İslâm bilgini
(D. ?, Diyarbekir - Ö. 1656, Şam). Seyyid Ali adlı Diyarbakırlı bir şahsın
oğludur. Abdurrahim Efendi ile Mevlâna Çilli ve Hüseyin Helhâli’nin
derslerinden istifade etmiştir. Sultan IV. Murad (1623-1640) Bağdat
seferi (1638-1639) dönüşünde Diyarbakır'da şöhretini duyduğu Molla Çelebi ile
görüştü ve kendisini İstanbul’a götürdü. İstanbul’da 1639 tarihinde Sahn-ı Semân
medreselerinden birine müderris olarak atandı. Hayatı
hakkındaki bilgimiz yetersiz olmakla beraber matematik ilimleri üzerinde
çalıştığı, uzun bir süre tedris ile meşgul olduğu ve Abdurrahman Fazıl gibi
meşhur bilginler yetiştirdiği bilinmektedir. İstanbul’daki görevinden sonra ise
Diyarbakır, Bağdat, Halep ve Şam kadılığı görevlerinde bulunmuştur. En son görev
yeri olan Şam’da vefat etmiş ve burada Sinaniye denilen mezarlığa defnedilmiştir
(1656).
IV. Murad’ın emri ile yazdığı
eser Es’ile adlı eseri, tefsîr, hadîs, fıkıh, beyân,
meânî, mantık, kelâm, geometri (hendese) ve astronomiden ( hey'etten)
bahseder. Bu esere çağdaşı olan ulema arasında bir çok kişi şerh kaleme
almıştır. Ancak Molla Mehmed Çelebi, bunlardan sadece Şeyhü'l-İslâm Bahaî ve hocası
Abdürrahim Efendilerin yazdıklarını dikkate almak suretiyle olarak Red ve Kabul adı ile bir eser yazmıştır.
Bu eseri kendisinin ortaya koyduğu problemlere gene kendisi cevaplarını vererek
te’lif etmiştir. Gene aynı konuda Ecvibe adında
ayrıca bir eser de yazmıştır.
Yukarıdakilerden
başka Camiü’l-Ahkâm adlı astronomi
ile ilgili müstakil bir eseri, Çağmînî’nin 1221 tarihli el-Müllahhas adlı eserine Molla Mehmed’in yazdığı şerh olan Çağmînî Şerhi ile Kadızâde'ye Haşiyesi vardır. Bunların dışında Usul-i Ahkâm-i Sâl-i Âlem tâ Mehmed Çelebi adlı bir kitabının
bulunduğu da bilinmektedir. Bursalı M. Tahir Bey’in eserinde Çelebi’nin şair
yönünden de bahsetmekle beraber, gerek adı geçen ve gerekse diğer kaynaklarda
divanından bahsedilmemektedir.
KAYNAK:
Bursalı Mehmed Tahir Bey / Osmanlı Müellifleri (c. 3, Yayına Hazırlayan: İsmail
Özen, İstanbul, Meral Yayınevi, 1975, s. 281), Aykut Kazancıgil / Osmanlılarda
Bilim ve Teknoloji (2. Baskı, İstanbul, Ufuk Kitapları, 2000, s. 177), İsmail
Hakkı Uzunçarşılı / Osmanlı Tarihi (3. Cilt, II. Kısım, Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1988, s. 516), Yurt Ansiklopedisi (c.4, Anadolu Yayıncılık,1982),
Şevket Beysanoğlu / Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (2. bas. 1996, c. 1,
s. 130), İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi
(2. bas. c. 6, s. 2515, 2007), Abdurrahman
Üzülmez / "Molla Mehmed Çelebi" (İhsan Işık / Diyarbakır
Ansiklopedisi, 2013) ) – Geçmişten Günümüze
Diyarbakırlı İlim Adamları Yazarlar ve Sanatçılar (2014) - Resimli ve Metin
Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2015).