dersiyle Medresetü’l-İrşâd ve’l-vâizîn Şubesi’nde kelâm ve felsefe tarihi
dersleri verdi. Bu arada tekrar Dârûlfünun’da felsefe-i İslâmiyye tarihi hocalığına
başladı (19l9) ve Dârü’l-hikmeti’l-İslâmiyye’de üyeliğin yanı sıra bir süre başkanvekilliği
ve başkanlık yaptı.
İzmirli, Ankara’da Umûr-i Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti (Din İşleri
ve Vakıflar Bakanlığı) bünyesinde kurulan Tedkîkat ve Telifât-ı İslâmiyye
Heyeti’nde de üye (1922- 1924), başkanyekili ve başkan olarak çalıştı. Bu sırada
Tevhîd-i Tedrîsat (eğitimin birleştirilmesi) Kanunu ile kapatılan medreselerin
yerine Dârülfünun’un yeniden yapılandırılması üzerine İstanbul’a döndü. Üniversitenin
İlâhiyat ve Edebiyat fakültelerinde hocalık
yaptı ve İlahiyat Fakültesi’nin başkanlığına getirildi (1931). Dârülfünun’un
İstanbul Üniversitesi’ne dönüştürülmesiyle İlâhiyat Fakültesi yerine kurulan
İslâm Tedkikleri Enstitüsü kadrosuna tayin edildi (1933). Yaş sınırı nedeniyle
emekliliği gelince Bakanlar Kurulu kararıyla görev süresi bir yıl daha uzatıldı
ve 1 Ekim 1935’te emekliye ayrıldı. Yaşamının
son yıllarını Ankara'da oğlu Hayreddin'in yanında; çeşitli kongrelere
katılarak, konferanslar vererek ve
makaleler yazarak zamanını değerlendirmeye çalıştı. 31 Ocak 1946 tarihinde
Ankara'da vefat etti. Cenazesi 2 Şubat 1946'da Hacı
Bayram Camii'nde kılınan namazdan sonra
Cebeci Asri Mezarlığı'nda toprağa verildi.
Meslek yaşamını çok yoğun biçimde geçiren İsmail Hakkı İzmirli, birçok
sivil toplum ve resmi kuruluşta çalışmalar yapmış, dönemin hemen bütün bilimsel
komisyonlarında yer almıştır. Dârüşşafaka’da
görev yaparken Cem’iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiyye’de çalışmış, Abdullah
Cevdet’in çevirdiği Dozy’nin Târîh-i İslâmiyyet adlı kitabı hakkında
bir rapor hazırlamak üzere Milli Eğitim Bakanlığı tarafından kurulan komisyonda
görev almıştı. Ayrıca Tedkîk-i Kütüb, Ulûm-i Dîniyye ve Arabiyye ve Ahlâkiyye
gibi komisyonlarda çalışmış, Mehmed Zihni Efendi’nin ölümü üzerine onun yerine
Meclis-i Maârif üyeliğine getirilmiş ve Cem’iyyet-i Sûfîyye’de görev almıştır.
Öte yandan Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye derslerinde terimler arasında birlik
sağlamak üzere 1915’te kurulan ve kelâm ilminin çağın ihtiyaçlarına göre
yeniden ele alınıp şekillendirilmesi amacıyla aynı yıl kurulan komisyonların
başkanlığını yapmıştır. İzmirli, Türk Tarih Kurumu yedek üyeliği ve Paris’teki
Uluslararası Bilimler Akademisi Türk grubu üyeliğinde de bulunmuştur.
Bilimsel çalışmaları ve yönetim hizmetlerinden dolayı İsmail Hakkı
İzmirli’ye Dârülmuallimîn-i Âliye’de birçok rütbe ve nişan verilmiştir. Ayrıca
Fransa tarafından akademi nişanına lâyık görüldüğü gibi eğitim çalışmalarına
yaptığı hizmetlerinden ötürü kendisine önce ikinci, ardından birinci rütbeden
Eğitim nişanları verilmiştir.
İzmirli’nin siyasetle uğraştığı pek bilinmemekle birlikte Mehmed
Akif (Ersoy) gibi o da Meşrutiyetin ilk günlerinin havası içinde İttihat ve
Terakki Cemiyeti’ne girmiş, Meşrutiyet yönetiminin üstünlüklerini halka
anlatmak üzere Ekim1909’da Kayseri ve Konya’ya gitmiştir. Aynı yıl cemiyetin
Şehzadebaşı’ndaki İlmiye Kulübü’nde medrese öğrencilerine yönelik olarak
verilen konferanslara Mûsâ Kâzım, Bursalı Mehmed Tâhir ve Mehmed Akif’le
birlikte katılmıştır.
Titiz bir kitap arayıcısı ve okuyucusu olan İzmirli, Türkçe,
Arapça ve Fransızca kitaplardan oluşan kütüphanesini Süleymaniye
Kütüphanesi’ne bağışlamıştır. 275 yazma ve 4110 basılı kitaptan oluşan
kütüphane daha sonra oğlu Celâleddin İzmirli’nin kattığı kitaplarla zenginleşmiştir.
Kütüphane, özellikle İzmirli’nin basılmamış eserlerinin nüshalarını ihtiva etmesi
ve düşüncesinin kaynaklarını göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Burada
yer alan kelâm kitapları üzerine MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Habip
Terzioğlu tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (1989).
ESERLERİ:
Miyarü’l-Ulûm (1897), Mantık-ı Tatbıkî ve
Fenn-i Esâlib (1909), Kitabü’l İfta ve’l Kaza (1910), İlm-i
Mantık (1911), Hikmet-i Teşri (1912), Usul-i Fıkıh Dersleri (1913),
Arab Felsefesi (1913), Fenn-i Menahic (1913), Muhtasar
Felsefe-i Ulâ (1913), Mizanü’l İtidal (1913), Felsefe Dersleri (1914),
İlm-i Halef (1914), Siyer-i Celile-i Nebeviye (1916), Gazilere
Armağan (Harbiye Nezareti’nin talebiyle yazıldı, 1916), Muhtasar
Maarif-Ba’de’t-Tabia, Felsefe-i Hikmet I (1927), İslâmda İlk Tercüme
(1919), Muhasebatü’l Kelâm ve’l Hikmet (1920), Felsefe-i İslâmiye
Tarihi (1920), İhvan-ı Safa Felsefesi (1921), Mulahhas İlm-i
Tevhid (1922), Ebu Bekir Razi ve Felsefesi (1922), Yeni İlm-i
Kelâm (2 cilt, 1923-24, S. Hizmetli tar. Latin harfleriyle 1981), el
Cevabü’s-Sedid fi Beyan-ı Dini’t-Tevhid (Anglikan Kilisesine cevap, 1923), İslâm
Felsefesi Tarihi 1 (1924), Din Dersleri (Lise 1 için, 1925), Mustasvife
Sözler mi, Tasavvufun Zaferleri mi-Hakkın Zaferleri (Şeyh Safvet Yetkin’in
Tasavvuf’un Zaferleri adlı kitabına cevap, 1925), Yahudilik, Hristiyanlık,
Müslümanlık (1926), Arap Filozofu Yakup el-Kindî (1926), Dürzi
Mezhebi (1926), Meani-i Kur’an (Kur’an-ı Kerim meali, 2 cilt, 1927, Türkçe
Kur’an-ı Kerim adıyla 1932. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı adıyla
1977), Müslüman Türk Hukuku ve Dini (1935), Müslüman Türk Filozofları
(1936), Şark Kaynaklarına Göre Müslümanlıktan Evvel Türk Kültürünün Arap
Yarımadası’nda İzleri (1937), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler
(T. Hause’den çeviri ve eleştiriler, 1941), İslâm Mütefekkirleri ile Garp
Mütefekkirleri Arasında Mukayese (1944, S. Hayri Bolay’ın sadeleştirmesiyle
1973), Tarih-i Kur’an (3. bas., 1955, önce Meani-i Kur’an’la
birlikte basılmıştı).
KAYNAKÇA:
Celaleddin İzmirli / İsmail Hakkı İzmirli;
Hayatı, Eserleri, Dini Ve Felsefi İlimlerdeki
Mevkii, Jübilesi ve Vefatı (İstanbul 1946), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi
ve Mülkiyeliler (c. II, 1968), Yrd. Doç. Dr. Sabri Hizmetli;
İsmail Hakkı İzmirli'nin Hayatı, Eserleri ve Mezhep Anlayışı (Milli Eğitim ve
Kültür Dergisi, sayı: 18. s. 22, Ankara 1982),
Mehmet Şeker / İzmirli
İsmail Hakkı (1996), Ali Birinci – M. Sait Özervarlı / “İzmirli, İsmail Hakkı”
(TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 23, 2001), İhsan Işık Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001,
2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli
Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas.
2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) -
Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).