Hamit Zübeyir Koşay

Etnograf, arkeolog, dilbilimci, şair (D. 1897, Ufa / Başkırdistan - Ö. 1984, Ankara). Dönemin bilginlerinden Ubeydullah Efendi ile Nurizâde Hanım’ın oğludur. Eniştesi Rızaeddin Fahreddin’in desteğiyle öğrenim için 1909 yılında Türkiye’ye gönderildi. 1911’de Selanik Merkez Rüştiyesi (Ortaokul)’ni bitirdi. Liseye girdiği yıl, Balkan Savaşı (1912-13)’nın başlaması üzerine İstanbul’a döndü. 1916 yılında Darülmuallim (Erkek Öğretmen Okulu)’i bitirerek Kadıköy Sultanîsi (Lisesi)’nde öğretmenliğe başladı. Bir kış dönemi Darülfünun (İstanbul Üniversite)’da etnografya ve Macarca derslerine devam etti. 1917 yılında öğrenimini sürdürmek üzere Macaristan’a gitti, orada Pedagogium’u bitirdi (1921). Ünlü Tür­kolog Gyula Nemeth’in yanında hazırladı­ğı “Türk Silâh Adları” konulu tez çalışmasını 1923’te tamamladı. Berlin Üniversitesi’nde Willy Bang Kaup’un verdiği derslere de­vam etti. Ardından aynı üniversitenin felsefe fakültesine devam ederek dilbilim ve Türkoloji doktorası yaptı. Berlin Üniversitesi’nde Prof. Bang Koup’un derslerini izledi (1924) ve Devlet Kütüphanesi ile müzelerde incelemeler yaptı.

Hamit Zübeyir, 1925 yılında Türkiye’ye dönerek Maarif Vekaleti’nde görev aldı. Kısa bir süre Hars (Kültür) Dairesinde kütüphaneler müfettişliği,  aynı bakanlığın Hars, Asar-ı Atika (Eski Eserler) ve Kütüphaneler Müdürü, Müzeler Dairesi Müdürü, bu dairelerden kimileri genel müdürlük olduktan sonra Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürü, Talim Terbiye Kurulu üyesi ve ikinci kez Etnografya Müzesi Müdürü olarak görev yaptı. 1962’de yaş sınırını doldurarak emekliye ayrıldı. Emekli olduktan sonra da, 1 Aralık 1969 tarihine kadar, Etnografya Müzesi Müdür Vekili ve Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü danışmanı olarak çalıştı.  

Hamit Zübeyir Koşay; Türk Tarih Kuru­mu (1931), Türk Dil Kurumu (1932), Al­man Arkeoloji Enstitüsü (1952), Folklor Araştırmaları Kurumu (1955), Güneydo­ğu Avrupa Araştırmaları Birliği (AlESSE). Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM) ve Uluslararası Anıtlar Konseyi (1COMOS) Türkiye Millî Komitesi aslî üyeliklerinde bulundu. Ayrıca Fin Arkeoloji Derneği, İs­veç Krallığı Tarih, Antikite Akademisi, Vi­yana Antropoloji Derneği. Macar-Buda­peşte Köröşi Csoma Bilim Derneği ve Prag Şark Enstitüsü muhabir üyesiydi. Uluslararası Prehistorik ve Protohistorik Bilim­leri Birliği daimî şeref üyesi olan Koşay, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa­kültesi Araştırma Enstitüsü ile Türk Kü­tüphaneciler Derneği’nin de onur üye­siydi.

Koşay; arkeoloji, etnoloji ve filoloji alan­larında yaptığı çalışmalarıyla tanınmış­tır. Cumhuriyet döneminin ilk kazıların­dan biri olan Ahlatlıbel kazısını yönetmiş (1933), Truva yakınlarındaki Kumtepe’de sondaj çalışmaları yapmış (1934) ve Ana­dolu arkeolojisi açısından büyük önem ta­şıyan Alacahöyük kazılarını (1935-49 / 1962-68) başlatmıştır. Ayrıca Pazarlı, Karazhöyük, Büyükgülücek, Mahmatlar, Pulur, Güzelova, İkiztepeler kazılarını yaptı. Müzecilik çalışmaları ile birlikte folklor ve etnografya konularında araştırmaların başlatılması için de ön­cülük etmiştir. “Türk Etnografya Dergisi”ni kurarak (1956) bu konudaki araştırmala­rın yayımlanmasını sağladı. Türk Ta­rih Kurumu tarafından tasarlanan “Türk Tarihinin Ana Hatları” eserinin hazırlan­masında görev almıştır.

Türk Dil Kurumu’nun başlattığı derleme çalışmalarına katılan Koşay, Türkçenin yakın ilişki içinde bulunduğu dillere dikkat çekmiş, özellikle İspanya’daki Bask toplumunun dil yapısının Türkçe ile olan ilişkisini orta­ya koymuştur. Kurum bünyesinde sür­dürdüğü çalışmaları sırasında aşırılığa kaçmadan dilde yenilik hareketini des­teklemiştir. Arkeoloji ve müzecilik çalışmalarıyla birlikte kütüphanecilik ve arşivcilik üzerinde de durmuş, kütüpha­nelerin çağdaş bir görünüm kazanması için çeşitli görüşler ortaya kodu. Tarihî belgelerin saklandığı arşiv konusuna da eğilen Koşay, Macar arşivci Lajos Fekete’nin İstanbul’a getirtilerek çağdaş tasnif sistemine geçilmesini sağlamıştır.

Hamit Zübeyr Koşay, Anadolu arkeolojisi ve etnografyası, Anadolu folk­loru ve kültürü, tarih, filoloji, müzecilik, arşivcilik, kütüphanecilik, halk eğitimi, nekroloji ve kitap tanıtma konularında pek çok makale yazmıştı. Makalelerinin çoğunu “Türk Yurdu”, “Türk Etnografya Dergisi”, “Belleten”, “Önasya Mecmuası”, “Ülkü” ve “Muallimler Birliği” gibi dergi­lerde yayımladı. Değişik yerlerde çıkmış olan elli kadar makalesi “Makaleler ve İncelemeler” (1974) adıyla kitaplaştırıldı ve bu kitapta eserlerinin tam listesi veril­miştir. Katıldığı kazılarla ilgili olarak ka­leme aldığı raporlarının bir bölümü de kitap olarak yayımlandı.

ESERLERİ:

KAZI RAPORLARI: Kumtepe Kazısı (J. Sprerling ile, 1934), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alacahöyük Hafriyatı - 1936’daki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor (1936), Alacahöyük Hafriyatı (1938, Almancası 1944), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı Raporu - Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alacahöyük Kazısı. 1937-1939’daki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor (1939), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı Raporu (1941), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alacahöyük Kazısı 1940-1948’ deki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor (Mahmut Akok ile, 1940-1948), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Büyük Güllücek Kazısı: 1947 ve 1949’daki Çalışmalar Hakkında İlk Rapor (Mahmut Akok ile, 1947-1949), Pulur Kazısı (H. Vary ile, 1964), Alacahöyük Kazısı 1963-1967 Çalışmaları ve Keşiflere Ait İlk Rapor (Mahmut Akok ile, 1963-1967), Keban Barajı Projesi - Pulur Kazısı 1968-1970 (İngilizce çevirisiyle, 1976).

ARAŞTIRMA-İNCELEME:Halk Terbiyesi (1931), Halkbilgisi Kılavuzu (1932), Anadilden Derlemeler 1 (İshak Refet ile, 1932), Anadilden Derlemeler II (Orhan Acıpyamlı ile, 1932), Tarihi Abidelerimizi Koruyalım (1932), Ankara Budunbilgisi (1935), Etnografya ve Folklor Kılavuzu (1935), Arşiv Nedir (1936), Truva’da Dört Yerleşme Yeri (1936), Elâmca-Türkçe Dil Akrabalığı (Almanca çevirisiyle, 1937), Türkiye ve Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme (1944), Pulur (Sakyol) Etnografya ve Folklor Araştırması (1949), Susmuş Saz (Ardanuçlu Âşık Efkâri hakkında, 1949), Türkiye’de Eski Medeniyetlerin Maddi Kültürde Temadisi (1953), Karaçay-Malkar Türklerinde Hayvancılık ve Bununla İlgili Gelenekler (Ramazan Karça ile, 1954), Ogüst Mabedi - Hacı Bayram Camii ve Türbesi Kılavuzu (1956), Etnografya Folklor Dil Tarih vd. Konularda Makaleler ve İncelemeler (1974), İzgü Mescid (1976).

ROMAN: Yuvak Taşı (1947).

ÖYKÜ: Dokuz Ötkünç (1929), Cincik (Keban Barajı Öyküsü, Şerafettin Işık takma adıyla, 1973; İngilizce basımı: The History of a Potsherd, from the Neoltic Age ‘ Cımcık’, 1975).

KAYNAKÇA: Folklorcularımız: Dr. Phil. Hamit Zübeyr Koşay (Türk Folkloru Araştırmaları, sayı: 102, Ocak 1958), “Hamit Zübeyir Koşay” (Türkiye Ansiklopedisi, 1974, c.3, s. 954), Emel Esin / Dr. Hamit Zübeyr Koşay’ın Eserleri Hakkında Düşünceler (Türk Kültürü, sayı: 156, 1975), M. Adil Özder / İki Halkbilimci: Hamit Zübeyr Koşay-M. Şakir Ülkütaşır (1978), Hayrettin İvgin / Dr. Phil. Hamit Zübeyir Koşay 80 Yaşını Aştı (Türk Folkloru Araştırmaları, 1981/1), Mahmut H. Şakiroğlu / “Koşay, Hamit Zübeyir” (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 26, s. 225-226, 2002), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).