Abdulhamid B. Vasi B. Türk

Matematik Bilgini, Bilim İnsanı

Ölüm
-
Diğer İsimler
Abdulhamid İbn Türk

Matematikçi, bilim adamı, cebir biliminin kurucularından (D. ?- Ö. 986?). Tam adı; Ebu’l-Fadl ‘Abdulhamid ibn Vâsi’ bin Türk al-Huttalî (ya da) el-Cîlî’dir. Dokuzuncu yüzyılda yaşamış bir Türk Müslüman matematikçidir. Özgeçmişi hakkında çok az şey bilinmektedir. Ebu Berze Fazl b. Muhammed b. Abdulhamid b. Türk (Ö. Bağdat, 4 Kasım 910), onun torunu olduğu anlaşılmaktadır. Kendisinin ve yine bir matematikçi olan torununun taşıdığı ‘İbn Türk’ künyesinden, onların Türk oldukları varsayılmaktadır. Hicretin II. ya da III. yüzyılında yaşadığı sanılmakta olup, bir söylentiye dayanılarak Halife Vâsık’ın (Ö. 847) döneminde yaşadıkları ileri sürülmektedir. Çeşitli kaynaklarda soyunun değişik yazılmış olması nedeniyle doğduğu ve yaşadığı yer de kesin olarak bilinmemekte ise de bu yerin Hazar Denizi’nin güneyindeki Gilân ya da Çin Türkmenistanı’nın batısındaki Huttal olduğu sanılmaktadır.

Abdülhamid İbn Türk, sayılar teorisi ve cebir konularında çalışmalar yapmıştır.  Onun erken dokuzuncu yüzyılda Bağdat’ta yaşadığı ve çalıştığı ve matematik eserleri yayımladığı kesindir. İbnün-Nedim, “el-Fihrist”inde, Abdülhamîd b.Vâsi’den söz ederken, onun “Kitabü’l-Câmi fil-hisâb”, “Kitabü’I-Mu’amelât” adlarını taşıyan iki kitabının bulunduğunu belirtir. İbnü'l-Kıftî ondan söz ederken, onun İbn Türk el-Cîlî olarak tanındığını söyler. Hesap biliminde çok bilgili ve yetkin olduğunu, bu bilimin mensuplarının her zaman ondan söz ettiklerini söylemekte; bu iki eserinden başka “Kitabü Nevadiri’l-hisab” ve Havassül-â’dad” adlarında iki kitabının daha bulunduğunu söylemektedir. Ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da olasıdır.

Kâtip Çelebi de, “Keşfü z-zünun”da, Abdülhamîd b. Vâsi'nin torunu Ebû Berze'nin dedesi hakkında verdiği, onun cebir biliminin kurucusu olduğuna ve bu konuda Muhammed b. Musa el-Harîzmi’den önce geldiğine dair bir bilgiyi aktarmakta, arkasından da, Ebû Berze’den biraz daha sonra yaşadığı sanılan Ebû Kâmil eş-Şüci el-Eslem’in, Ebû Berze’yi gerçekleri saptırıcı olmakla suçlayan ve cebir bilimini asıl kuranın Harizmî olduğunu savlayan sözlerini kaydetmektedir.

Ebû Kâmil’in bir kitabı ile Harîzmi’nin iki kitabının Arapça asılları ve çevirileriyle birlikte bugüne kadar ulaşmış olmalarına karşılık, Aydın Sayılı’nın yayımladığı kısa bir yazısı dışında, ne Abdülhamîd b. Vâsi’nin, ne de Ebû Berze’nin eserlerinin elde olmayışı, cebir konusunda ilk kitapları yazanın kim olduğunun tesbitini güçleştirmektedir. Salih Zeki’ye göre, Abdülhamîd b. Vâsi’nin, Harizmî’den önce yaşadığı kesin olarak bilinmektedir. Aydın Sayılı ise, konuyu genişçe inceledikten sonra, ikisinin aşağı yukarı çağdaş olduklarını ve belki Abdulhamîd b. Vâsî’nin biraz daha önce yaşamış olduğunu, Harizmî’nin bu bilim dalında öncü olduğu savında bulunmayışının da, Ebû Berze’ye hak verdirebileceğini, ancak bugün için yine de kesin bir şey söylenemeyeceğini ifade etmektedir.

Abülhamid İbn Türk’ün eserlerini inceleyen Aydın Sayılı’ya göre İbn Türk, üç tip ikinci derece denklemini sistemli bir yaklaşımla ve geniş açıklamalar yaparak ayrıntılı biçimde çözmektedir. Çözüm için seçtiği yöntem, geometrik yoldur ve Mezopotamya geleneğini devam ettirmekte, formül kullanmadan sözlü anlatımla sonuca varmaktadır. Denklemleri incelemesi, kendinden önce gelenlerden biraz farklı ve sonrakilere yol gösterecek biçimdedir.

Kitabü’l-Cebr vel-mukabele”de aynı konuyu işleyen Harizmî’nin ise denklemleri, Abdülhamid b. Vâsi kadar sistemli biçimde ele almadığı ve ayrıntıya girmeden çok kısa bir açıklamayla çözüme vardığı görülmektedir. Aydın Sayılı, bu duruma Harizmî’nin konuyu bilinmeyen olarak saymamış, bu nedenle de ayrıntılara girmeye gerek görmemiş olabileceği biçiminde bir yorum getirmektedir. Onun ilk cebir kitabını, İslâm dünyasında da, Batı dünyasında da cebir biliminin kurucusu olarak kabul edilen Harizmi’den önce yazmış olabileceği olasılığını pek zayıf sayılamayacağı sonucuna varmaktadır.

İbn-i Haldun, Mukaddime’sinin 3. cildinde, yalnız Harizmî ile Ebu Kâmil’den söz etmekte ve olasılıkla Ömer Hayyam’a da atıfta bulunmaktadır. İbn Haldun’un zikretmemesine karşın, İbn-ün Nedim ve İbn-ul Kıfti’nin ondan övgüyle söz etmeleri ve Ebu Kâmil’in de Ebu Berze’nin iddiasını şiddetle reddedip, onu Harizmî’ye rakip gördüğünü belli etmesi, Abdulhamid b. Vasi’nin o dönemin büyük bir matematikçisi olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır.

ESERLERİ:

Kitabü’l-Câmi fil-hisâb, Kitabü’I-Mu’amelât (‘Kapsamlı Hesap Kitabı’. Altı kitap halinde düzenlenmiş olup kayıptır. Belki de ‘Kitāb al-Jabr wa’l-moqābala’ ‘Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler’ kitabının bir parçasıdır.), Kitabü Nevadiri’l-hisab, Havassül-â’dad (‘İşlemler Kitabı’, kayıptır. Bu başlıklı ve ‘Kitāb al-Mesha’ / ‘Ölçme Kitabı’ ile bir kitap daha İbn el-Nedīm tarafından Ebu Barza’ya atfedilir.), Nawāder al-hesāb va kavaşş  al-adād (‘Hesaplama ve Sayıların Özellikleri Çeşitleri kitabı’ kayıptır.), Kitāb al-Jabr va’l-moqābala (‘Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler’).

KAYNAKÇA: Sâlih Zeki / Âsâr-ı Bâkiye (II, s. 246, 1913), Prof. Dr. Aydın Sayılı / Abdülhamîd İbni Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri: Logical Necessities in Mixed Equations by Abd al Hamîd İbn Türk and the Algebra of His Time (Ankara 1962), Prof. Dr. Aydın Sayılı / Abdülhamid İbn Vâsî İbn Türk'ün Cebir Konusundaki Bir Yazısı (VI. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, s. 95-100, 1967), Ülkü Kumral / Müslüman Bilim Adamları (Akit, s.16-18), TDV İslam Ansiklopedisi (c. I, s. 297, 1988), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör