Canfeda Hatun

Hayırsever, sarayın harem dairesi kethüdâsı (D. ? – Ö. 1600 ?, İstanbul). Sultan III. Murat’ın annesi Nurbânu Sultan’ın cariyelerinden olup Kethüda Kadın ola­rak da bilinir. Canfedâ Hatun’un doğum ve ölüm tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Önceleri Eski Saray’da hizmet ettikten sonra, Sultan III. Mu­rat zamanında yetenekleri ve iyi huyu ile ön plana çıkmış, II. Selim’in eşi ve Sultan III. Murat’ın annesi olan Nurbânu Sul­tan’ın en gözde cariyesi ve sağ kolu durumuna geldi. III. Murat’ın saltanatının başlarında haremde etkili ve birbirine rakip iki taraftan birini Nurbânû ve İsmihan Sultan ile Canfedâ Hatun, ötekini ise tek başına Haseki Safiye Sultan oluşturmaktaydı. Böylece bu dönemde Can­fedâ Hatun sarayın dört güçlü kadının­dan birisi durumundaydı. Harem-i Hümâ­yun kethüdâsı mevkiine geldikten son­ra da bütün haseki ve câriyelerin sorum­lusu ve yöneticisi oldu.

Nurbânu Sultan, ölümü sırasında oğlu III. Murat’a, kendisinden sonra her ba­kımdan Canfedâ Hatun’a güvenmesini söylemişti. Böylece Nurbânû Sultan’ın ölümünden sonra nüfuzu daha da artan Canfedâ Hatun kısa sürede Vâlide Safi­ye Sultan’ın da güvenini kazandı. Nüfuzunun en yüksekte ol­duğu bir dönemde onu rahatsız eden ve eleştirilmesine sebep olan konuların ba­şında, kardeşi Deli (Divane) İbrâhim Paşa’nın başarısız icraatı gelmekteydi. O sırada Diyarbekir Beylerbeyi olarak görev yapan İbrâhim Paşa, kötü yönetimi yüzün­den halkın şikâyetiyle görevinden alınmış ve hapsedilmişti. Canfedâ Hatun ise kar­deşini takibe uğradığı dönemlerde yal­nız bırakmamış, onun temize çıkması ve yeniden görevine iadesi için nüfuzunu kul­lanmaktan çekinmemişti. Nitekim bü­tün başarısızlığına karşın Paşa, kardeşinin girişimleri ve III. Murat’a sun­duğu değerli hediyeler sayesinde görevi­ne dönmüştü.  

Canfedâ Hatun’un bundan başka bir­çok önemli olayda da etkili olduğu bi­linmektedir. 26 Ocak 1593 tarihinde Yeniçeri ile Sipahiye masar (yılın ilk üç aylığı) ulufesinin dağıtılması sırasında paranın yetişmemesi yüzün­den sipahilere eksik ödeme yapılması is­yana yol açmıştı. İsyancılar, Sadrazam Siyavuş Paşa ve Başdefterdar Emîr Pa­şa ile birlikte harem kethüdâsı Canfedâ Hatun’un da kendilerine teslim edilme­sini istemişler, ancak uzun mücadeleler­den sonra padişah ve saray halkının sert tutumu ile olay yatıştırılmıştı.

III. Murat’ın ölümünde (1595) gele­neğe uygun olarak Vâlide Sultan dışın­daki harem halkı Eski Saray’a nakledilirken artık yaşlanan ve nüfuzu azalan Canfedâ Hatun da Eski Saray’a gitmiştir. Hayatının bun­dan sonraki döneminde orada oturan kızların gelin edilmesiyle uğra­şan Canfedâ Hatun’a III. Mehmet döneminde100 akçe ulûfe ile yılda dört “kat” ve daha başka tahsisatlarda bulun­muştu. Cömertliğiyle tanınan Canfedâ Hatun’un bir ara para sıkıntısı çektiğini haber alan padişah ulûfesini 200 akçe­ye, yıllık tahsisatını da sekiz “kat”a çıkar­mıştı.

Canfedâ Hatun’un İstanbul ve çevre­sinde çeşitli hayır eserleri bulunmakta­dır. İstanbul Karagümrük (Gümrükhane) semtinde Çukurbostan yakınında harap durumdaki bir mescidi ihya ederek ca­mi durumuna getirmiş, ayrıca Saraçhane ya­kınında bir sebil yaptırmış, karşısındaki bir mescidi de tamir ettirmişti. “Sâhib-i sebil ruhuna içip de Fâtiha” (1594) mısraı ile tarih düşürülen bu sebil ve mescid için 2 milyon akçe sarfettiği kay­dedilmektedir. Sebilin açılışında 180 kıy­metli serâser, atlas ve kemhâ dağıtılmış­tır. Canfedâ Hatun’un Bey­koz Akbaba’da ve başka yerlerde de çe­şitli hayır  işleri vardır.

Dirayetli bir insan olan, aynı zamanda dindarlığı ile de tanınan Canfedâ Hatun, zaman zaman sahip olduğu nüfuz ve ik­tidardan yararlanmış ve pek çok olayda etkili olmuştu. Nite­kim, döneminin bütün devlet ileri gelenlerini çe­şitli vesilelerle ağır bir dille eleştiren Gelibolulu Âlî, Canfedâ Hatun’dan büyük bir övgüyle söz etmektedir.

KAYNAKÇA: Ayvansarâyî / Mecmûa-i Teuârth (s. 132), Hadîkatü’l-cevâmi II (s. 150), Tanışık / İstanbul Çeşmeleri I (s. 206-207), Danişmend / Kronoloji III (s. 3, 71, 125, 145), Tahsin Öz / İstanbul Cami­leri (1962), Reşat Ekrem Koçu / “Canfeda Hatun” (İstanbul Ansiklopedisi VI, 1969), Mehmet İpşirli / Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt: 7, 1992), İhsan Işık / Ünlü Kadınlar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 6, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Fomous People (2013).